Қор биржалары — Ақша, кредит және банктер — Рефераты на казахском языке — Библиотека

Қаржылық қолдануды қосқанда ресурстардың бөлінісі жаңа экономикалық шарттардың формасына сәйкес экономикада қайта құруды міндет етіп қойып отыр. Нарық қатынасы дамыған елдерде қаржы ресурстарын тиімді түрде қайта бөлу қор биржалары арқылы жүзеге асады.

Қор биржасы — құнды қағаздардың қалыпты айналымы үшін қажетті жағдайлардың жұмысын қамтамасыз ететін ұйым. Қор биржасының барынша толық мәні экономикада төмендегідей қызметтерді орындау кезінде көрінеді:

• қор нарығында биржалық делдалдармен бағалы қағаздарды сату жолымен уақытша жинақталған және қорланған еркін ақшаларды жұмылдыру және шоғырландыру;
• ел үкіметінің шығындар мен өндірісті қаржыландыруы және кредиттендіруі;
• жалған капиталдың қалыптасуы және ұсыныс пен сұраныстың деңгейіндегі көрінетін бағаларды белгілеу, құнды қағаздармен болатын операцияларды шоғырландыру.

Қаржылық ресурстарды қайта бөлу мен жұмылдыру, шоғырландыру процесінде қызмет етуші қор биржасы экономиканың маңызды буындарының бірі болып табылады. Ол қаржылық және өндірістік капиталдың арасындағы делдалы ретінде алға шығып және экономикалық дамудың қозғаушы бірден бір күші болып табылатын инвестициялық процеске ықпал жасайды.

Қор биржасы өзінің қызметін келесі принциптерге сай құрады:

• брокер және клиентпен арадағы жеке сенімділік, өйткені биржадағы мәміле ауызша жасалып, кейін заңды түрде ресімделеді;
• биржада жасалатын барлық мәмілелер туралы жариялылық пен ашықтық;
• сауда мен есепке алу дәрежесін белгілеу жолымен қаржылық делдалдар қызметін аудиторлар мен қор биржасы әкімшілігі тарапынан қатаң реттеулер.

Осы принциптерді қамтамасыз ету нәтижесінде, бағалы қағаздарды қор биржасында сату мен сатып алу ықыласына түрткі болатын орта қалыптасады. Бұл осындай басымдылыққа жол ашады: осы қағаздың аяқ алысы үшін кредитке қол жеткізетін жақсы мүмкіндік, бағалы қағаздар нарығы жағдайына өте жақсы шолу мен сол мүмкіндіктің барынша дәлме-дәл немесе басқадай бағалы қағаздардың бағалануы және т.б. Сонымен бағалы қағаздар нарығында қор биржасы өзіндік борометр мен туралап дәлдеуінің ролін атқарады десе болады. Соның арқасында әрбір инвестор іздегенін табады, болашағы зор акционерлік қоғамға өзінің ақшалай қаражатын салады.

Қор биржасының механизмін жіберу үшін, алдын ала мыналар қажет: біріншіден, болашақ клиентуралардың желісін құру бойынша және ең алдымен барлық акционерлерге күш-жігерді жұмсау керек. Яғни, қор биржасындағы бағалы қағаздардың қажетті көлемінің бастауы үшін қалай қалыптастырылуын және кіммен жұмыс жасау мәселесін шешкен жөн; екіншіден, қор операцияларын жүргізетін делдалдар жүйесі — брокерлер мен дилерді қалыптастыру қажет; үшіншіден, алдымен қор биржасын жіберуді шешпестен бұрын, биржалық механизмнің орталық блогының жұмысын реттеу керек (бағалы қағаздардың биржаға рұқсат етуінің жүйесі, сарапшы баға белгіленімінің комиссиясы және т.б.) яғни, алдымен қор биржасының функционалды және ұйымдастырушылық құрылымының негізгі тірегін қалыптастыру керек.

Қор нарығы сауданың өсуі салдары мен мерзімдік мәміле жасау санының артуынан тұтыну тауарларының нарық қойнауында қалыптасты. Борыш қолхаты болып табылатын қаржылық операциялардың объектісіне — вексельдері біртіндеп айнала бастады. Бельгияның Антверпен қаржы ресми түрде қор биржасының отаны болып саналады. Тауар биржасындағы бағалы қағаздардың алғашқы сатылуы 1592 жылы басталды. Соңынан көшбасшылық Амстердамдық биржаға қарай ауысады. Бұл жерде бірінші рет мерзімді мәміле пайда болып, биржалық операцияның техникасы салыстырмалы жоғары деңгейге жетті.

Биржаның бастапқы қалыптасуы сонымен қатар мемлекеттік борыштың өсуімен байланысты болды. Қазынашылық вексельге және облигацияға салынатын капиталдар кез келген уақытта ақшаға айналатын еді. Бірінші акционерлік қоғамның пайда болуымен (нидерландық пен ағылшындық остиндиялық компания) биржалық айналымның басты объектілері акциялар болды. Өнеркәсіпшілер, банкирлер, кеме иелерін және көпестерді біріктіретін серіктестіктің пайда болуы, теңіз экспедициясымен және Жаңа Жердегі елдерге сапар шегетін сауда керуендерімен байланысты болды. Әрине бұларды жабдықтау ісіне айтарлықтай күрделі жұмсалым талап етілетін. Ортақ капиталда өзінің меншік үлесін куәландыратын және бірлескен кәсіпорынның жолы болған жағдайда пайданың бөлігін алуға құқық беруін енгізген жалпы көлемі арнаулы акция — құжатпен рәсімделетін.

Осы компаниямен алынған пайданың жоғары болуы, биржалық сауданың өсуі мен олардың акциялар бағамдарының шұғыл түрде артуына мүмкіндік берді. Осы кезеңде активтендірілген қор нарығында (алғашқы үштен бірі XVIII ғасыр мен кейіндегі жылдар) АҚШ-та, Германияда, Ұлыбританияда және Францияда биржалар құрылды. Биржалардың саны тез көбейіп және олардың арасында өзара тығыз байланыстар қалыптасты. Сондықтан капитализмнің қалыптасу кезеңінде қор биржасы бастапқы капиталдың белгілі дәрежеде қорлануының маңызды факторына айналды. Ол кейіннен біртіндеп қаржылық-экономикалық қатынасының маңызды жүйесінің элементі болып қалыптасты.

Еркін бәсекелестік нарығының стихиясы аса ірі ақшалай қаражатты бір саладан екінші салаға шексіз түрде құйылуын қамтамасыз етті. Бұл арада еркін бәсекелестік нарық стихиясына мемлекеттік бөлісуге де, қор биржасына да, кредиттеу саласына да бой бермейді. Осы кезең жеңді ұйымдастырылмаған «жабайы» нарықтың уақыты ретінде сипатталады. Бұл жерде мәмілелер көпшілігінде тіркелмеген оның үстіне шаруашылық қызметін белгілі ережелерге бағындыратын органдар мен заңдылықтар жоқтың қасы еді.

Бағалы қағаздар шығарудың өсуі мен акционерлік коғамның көптеп құрыла басталуы, XIX ғасырдың екінші жартысына қарай қор биржасының маңызды шұғыл өсе түсті. Өндірістің өсуімен салыстыру бойынша ақша капиталының барынша қарқынды қорланымы мен рантье қабатының ұлғаюы бағалы қағазға деген зор сұранысты анықтады. Соның нәтижесінде биржаның айналымы өсе түсті, биржадағы басты орындарды меншік компаниялар мен кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары алды. Қор нарығының барлығы барынша реттелмелі болып қалыптаса бастады.

Әсіресе АҚШ-та бағалы қағаздар нарығы кең көлемде дамуға ие болды. Егер континентті Еуропада еркін ақша қаржыларды банктағы шоттарда сақтауды, сақтандыру полистері мен жылжымайтын мүліктерге салуды артығырақ санаса, Америкада көпшілік кәсіпкерлер капиталдарын қаржылық активтерге инвестициялады. Сондықтан, АҚШ қор нарығында қаржылық операцияларды жүзеге асырудың барынша қазіргі заманғы механизмі қалыптасты. Қазіргі уақытта, дұрысын айтқанда ол барынша ұйымдастырылған және бағалы қағаздардың демократиялық нарығы ретінде есептеледі. Қаржылық нарықтың қалыптасқан ұлттық ерекшеліктеріне қарай қор биржасы ұйымдарының екі үлгісін айырып тану (ажырату) мақұлданған болатын. Бұл жеке құқықтағы қор биржасының сипаты (англосаксондық үлгі) мен көпшілік құқықты сипаттағы қор биржасы (континенталды еуропалық үлгі).

Жеке құқықты сипаттағы қор биржасының классикалық мысалы ретінде әлемдегі ең байырғы, Лондон қор биржасы болып есептеледі. Нью-Йорк, Токио және басқа биржалар да осындай принциппен қызмет жасайды. Олар жеке меншік түрінде құрылып, кейіннен акционерлік қоғам, аралас кәсіпорын мен қауымдастық формасын және т.б. алды. Қор биржасының саны қатаң шектеулі. Жеке адамдар немесе компаниялар орын үшін ірі көлемдегі сомада ақша төлей алатын жағдайы барлар, биржа мүшелерінің бірнеше кепілдемесін алып мүше бола алады. (Нью-Йорктегі жетекші қор биржасының орын үшін төлемдері бірнеше ондаған және жүздеген мың долларға дейін тұрады). Қор биржасының басында биржалық комитет немесе басқарушы кеңес тұрады. Осындай биржалардың қызметі аз дәрежеде үкіметпен бақыланады, бағалы қағаздар айналымының тәртібін белгілеуде олардың өткізуін реттеуде барынша дербес және тәуелсіз Қазақстанның қор биржаларының ұйымдастырылу құрылымдарының формасы бойынша осы биржалар тобына кірді.

Көпшілік құқықты сипаттағы биржалар мемлекеттік мекеме болып саналады. Олардың міндетті қызмет ісіне бақылауды үкіметтік органдар мен бағалы қағаздар айналымын реттейтін мамандандырылған комиссия бірге жүзеге асырады. Мысалы, Париж биржасы экономика министрі мен биржалық операция бойынша комиссияның бірлескен қадағалауында болады. Германиялық биржалар жер үкімет органдарының бақылауында болса, ал Италиядағы биржалар қызметі Қаржы министрлігі және Биржалар мен компаниялар ісі бойынша ұлттық комиссиямен реттеледі. Биржалық қызметкерлер мен қор операциялары бойынша мамандар, әдеттегідей, осы органдармен тағайындалып мемлекеттік мәртебесін алады.

Дегенмен, соңғы жылдары ағылшын — американдық пен континентті еуропалық арасындағы қор биржалары үлгілерінің принципті түрдегі өзгешеліктерінің беталысын теңестіру үрдісі байқалуда. Бірінші жағынан, биржаның өзі өзін-өзі реттеудің ішкі негізінде жұмыс істейді, басқа жағынан, — бағалы қағаздар нарығын реттеу мақсатында оның ақша-кредиттік және қаржылық механизмнің қазіргі құрылымын барынша икемді бейімделуі мен мемлекеттік бақылаудың артуы.

Әрбір елде бір емес, бүтіндей қор биржасының жүйесі бар. Белгісі бойынша сол ролді ұлттық биржа жүйесінде жекелеген биржаларда атқарылады, қор биржасының жүйесіндегі дара және көп орталықтандырылған елдер тобын шығаруға болады.

Бірінші үлгінің жүйесінде елдің басты қаржы орталығында орналасқан бір ғана биржа басымдылыққа ие болады да, қалғандары аймақтық маңызға ие болады (АҚШ, Италия, Франция, Жапония). Мысал үшін, Милан мен Париждегі қор биржасында ұлттық құнды қағаздар айналымының шамамен 95%-ы шоғырланған. Нью-Йорк пен Токиода — тиісінше 84% және 80% шоғырланған. Қазақстандағы ұйымдастырылған қор нарығының дамуы осы биржалық жүйенің шеңберінде өтуде.

Қор биржасының көп орталықтандырылған жүйелері Германияда, Австрияда, Канада мен Швейцарияда жұмыс істейді. Аймақтық биржалардың қызметі ереже бойынша жергілікті компаниялардың құнды қағаздарына қызмет көрсетуге бағытталған және белгіленген ауданның шеңберінен шықпайды. Дегенмен, провинциалдық биржалардың бірігу беталысын атап өткен жөн. Құнды қағаздардың ұйымдасқан нарығындағы көп орталықтандырылған құрылымына Ресейлік биржалық жүйенің тартылуы, аймақтық құрылымдар санының елеулі болуын ұсынумен байқалады.

Биржалардың өзін-өзі реттеудің пәрменді (әрекеті) әдісі — листинг болып табылады. Биржа ісіндегі листинг — бұл құнды қағаздардың эмитент қатарын биржа тізіміне кіргізу деген соз. Биржаны ұйымдастыру шарты бойынша бағалы қағаздар тізіміне, бағаны белгілеуге рұқсат етуге тек барынша ірі және пайдалы акционерлік қоғамдар кіруі керек. Биржа листингіне енуі компания — эмитентінің сенімділігі туралы куәландырылады. Себебі тауар айналымы санының жоғары екендігін биржа дәлелдейді.

Листинг тәртібінің құрамдас бөлігін белгілеп қоялық. Мұқият талдағаннан кейін эмитент — компанияның бағалы қағаздары бағалы қағаздар тізіміне кіргізіледі және биржадағы бағаны белгілеуге рұқсат етіледі. Белгіленген тәртіпте тіркелген эмиссия анықтамалығы, компания активінің жай-күйі туралы компанияның бухгалтерлік есептемесі; пайда мен залалдар туралы тәуелсіз аудитор мен куәландырған есептемесін эмитентпен ұсынылған мәлімет негізінде талдау жүзеге асырылады. Сонан соң эмитент жайлы басқадай ақпараттар жиналып іске асырылады. Өзіне кіргізілген барлық кешенді ақпаратты аналитикалық жағынан өңдеу, сонымен қатар жалпы экономикалық және әлеуметтік-саяси болжамдар, жаңа заңдар мен заң күшіндегі нормативті актілерді оқып-үйрену, компанияның қаржылық жағдайына олардың ықпалының мүмкіндігі. Биржалық мәміленің нәтижесінде салынып қойылған бағамдар (баға) негізінде бағалы қағаздардың баға белгілеуін биржа қамтамасыз етеді.

Осы зерттеулердің негізінде дайындалғанның қорытындысында кепілдемені инвесторлар алады. Сонымен, листинг — биржаның жауапты міндеті, немесе олардың жұмсалуының және мүдделерін қорғау бағыттары туралы әлеуетті инвесторларды хабардар ету маңызды міндеттердің бірі болып саналады. Экономикалық ахуалдың талдануы, акционерлік қоғамның рейтингісі мен алдымен биржалық баға белгілеу парағы (биржалық бюллетень, баға белгіленген тізім мен бағалы қағаздар және ағымдағы бағамдар көрінісімен) инвесторлардың шешім қабылдауының негізі үшін қызмет етеді. Шоғырланған түрдегі баға белгілеу парағы өзіндік барометр болып саналады. Өйткені ол елдің, аймақтық және әлем шаруашылығындағы ахуалдың қалай өзгеріп тұратынын көрсетеді.

Баға белгілеуге рұқсат етілген құнды қағаздары мен акционерлік қоғамның экономикалық жай-күйін биржа мұқият назарда ұстап отырады. Бейнелеп айтқанда қолын осы компаниялардың қан тамырына қойып, тамыр соғысын қадағалап отырады. Ал, қажет болған жағдайда (экономикалық жағдайының шұғыл түрде нашарлағанда немесе тоқырағанда) бағалы қағаздарын тізімнен шығарып делистинг рәсімін қолдануы мүмкін.

ТМД елдері қор биржасының тәжірибесінде листинг рәсімі біртіндеп болса да еніп келе жатыр. Бағалы қағаздар инвесторлардың сеніміне кіруі қазіргі кезде маңызды мәселенің бірі. Себебі, кәсіпорындарды жаппай акционерлік қоғамға айналдыру алдында инвесторлардың салынған жұмсалымдарының сенімділігіне кепілдеме беріп және бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық күйреу тәуекелін азайту өте маңызды.

Бағалы қағаздар бағасын белгілеуде сан жағына баса көңіл бөліп, көбейтіп көрсетуге ұмтылғанша, листинг ережесін сақтап, оны ендіру — бұл көкейтесті мәселе болып отыр, немесе бағалы қағаздарды молынан ұсынса да оларға сенімділікті білдірмейді. Оның үстіне бағалы қағаздар нарығы енді ғана қалыптасуда.

Қазақстанның бағалы қағаздар нарығындағы ағымдық күйін экономиканың өтпелі кезеңіндегі жалпы жағдайына байланысты дағдарыс ретінде сипаттауға болады. Бағалы қағаздар нарығы — жекешеленген жүйе емес, ол нарықтың (сегменті) сараланымы. Өйткені ол нарықтық экономиканың тұтастай жан-жақты дамуынсыз толыққанды жұмыс істей алмайды. Қор нарығының жай-күйі бірқатар факторларға байланысты, солардың ішінде инфляцияның қарқыны басты ролге ие болып отыр. Қор нарығының көптеген басымдылығы өндірістің құлдырау және бағаның тоқтаусыз өсу кезінде жинақ ақшалардың инфляциядан сенімді түрдегі қорғаны деп үнемі есептелуі — ақылға қонбайтын болып шығады.

Барлық күрделі жағдайларда, инвестициялық процестегі қор нарығының атқаратын ролі арта түседі. Бұл ең алдымен кәсіпорындарды көптеп (жаппай) акцияландырумен байланысты. Өйткені олардың көп бөлігі қаржыландыру үшін күрделі қаржы ресурсының салымын қажет етеді. Өндіріс пен инфоқұрылымдарға шетелдік инвестиция үшін, қор нарығы арқылы жүзеге асатын барынша қолайлы жағдайдың негізі жасалады.

Сонымен қатар бюджеттен’тыс түрлі қорлар қалыптасады. Қаржының жинақталу шамасына қарай олар құнды қағаздарға инвестиция жасайды. Осы және басқа факторлар инвестиция үшін қаржыларды жинақтау.ретінде қор нарығының әлеуетінің арту мүмкіндігінің салынуын көрсетеді.

Қазақстандық бағалы қағаздар нарығын келешектегі дамуы үшін ресурстардың құрылу мәселесін ғана қамтымай (материалдық. база, адамдарды оқыту, заң шығару ісін құру, ақпараттық және технологиялық базасы т.б.) бағалы қағаздар нарығын ұзақ мерзімді дамытудың саясаты керек. Сонымен қатар нарыққа қарай жылжыған кезде туындайтын басқару мәселелері мен макроэкономикалық талдау шешімдері қажет.

Соншама, осы бағдарламаның әрекеті мемлекеттік шеңберде, оның қаржылық саясатында қалыптасатынын күту, әрине қиындау. Мемлекеттің қазыналық мүддесінің әлсіздігі мен оның құрылымдарының арасындағы қайшылықтары бұл міндеттің шешілуіне мүмкіндік бермейді. Сондықтан, атап айтқанда қаржылық тұрақтылыққа барынша толық жәрдемдесу үшін және республикада жаңа өндірістің кеңеюінің бастау алуы мен ұзақ мерзімді биржалық мүдделерінің, брокерлік фирмалардың және т.б. келісім әрекеттерін қамтитын жаңадан құрылып жатқан бағалы қағаздар нарығының стратегиясына кәсіби қатысушылар бірлестіктерінің дербес өнімдерінің маңызы зор.