Түркістан – ұлы дала мекені

Қазақстан Президенті Н.Назарбаев «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында: «Зор мәдени жетістіктер шоғыры даламызға сырттан келген жоқ, керісінше, көпшілігі осы кең-байтақ өлкеде пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды», – дей келе, нақты ғылыми деректерге сүйене отырып, жаһандық тарихтағы өз рөлімізді байыпты әрі дұрыс пайымдау керек екенімізді еске салды. Ұлы даланың жаһандық тарихтағы орнына тың көзқараспен қарап, дұрыс ұстаным қалыптастырып, сол арқылы түп-тамырымызды білуге, оның күрмеулі түйінін оң шешуге мүмкіндік беріп отыр.

Мемлекет басшысы қандай бастама көтерсе де ғасырлар қойнауынан жал­ға­сып келе жатқан төл мәдениетімізбен ты­ғыз байланыстыра оты­рып, маңызды қа­дам жасауды үлгі етіп келеді. «Ұлы даланың жеті қыры» ма­қа­ла­сы­ның «Ұлт тарихындағы кеңістік пен уа­қыт» аталған алғашқы тарауы да түрлі қа­­сіретті сәттер мен қай­ғылы оқиғаларды, сұ­рапыл соғыс пен қақтығыстарды бас­тан өткерген қазақ елінің атқа міну мә­дениетінен басталады.
Тарихтан белгілі, Алтайдан Атырауға, Ер­тістен Еділге дейін созылып жатқан ұлан-байтақ даланы бабаларымыз ақ бі­лек­тің күшімен, ақ найзаның ұшымен ат үстін­де қорғады. Түр­кістаннан – Түркияға, Үн­дістаннан – Араб еліне, Сахарадан – Еу­ропаның Италия, Франциясына дейін ат­пен барып, ұрпақ өрбітті. 1920 жылы ма­лы мыңғырған кейбір байлардың 40 мың­ға дейін жылқысы болса, қазақ да­ласында жалпы саны 20 миллиондай Қам­бар ата түлігі болғаны туралы де­рек­тер сақталған. «Тегіміз – түркі, тү­лігі­міз – жылқы» дейтін қазаққа ғана емес, түр­кі­тілдес мемлекеттердің тұрмыс-тірші­лігін­де де төрт түліктің төресі айрықша қас­терлі.
Қазақстан Президенті де – бала кез­ден ат құлағында ойнаған, әлем ли­дер­ле­рі­нің арасында салауатты өмір салтын ұс­тан­ған бірден-бір мем­лекеттік тұлға. Тен­нис, гольф ойнауды ұнатады, тау шаң­ғысын жақсы көреді және атпен се­руен­деуді дағдыға айналдырған. Ат жалын тар­тып мінгелі бүкіл ғұмыры ат үстінде өтіп келеді десек те артық айтпаймыз.

Даңқты спортшыларға қамқорлық та­нытып, жеңісті сәттерде қолдау білді­ріп, спорт саласына әрдайым көңіл бөліп отырады. Әрбір облыста стадиондар мен спорт кешендерін салып, жастардың спорт­пен айналысуына барлық мүмкіндік жа­салуын назарда ұстайды.
Сондықтан болса керек, мақалада «Біз­дің жеріміз материалдық мәдениеттің көп­теген дүниелерінің пайда болған ор­ны» екенін айта келе, атқа міну мәде­ние­тінің жылқы малын тектілікке балайтын қазақ үшін алатын орнына тоқталады.
«Атқа міну мәдениеті мен жылқы ша­руа­шылығы жер жүзіне Ұлы даладан та­ра­ғаны тарихтан белгілі. Еліміздің сол­түс­тік өңіріндегі энеолит дәуіріне тиесілі «Бо­тай» қонысында жүргізілген қазба жұ­мыстары жылқының тұңғыш рет қазір­гі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді. Жылқыны қолға үйрету ар­қы­лы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айт­қысыз үстемдікке ие болды. Ал жаһан­дық ауқымда алсақ, шаруашылық пен әс­кери саладағы теңдессіз революцияға жол ашты. Жылқының қолға үйретілуі ат­қа міну мәдениетінің де негізін қалады. Бес қаруын асынған салт атты, сарбаз ай­барлы көшпенділер империялары та­рих сахнасына шыққан дәуірдің си­м­во­лы­на айналды. Ту ұстаған салт атты жа­уын­гердің бейнесі – батырлар заманының ең танымал эмблемасы, сонымен қатар ат­ты әскердің пайда болуына байланысты қа­лыптасқан көшпенділер әлемі «мәдени ко­дының» айрықша элементі», – деп тұ­жырымдаған.
Түркістан облысында жылқы шаруа­шы­лығы, ұлттық ат спорты, атқа міну мә­дениеті жоғары деңгейде дамыған. Бү­­­гінде облысымызда 300 мыңнан аса жыл­қы бар. Соңғы 5 жылда Қамбар ата тү­лігі 25 пайызға көбейді. 2025 жылға қа­рай жылқы санын 450 мың басқа жеткізу көз­деліп отыр.
Ат – мініс көлігі әрі қымызы мен сау­ма­лы – дертке дауа, жанға шипа. Ат спор­тын дәріптеу, атбегілікті, аңшылықты, салт-дәстүрді насихаттау мақсатында об­лыста арнайы фестивальдер, түрлі қа­шықтықтағы атжарыстар мен аламан бәй­гелер өткізіліп тұрады.
Мәселен, биыл Бәйдібек ауданында өт­кен «Қымызмұрындық» фестивалінде қа­зақ халқының ұлттық сусыны – қы­мыз­дың құндылығы насихатталды, сау­мал, құнан қымыз, түнемел қымыз, хан қымыз түрлері таныстырылды.
Салт-дәстүріміздің ішінде Ұлыстың ұлы күні – Наурыз бен қасиетті Құрбан айт­тан бірде-бір кем түспейтін ұлттық ме­реке әзірге халықтық сипат ала қойған жоқ. Сондықтан фестивальді жыл сайын тұ­рақты түрде ұйымдастырып, халық­арал­ық деңгейге көтереміз деген сенім бар.
Облыста ұлттық спорт түрлерін да­мы­туға негізделген спорт мектебі жұмыс іс­тейді. Көкпаршыларымыз Азия, әлем чем­пионаттарында топ жарып, ұлттық құра­маның жеңісіне сүбелі үлес қосты. Аудан­дарда жыл сайын ірі көкпар бәсеке­лері өтіп тұрады. Таяу жылдары ат спор­тын дамыту үшін Түркістан қаласында ха­лықаралық талапқа сай атшабар са­лы­нады.
2019 жылы «Сәйгүліктер» фестивалі қол­ға алынып, ұлттық ат спорт ойында­ры: тең­ге алу, аударыспақ, қыз қуу, жамбы ату, сәйгүліктер шеруі, сондай-ақ ат әбзелдері, атты жауынгерлердің киімі мен қару-жа­рақтарына арналған көрме­лер, жылқы ма­лына байланысты жыр мү­шәйрасы, жыр­шылар мен термешілер байқауы ұйым­дастырылады.
Деректерге үңілсек, саятшылық өнер­дің үш мың жылдық тарихы бар екен. Жо­шы хан – 3 мың қыран, Абылай хан 500 бүркіт, 300 қаршыға, сұңқар ұстағаны жайында мәлімет сақталған. Абай, Шо­қан, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Ақан сері, Иманжүсіп, Сәдуақас Шорманов та ит жүгіртіп, құс салған.
Осы орайда бабалар ізін жалғайтын об­лыстық «Салбурын» – саятшылық мере­ке­сінің де жылқы мен құсбегілік өнерге деген қызығушылар санын арт­тырып, ұмы­тыла бастаған салт-сана­мызды қайта жаң­ғыртары сөзсіз.
Елбасы мақаласында ата-бабалары­мыздың жаңа, неғұрлым берік металл өндіру ісін дамытып, олардың жедел тех­но­логиялық ілгерілеуіне жол ашқаны да қамтылған.
Дала өркениеті технологиялық тұр­ғы­дан кетпен, қайла, күрек тәрізді еңбек құ­рал­дары мен семсер, қылыш, қанжар, сауыт, сүңгі, садақ сияқты қару-жарақ, қазан-ошақ дайындайтын темір ұстала­ры, үй жиһаздары мен ат әбзелдері, әше­кей бұйымдар соғатын зергерлердің пайда бол­уынан бастау аларын бағам­даймыз. Біз­дің сөзімізге археологиялық қазба ке­зінде Отырар қаласынан табылған сегіз қыр­лы қола білезік, шекелік, араб жазуы жа­зыл­ған көркем белдік дәлел болса ке­рек.
2019 жылы Түркістан облысында «Шы­ғыс базары» фестивалін өткіземіз. Те­мірден түйін түйген ұсталар мен зер­гер­лердің қола, мыс, темір, күміс, алтын­нан жасаған әшекей бұйымдарын көрмеге қоя­тын боламыз, соңы тұрмыс­тық заттар мен қару-жарақтардың жәрмеңкесіне ұла­сады.
«Бүгінде жер жүзінде қызғалдақтың 3 мың­нан астам түрі бар, олардың басым көп­шілігі – біздің дала қызғалдағының «ұр­пағы». Қазір Қазақстанда қызғал­дақ­тың 35 түрі өседі», – дейді Президент. «Көктем аруының» ең әдемі түрлері Түр­кістан облысындағы Түлкібас, Қазы­ғұрт, Төлеби, Бәйдібек аудандарындағы тау­лы аумақтарда кездеседі. Шұбайқызыл шоқысынан еліміздің «Қы­зыл кітабына» енгізілген грейг түрін таба аласыз. Биыл бірінші рет Түлкібас ау­да­нында «Қызыл кітапқа» енген, яғни ай­рықша қорғауды қажет ететін лала гүл­дерді қорғау және сол аймақтың туристік әлеуе­тін көтеру мақсатында халықаралық «Қыз­ғалдақ» фестивалі өткізілді.
Елбасының «Болашаққа бағдар: руха­ни жаңғыру» мақаласындағы «Туған жер» бағ­дарламасы аясында қызыл кілемге оран­ғандай әсем алқап көрінісін 5 мыңға жуық адам тамашалады. 10-15 күн ғана гүл­дейтін қызғалдақтар мекені бұрын «Красная горка», кейін «Қызыл төбешік» деп аталды. Қазір жазушы Мархабат Бай­ғұттың бастамасымен «Шұбайқызыл шо­қысы» атауы қайта берілді және атал­ған төбеге «Қызғалдақ» белгісі орнатылды. Ке­лесі жылы бұл фестивальдің халы­қ­ара­лық маңызын арттырып, деңгейін көтере­міз. Оған мыңдаған саяхатшы келетін болады. Сондай-ақ Nomad explorer экс­пе­дициясынан 1,5 мыңдай қазақстандық жә­не шетелдік туристер тартылады деп кү­тілуде.
Қазақстан әлемдегі алма атаулының ар­ғы атасы – Сиверс алмасының отаны са­налса, Түркістан облысы республика бойын­ша алма өсіруден бірінші орында тұр­ғанын ерекше атап өткім келеді. Биыл 116 мың тонна жеміс-жидек жиналса, соның 92 мың тоннасы – алма. Облыста өсі­ріліп қана қоймай, елімізден бөлек шет­елге де экспортталуда. Алдағы уа­қытта алма бақтарын көбейту, оны терең өң­деу бағытында жұмыстар атқарылады.
Елбасы мақаласында Қазақстанның өр­кениет тарихының үздіксіз дамуын көр­­сететін деректі-қойылымдық фильм­дер­­дің, телевизиялық сериалдар мен то­лықметражды көркем картиналардың ар­найы циклін өндіріске енгізу керек­тігі­не баса мән берді.
«Ұлт қаһармандарын үлгі тұту үрдісін қа­лыптастыруға жол ашатын сапалы ба­лалар фильмдері мен мультипликациялық се­риалдарды аса қажет ететін өскелең ұр­пақ­тың да талғамына ерекше назар ­ау­да­ру керек. Біздің даңқты батырлары­мыз, ойшылдарымыз бен ел билеушілері­міз – тек Қазақстан ғана емес, сондай-ақ бү­кіл әлем үлгі етуге лайық тұл­ғалар» деп, ел тарихы мен тарихи тұл­ғала­рын көркем және анимациялық фи­льмдер арқылы дәріптеуді тапсырды. Осы­ған сәйкес, «Ордабасы – бірліктің туы», «Түркістан», «Оқсыз» анимациялық филь­мі, 10 се­риялы «Төле би» телехикаясы жа­қын күндері жұртшылық назарына ұсы­нылады. «Қожа Ахмет Яссауи өмірі» және «әл-Фараби» атты 10 сериялы, «Түр­кістан қаласының тарихы» туралы 5 се­риялы, қазақ ауыз әдебиетінің көрнекті кейіп­кері «Қамбар батыр», сондай-ақ «Сау­ран қалашығы» туралы анимациялық фи­льм түсіру жоспарлануда.
Бұған дейін Түркістан облысында та­ри­хи-мәдени мұраларымызды наси­хат­тап, жастарға патриоттық тәрбие беру мақ­сатында «Көне жетігеннің сыры» атты 10 сериялы телехикая, «Киелі Қазығұрт», «Оты­рарды қорғау», «Күш атасы – Қажы­мұ­қан» атты анимациялық фильм тү­сі­ріліп, республикалық деңгейде көр­сетілген болатын.
ЮНЕСКО-ның «Ұлы Жібек жолы ес­­керткіштері» аталымы бойынша әлем­дік мәдени мұралар тізіміне енген ор­та­ғасырлық 8 ескерткіш (Сауран қалашығы, Түркістан, Сидақ, Қараспан, Жуантөбе, Күлтөбе, Отырар оазисінің ескерткіштері, Бөржар қорғаны) туралы тұңғыш рет тү­сірілген деректі фильм және «Бәйдібек би» анимациялық фильмі көпшілік көңі­лінен шықты деген сенімдеміз.
Мемлекет басшысы ел тарихындағы құн­ды құжаттарды зерттеу, архив саласын дамыту мәселесін де қозғады. «Тәуелсіздік жыл­дарында халқымыздың өткенін зерт­теуге қатысты ауқымды жұмыс атқа­рыл­ды. Еліміздің тарихи жылнамасындағы ақ­таңдақтарды қайта қалпына келтіруге жол ашқан «Мәдени мұра» бағдарламасы табысты іске асырылды. Бірақ бабалары­мыз­дың өмірі мен олардың ғажап өр­ке­ниеті жөніндегі көптеген деректі құ­жат­тар, әлі де болса, ғылыми айналымға түс­кен жоқ. Олар әлемнің бүкіл архивте­рін­де өз іздеушісі мен зерттеушісін күтіп жа­тыр» дей келе, ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік мұрағаттар дүниесіне елеулі іргелі зерттеулер жүргізу үшін «Архив – 2025» жеті жылдық бағ­дар­ламасын жасауымыз қажеттігін күн тәр­тібіне қойды.
2019 жылы «Архив – 2025» бағдар­ла­ма­сы аясында облыста 1,5 миллионға жуық іс құжатты цифрландыру жоспар­ла­нып, оған облыс бюджетінен 125 мил­лион теңге бөлініп отыр. Түркістан та­рихын тереңінен зерттеу мақсатында алыс-жақын шет елдердің архивтеріндегі құ­жаттарымен танысу мәселесі де қолға алынады.
Биыл халық ауыз әдебиеті бойынша «Оң­түстіктің қасиетті орындары: аңыз – әп­са­налар» жинағы мен «Оңтүстік Қа­зақ­стан облысының тарихи орындары мен киелі жерлері» атты екі кітап шықты. Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаң­ғыру» бағдарламасында «Қазақстаның қа­сиетті рухани құндылықтары» немесе «Қазақстанның киелі жерлерінің геог­ра­фиясы» жобасын жасау керектігін атап өтіп, рухани, қастерлі жерлеріміздің бір­тұтас желісін түзуді тапсырған еді. Осыған сәйкес, «Оңтүстік Қазақстан облысының тарихи орындары мен киелі жерлері» жи­на­ғында Сайрамдағы сансыз баб, Түр­кі­стан­дағы түмен баб, бабтардың бабы – Арыстан баб сияқты киелі орындарды фо­тоальбомға топтастырдық.
Қожа Ахмет Яссауи, Ибрагим ата, Қа­ра­шаш ана, Аппақ Ишан сәулет кешені, Баба түкті Шашты Әзіз, Қарабура әулие, Домалақ ана кесенесі туралы мәліметтер жас­тарға елін, жерін кіршіксіз сүю­ге, тамырлы тарихын терең білуге мүм­кін­дік бермек.
Сауда мен қолөнердің орталығы – Оты­­рар қалашығы, Ақ орданың астана­сы – Сауран, қола дәуірі мен темір ға­сы­ры­ның басында тасқа қашалған Бо­рал­дай және Қаратау тауларындағы Ке­лін­шектау жо­тасының баурайында орна­ласқан Ар­паөзен петроглифтері ұрпақ танымын кеңей­тіп, ой-өрісін өсіре түс­пек. Нұх пай­­­ғамбардың кемесі қалған қасиетті Қа­зы­ғұрт қорғаны, аңызға толы Ақмешіт үң­гірі, сирек кездесетін, жо­йы­лып бара жат­қан жануарлар мен өсім­діктердің бай қа­зынасы Ақсу-Жабағылы қорығы, же­расты тауларымен, көркем пейзажымен, қай­таланбас ландшафты­мен баурап ала­тын Қасқасу шатқалы, Қара­тау мемлекет­тік қорығы, суы емдік қасиетке ие Қы­зыл­­көл, 500 жылдық тұт ағашы өсіп тұр­ған Қарнақ қалашығы сияқты туған жер­дің тау-тасын, өзен-көлін кейінгі буын біліп өсуі тиіс.
Алдағы уақытта Түркістан өңірінің дәс­түрлі музыкасы, жыр, термелері де жи­н­ақталады. Өкінішке қарай, жыраулар поэ­зиясының белді өкілі, халық ақыны Май­лықожа Сұлтанқожаұлының шығар­ма­шылығы толық зерттеліп, мақамдары әлі күнге нотаға түсірілген емес, СD дис­кісін шығару жұмыстары түбегейлі қолға алы­на қойған жоқ. Алдағы уақытта осы олқылықтардың орнын толтырып, өңір­дегі өзге де айтулы тұлғаларымыздың аты айшықталатын болады.
Қаратау күйшілік өнерінің бастауында тұр­ған Сүгір Әлиұлының еш жерде жа­рия­ланбаған, бұрын-соңды ешкім есті­меген күйлерінің ноталық жинағын Қа­зақстан­ның еңбек сіңірген қайраткері Жан­ғали Жүзбаев архивтен аршып алып отыр. Классик жазушы Мұхтар Әуезов «Шаянға барсаң, әншімін деме, Созаққа бар­саң, күйшімін деме» деп лайықты баға­сын бе­ріп кеткен бірегей күйші мен ізін жалғас­тырушы шәкірттерінің СD аль­бомын халыққа тарту ету қазақ мә­дениетіне қосылған үлкен қазына болары сөзсіз.
Қазақстан Президентінің «Қазақ­стан­дық­тардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» Жолдауында көр­сетілген Жастар жылына орай да 2019 жы­лы кешенді іс-шаралар жоспары ж­а­сақталуда. «Түркістан тұнған шежіре та­ри­хы», «Түркі жастарының конгресі», «Орта Азия жастарының форумы», «Хан тұ­рағы», «Күлтөбе», «Тәуелсіздік таңы – жастармен», «Жаңа ғасырдың – жастары», «Түркістан – ынтымақ пен бірліктің ме­кені» тақырыптарында форумдар, кон­фе­ренциялар, кездесулер, семинарлар өз же­місін береді деген үміттеміз. Жамбыл, Қызылорда, Алматы облыс­та­рының Түркістандағы күндері де ай­ма­қ­аралық байланыстар мен мәдени қарым-қатынасымызды тереңдете түсері сөзсіз.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев биыл қыркүйек айында аймаққа жа­саған жұмыс сапары кезінде, жергілікті тұр­ғындармен кездесіп, Түркістан облы­сын құрудың және өңір орталығын Түр­кістан қаласына көшірудің тарихи әрі әлеу­меттік-экономикалық мәнін түсін­дір­ген еді. Қала келбеті тез арада айтар­лық­тай өзгеріп, шаһар өзінің өркендеу жо­лындағы жаңа биіктерді бағындыра­ты­нына сенім білдірген.
«Ұлы даланың жеті қыры» мақала­сын­да да «Жаңа облыс орталығы ретінде Түр­кістанды дамыту барысында оның ха­лықаралық аренадағы беделін жүйелі түр­де арттыру қажет. Қазақстанның ежел­гі астанасы халқымыздың рухани орта­лы­ғы ғана емес, сондай-ақ бүкіл түркі әле­мі үшін киелі орын болып саналады» деп атап өтті.
Сондықтан жоғарыда атап көрсетілген жұ­мыстардың барлығы Түркістанды түлету, түркі дүниесінің орталығына айналдырып, халықаралық маңызын күшейту мақсатында іске асатын болады.

Жансейіт ТҮЙМЕБАЕВ,
Түркістан облысының әкімі,
«Нұр Отан» партиясы облыстық филиалының төрағасы