Тәуелсіз Қазақстанның саяси және халықаралық имиджі Алаш идеясының негізінде қалыптасты
Қазақ тілінен аударылғанда «Алаш» сөзі: 1) қазақ тайпаларының ең ескі одағы деп аталатын; 2) қазақ әскерлері; 3) халық, «қазақтар» сөзінің синонимі. 2017 жылы Алаш қозғалысына 100 жыл толды.
ХХ ғасырдың басында қазақ халқының ұлттық-патриоттық қозғалысының пайда болуы тарихи және табиғи оқиға болды. «Алаш» қозғалысының пайда болуының басты себебі – қазақ ұлттының өзіндік сана-сезімнің пайда болуы мен өсуі, сол кезде қазақ халқының ең озық бөлігі — қазақтың демократиялық интеллигенциясы қалыптаса және дами бастайды және патша саясатына қарсы қазақ қоғамының прогрессивті дамуында ұлттық мүдделерді түсіну мен жүзеге асыру басталады.
Кеңес үкіметі тарихи қалыптасқан қазақ халқын бөліп, өз қара басын ойлайтын қазақтарды әкімшілік органдарына қызметке алған, қазақ халқын өз ана тілі мен мәдениетін жоғалтуға әкелетін отарлау білім жүйесін енгізді.
Мұның бәрі патша мен қазақ халқының арасындағы ең жақсы өкілдер — Бөкейханов пен Байтұрсынов бастаған қазақ ұлттық-демократиялық интеллигенция арасында қақтығысқа алып келді. ХХ ғасырдың басында орыс патша басқару тәртібі ескірген болатын және ХХ ғасырдың талаптарына сай болған жоқ. 1905-1907 жылдардағы алғашқы орыс революциясы қазақ даласына жетті. «Алаш» қозғалысының қалыптасуы осы уақытта өтті.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Дина Аманжолова өзінің «Алаш партиясы. Ұлттық демократияның пайда болуы» еңбегінде былай жазады: «ХХ ғасырдың басында халықтың білім және ағарту, ғылым және әдебиет саласында жұмыс істеген шағын қазақ зиялылары, әлеуметтік-құқықтық сала, әрине, жастық үміттерді шоғырландырудың критикалық ойлау орталығы болды, қазақ қоғамының рухани өмірінің мәнін құрайтын ұмтылыстар мен құндылық бағдарлары оның өмірлік белсенділігінің ең өзекті мәселелерін білдірді. Болашақ алаштықтардың білім беру бастамалары (қозғалыс жетекшілері — Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұхамеджан Тынышпаев, Міржақып Дұлатов), мерзімді басылымдарды құру, социалистік, либералдық, мұсылман ұйымдарының, саяси партиялардың құрамында саяси күреске қатысу, көптеген қоғамдық қайраткерлермен, ғалымдар мен саясаткерлермен ынтымақтастық тәжірибесі керемет нәтиже берді. Бірінші қазақ ұлттық газетінде, қазақ парламентшілігінің қысқа тәжірибесі мен халықтың мүдделерін қорғаудың күрделі тәжірибесі арқылы тәуелсіз партияны құру арқылы 1916 жылы қорқынышты жылда қоғамның этносаяси шоғырлануының ең қолайлы құралы ретінде бүкілхалықтық партияны құру үшін жоспар құрылды және ауқымды іс-шаралар басталды».
Қазақ халқының тарихында тұңғыш рет Алаш қозғалысы өз елін жаңғырту мәселесімен айналысты. Тарих ғылымдарының докторы, профессор Д. Аманжолова өзінің мақаласында: «Алаш» бағдарламасын құрайтын жаңғыртудың ең маңызды міндеттерінің бірі — қазақтардың экономикалық негіздерін және олардың дәстүрлі экономикасын трансформациялау: нарықтық жағдайларға бейімделудің деңгейді, қарқынын, жағдайын, көшпелі малшаруашылық, отырықшы малшаруашылық және егіншілік ұйымдарының арасындағы баланс жағдайын анықтау. Сонымен қатар, қозғалыс көшбасшылары діни бостандық, адамның және азаматтың құқықтары мен ұлттық теңдіктің толық көлемінде ерекше қажеттіліктері мен талаптарын жүзеге асыру үшін саяси және құқықтық базаны құруға тырысты. Олардың арасында толық сауаттылыққа, ұлттық мектептің дамуға, заманауи, ортақ және әсіресе саяси-құқықтық мәдениеттің қалыптасуына назар аудару. элиталық және кең массаларды нақты саяси үдерістерге өкілетті органдар, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар арқылы қосу, басқару мен өзін-өзі басқару органдары. Жаңадан қалыптасқан партияның жақсы білімді көшбасшылары сол шарттарда ең тиімді теориялық және практикалық идеяларды қолдана отырып, әлеуметтік-саяси ой-өрістің арсеналында қол жетімді болатын ең тиімді шаралар жүйесін ұсына алатындығын атап өту өте маңызды екен».
Мұның айқын дәлелі 1917 жылдың күзінде «Алаш» қозғалысының қабылданған бағдарламасы:
- Үкімет. Ресей демократиялық федералды республика болуы керек. Федералдық республикаға кіретін, тәуелсіз болып табылатын әрбір мемлекет федерацияның басқа мүше-мемлекеттерімен бірлікте әрекет етеді …
- Жергілікті еркіндік. Қазақтардың автономиясы олар тұратын елді мекендерден құрылады және Ресей федералдық республикасының бөлігі болып табылады.
- Негізгі құқық. Ресейде әркім діннің, шығу тегі мен жынысымен ерекшеленбейді.
- Дін. Дін мемлекеттен бөлек … Барлық діндер тең.
- Билік және сот. Билік пен сот әр ұлттың сипаттамаларына сәйкес салынуы керек. Қазақ тілінде сөйлейтін жерлерде қазақ тілі сот тілі болып табылады.
- Халықты қорғау. Адамдарды қорғау үшін армия болуы керек …
- Салық. Салық жинау байлық пен мүлік деңгейіне негізделген.
- Жұмысшылар заңмен қорғалуы керек … Алаш партиясы социал-демократтардың меньшевиктер тобының бұл мәселеге байланысты пікірін қолдайды.
- Ғылым мен білімнің дамуы. Білімді барлық адамдарға алуға болады. Барлық мектептерде тегін білім алу.
- Жер мәселесі. Жер учаскелерін иелену негізі байырғы тұрғындардың бірінші орында тұруы керек …
Кеңес өкіметінің құрылу кезеңінде «Алаш» партиясының жаңа билікпен қарым-қатынастары компромисске көшуге мәжбүр етті. РСДРП-ның (б) радикалдық элементтері жергілікті Кеңестерде басым болған бірнеше қалаларда — Алаштың белсенділері қуғын-
сүргінге ұшырады, тек Семейде, Верныйда және басқа жерлерде олардың арасында нәзік, қысқа мерзімді ынтымақтастық орнатылды.
1919 жылдың ортасынан бастап, Алаш-Орда басшыларын қоса алғанда, кеңестік биліктің жағына көшу басталды, ол жылдың аяғына дейін кеңестік сипатқа ие болды, ол Кеңес өкіметі жариялаған Алаш қозғалысының қатысушыларына кең амнистияға жол ашты және соңғы ұйымда үлкен рөл атқарды ыдырауы.
Алаш қозғалысы 19-ші ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында Қазақстанда болған әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-саяси және рухани-мәдени өзгерістердің нәтижесінде пайда болды. Қозғалысының негізі — 1917 жылы шілде айында ұйымдастырылған «Алаш» ұлттық партиясы болды.
Әлеуметтік-саяси өмірге қатысуда Алаш партиясы екі мақсатқа жетуді өзінің негізгі мақсаттары ретінде қарастырды: қазақ халқының отаршылдықтан босату және қазақ қоғамын және Қазақ Республикасының әлемдік өркениетті қауымдастыққа мүшелікке қол жеткізуі еді. Әлеуметтік жағынан «Алаш» партиясы қазақтың ұлттық-демократиялық интеллигенциясының саяси ұйымы болды.
Партия Қазақстанның XX ғасырдың басында капиталистік қатынастарға бейімделуге ұмтылды. Бұл эволюциялық жолмен — реформалар арқылы асыруған болатын еді. Сондықтан Алаш партиясы 1917 жылы Қазан революциясының идеялары мен ұрандарын қабылдамады және азаматтық соғыс кезінде антикеңестік және антибәлшевистік күштердің одақтасы болды. Бұл қарама-қайшылықта Алаш партиясы мен Алаш-Орда үкіметі жеңілді.
Биыл 16 желтоқсанда еліміз тәуелсіз және егемен мемлекет болғанына 28 жыл толады. Осы жылдар ішінде Қазақстан Тұңғыш Президенті — Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың басшылығымен бұрынғы Кеңес Одағының республикасы шикізат экономикасына ие болды, ол бүкіл бұрынғы Кеңес Одағын өнеркəсіп пен ауыл шаруашылығына қажетті шикізатпен қамтамасыз етті, енді тәуелсіз, көп векторлы сыртқы саясат жүргізіп, нарықтық экономиканы құрып, бірте-бірте толыққанды егеменді және ТМД-да мықты мемлекетке айналды. Қазіргі заманда Қазақстан өз индустриалды-инновациялық саясатын жүзеге асырып жатыр.
Біздің жаңа тәуелсіз еліміз үшін бірінші мәселе Ресеймен қарым-қатынас мәселесі болды. ТМД-ның кез-келген мемлекеті үшін Ресеймен қарым-қатынас өте маңызды және ерекше рөл атқарады. 1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы қарым-қатынастың оң, сындарлы, тиімді және өзара тиімді болып табылатыны біздің Елбасы М. С. Горбачевпен, Б. Н. Ельцинмен және В. В. Путинмен өте конструктивті және дұрыс байланыстарын орнатты.
Кәсіби психолог болудың қажеті жоқ, бірақ көрші мемлекеттің көшбасшылары міңезі, харизмасы және үкімет басқару стилі әр түрлі болды. Біздің Президент осы 28 жылда (оның әрбір кезеңде) Қазақстан мен оның халқының мүдделеріне, сондай-ақ Ресей халық пен Ресейдің мүддесі үшін Ресей Федерациясының басшыларымен конструктивті-позитивті қатынастарды қалыптастыруға барлық күш-жігерін салды.
Біздің халқымыздың және мемлекеттің мүдделеріне сай, осы кезеңдердің әрқайсысында Н. Ә. Назарбаев екі халық пен мемлекеттер арасындағы мемлекетаралық және адами қарым-қатынастың түрлі салаларында достық, тату көршілік және өзара тиімді ынтымақтастықты сақтап қалды.
Енді Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы арасындағы қарым-қатынас одақтас, бауырлас, тең және өзара тиімді болып табылады, бұл ең алдымен біздің халқымыз бен елімізге, сондай-ақ Ресей мен оның халқына пайда әкеледі.
Біздің шығыс көршімізмен, Қытай Халық Республикасымен қарым-қатынасымыз туралы айта отырып, Қазақстан мен Ресей сияқты Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы арасындағы қатынастарды сипаттауға болады. Дэн Сяопиннен бастап ҚХР-ның қазіргі басшысы Си Цзиньпинмен және ҚХР барлық басшыларымен, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан мен Қытай арасындағы құрметті, өзара тиімді және тату көршілік қарым-қатынастарды орнатты.
Және бұл Батыс және Шығыс Еуропадағы мемлекеттермен, АҚШ-пен және т.б. мемлекеттермен мемлекетаралық қарым-қатынасқа қатысты деп толық айтуға болады. Яғни, әлемдік саясатта және дипломатияда тәжірибесі болмаса да, біздің жас тәуелсіз мемлекетіміз біздің көшбасшымыздың дана, теңдестірілген және икемді саясатының арқасында 27 жыл бойы тәуелсіз өмір сүруіне халықаралық және сыртқы саясат саласында тамаша нәтижелерге қол жеткізілді.
Бұған қоса, Қазақ хандығының уақыттары мен қазақ хандарының саясаты туралы қалай айтқанымызға қарамастан, Н. Ә. Назарбаев толыққанды мемлекет құрды; барлық мемлекеттік институттар, толыққанды үкімет жүйесі, заманға сай армия мен флот, барлық көршілер қабылданған шекарасы, өз ұлттық валюта және бұл біздің халқымыздың тарихында бұрын болмаған жағдай. Соны бағалау керек, ағайын!
Осылайша, Тәуелсіздіктің 28 жылы ішінде біздің республикамыз бен халқымыз Елбасы басшылығымен жас егеменді мемлекеттің дамуының үлкен саяси, экономикалық жолын өтті.
ХХ-ші ғасырдың басында Қазақстанда ұлттық және демократиялық даму үшін Алаш саяси қозғалыстың идеялары ХХ-ші ғасырдың соңында Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президенті – Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың басшылығымен егеменді және тәуелсіз Қазақстан Республикасының пайда болу мен дамумен нақты көрініс тапты. Керемет және жігерлі жұмысымен Алаш қозғалысының барлық идеялары мен ұмтылыстарын шындыққа айналдырды, ТМД, Еуразия және әлемдік қауымдастықта жаңа егеменді, бейбіт, конструктивті мемлекет пен қоғам ретінде Алаш идеяларың негізінде Қазақстанның саяси және халықаралық имиджі қалыптастырды.
Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты
