ҚАЗАҚ КИНОСЫНЫҢ ҚАРЫМЫ ҚАНДАЙ? | «Айқын» газеті

Елбасы «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында қоғам мен руханиятқа тікелей қатысты өзекті мәселелерді қозғады. Соның бірі – кино. Өнердің бұл түрінің халық санасына, ұлт мұратына қызмет ететін тетік екені әлімсақтан аңғарылған. Кино туралы айта бастағанда оған тікелей және жанама мән мен маңыз беретін көптеген тақырып пайда бола кетеді. Оның барлығын түгел қаузап, иін қандыра талқылау оңайға соқпайды. Президент сол түйткілдер ішіндегі аса маңыздысы – тарихты біздің алдымызға тосады. Мақаладағы кино туралы бөлімге «Тарихтың кино өнері мен телевизиядағы көрінісі» деген атау берілген.
«Жалпы халықтың санасында фильм­дердегі жарқын кинообраздар іргелі ғылыми монографиялардағы деректі портреттерден гөрі маңыздырақ рөл атқарады. Сондықтан тез арада Қазақстанның өркениет тарихының үздіксіз дамуын көрсететін деректі-қойы­лымдық фильмдердің, телевизиялық сериал­дар мен толықметражды көркем кар­ти­налардың арнайы циклын өндіріске енгізу керек. Аталған жобалар кең халықаралық ынтымақтастық аясында отандық және шетелдік үздік сценаристерді, режиссерлерді, актер­лерді, продюсерлерді және заманауи кино өндірісінің басқа да ма­мандарын тарту арқылы жүзеге асырылуы тиіс», – деп жазды Елбасы.
Бұл ретте Мемлекет басшысы Ұлы даланың бай мифологиялық және фольклорлық ма­териалдарын молынан пайдалану керегін де еске салады. Шынында да, Президент айт­қандай-ақ «Ұлт қаһармандарын үлгі тұту үрдісін қалыптастыруға жол ашатын сапалы балалар фильмдері мен мультипликациялық сериал­дарды аса қажет ететін өскелең ұр­пақтың да талғамына ерекше назар аудару керек». Сонда ғана кино өнері кемелденіп, руханияттың тынысы кеңи түспек. Бұл орайда жетекші кинотанушы мамандарға сауал тастап, пікір­леріне құлақ асқан едік.

Біздің сауал:
• Елімізде жыл сайын кинофестиваль ұйым­дастырылады, отандық кинолар легі кө­бейді, жас режиссерлер пайда бола бастады. Мұның барлығы отандық киноиндустрияның дамуына серпін бере алды ма?
• Мақалада тарихымызды түгендеу туралы баса айтылған. Біреулер «кинода тарихты айтып болдық. Енді заманауи тақырыптарға бет бұру керек» дейді. Ал енді бір жазушылар «тарихы­мыз­ды әрі қарай соза түсіп, оны картиналарда көрсету қажет» дейді. Қай оймен келісесіз?

• XX ғасырдың орта шені мен соңында қазақ әдебиетінің алтын кезеңі өткерілгендей болды. Тамаша прозалық туындылар жарық көрді. Қазір де жазылып жатыр. Жалпы, бізде неге әлі күнге әдеби шығармалар киносце­нарийге айналмай жүр? Режиссерлер неге тапқыр сюжет пен жүрек елжіретер желісі бар хикаят, повестерді көрмейді?

• Қазақ киносында образ ерекшелігі қай деңгейде? Яғни, күллі жұртты тәнті ететін, жастарға үлгі болатын, ұлттық брендке айна­лар қаһарман бейне қашан пайда болады?

Нәзира МҰҚЫШЕВА, кинотанушы:

Орхон-Енисей жазбалары экранға сұранып тұр

Соңғы екі жылда толықметражды 60-тан астам фильм түсіріліпті. Бұл – тек толық­ме­траж­ды фильмдердің саны. Ал қысқаметраж­ды фильмдерді қосар болсақ, саны тым көбейіп кетері белгілі. Жаңағы 60-тан астам фильм­нің арасында «Қазақфильм» киносту­диясында, жеке студияларда өндірілген туындылар бар. Әрине, олардың дені жанрлық фильмдер екенін айтуымыз керек. Әдеттегідей, коммерциялық фильмдердің саны едәуір көп. Авторлық фильмдер де түсіріліп жатыр. Әрине, аса көп емес. Жалпы, тарихи тақы­рыпқа бару екінің бірінің қолынан келе бермейді. Біз әлі күнге кинода тарихымызды толығымен екшеп бере алдық деп айта алмаймыз. Мұндай фильмдер бар. Бірақ бәрі бірдей сәтті шықты деуге келмейді. Елбасының осы мақаласынан кейін кино мен телеви­зиядағы тарихи тақырыптарды қозғауға зор құлшыныс береді деп ойлаймын. Бізде экранға сұранып тұрған тарихи тақы­рып өте көп. Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, қан­шама тарихи тұлғалар мен оқиғалар өзінің экрандық бейнесін күтіп жатқаны белгілі.
Киноға келген жастар біздің әдебиетті, тарихты жақсы білуі керек. Жақында өткен Шәкен Айманов фестивалінде қырғыз режиссері Темірбек Бірназаровтың пікірі көңіліме жақты. «Кино саласына келгісі келетін жастарға халықтың салт-дәстүрін, тарихын, әдебиетін жетік білуге қатысты қатаң талап қоямыз. Содан кейін барып оларды өнерге баулимыз», – дейді. Меніңше, біз де осы талапты қоюымыз керек.
Фильмдер түсіріліп жатады. Осы ретте олар туралы дер кезінде талдау мақалалар мен ре­цензиялар жазылуы тиіс. Яғни, ол фильмдер ту­ралы жазба құжаттар қалуы керек. Бізде киноәдебиеттің даму процесі тым баяу жүріп жатыр. Қазақ киносының өткені мен бүгіні туралы зерттеу кітаптары, мақалалар, рецен­зиялар тұрақты түрде жазылып отыруы тиіс. Бұл тек бүгін ғана емес, ертеңгі күн үшін де өте қажет. Сондықтан осы бағытқа көбірек көңіл бөлу керек секілді.

Әсия БАҒДӘУЛЕТҚЫЗЫ, мәдениеттанушы:

Қобыланды мен Ер Тарғынның «Марвел» кейіпкерінен қай жері кем?

Әрине, кино саласында серпін жоқ деп айта алмайсыз. Жалпы, жұртшы­лық­тың киноға деген қызығушылығы артты, әркім де қолынан келгенше кино түсі­руге, оны көрсетуге тырысып жатыр. Мін­сіз деп айтуға тым ерте, бірақ оң ба­ғыт­­та қозғалыс бар екенін жоққа шығаруға болмайды. Бір әттеген-айы, көпші­лік арзан комедияға құмартып кетті, айналымда жүрген бірнеше актер қалыптасқан образдардан шыға алмай жүр, себебі айналымдағы бірнеше сценарист пен бірнеше режиссер оларға ерекше ештеңе ұсына алмай жүр. Бұл Германия, Қытай, Үндістан сияқты көптеген елдің басында бар жағдай: бір-бірінен аумайтын ромкомдар табыс көзі ретінде қабылданады. Бірақ одан бөлек, киноны өнер деп бағалап, ар ісі деп қарайтын жастардың да бар екенін білеміз. Олардың жұмыстары ел ішінде кең таралып көрсетіле қоймағанымен, халықаралық деңгейде мойындалып жатыр. Жаһандық кино әлемі Эмир Байғазин, Әділхан Ержанов, т.б. секілді жас режиссерлердің есімдеріне қанық, аталған режиссерлердің ізбасарлары да өсіп келе жатқанына сенімім кәміл.
Бізді басқа, мыңдаған жылдық импе­рия­­лық тарихы бар мемлекеттермен салыстыруға келмейді. Батыстың гума­ни­­тарлық ілімі «бәріміз бірдейміз, ұлт жоқ, дін жоқ, жыныс деген де шартты ұғым» деп жар салып, шекаралардың бәрін бұзып жатса, олар жалпы алғанда өздерінің кім екенін білгендіктен айта­ды. Сондықтан жекелеген топтар­дың, тұлғаның идентификациясы­на көшті. Олардың империалдық тарихтары қанында, бүкіл болмысында жазылып тұрады, сондықтан да олар кішіпейіл болып тұрып менменси алады, қанша құшағын жайғанымен, кеудесін ешкімге бастырмайды. Біздің ұлт әлі жас, дербес мемлекеттігіміз де көп мемлекеттен жас, біз өзіміздің кім екенімізді анық­та­май жатып, жаңағы ұлы дүбірге арала­сып кете алмаймыз деп ойламай­мын. «Аттыға ерем деп жаяудың таңы айырылыпты» дегендей, отаршылдықтан қалған комплекстерімізден құтылмай жатып, батыстық құндылықтарды бейімдейміз десек, бар қадір-қасиетімізден айырылып қалуымыз ықтимал. Сол себепті де тари­хы­мызды насихаттауымыз керек, біз тари­хын айтып тауысқан елге мүлде ұқса­май­мыз. Хандықтың құрылғаны туралы фильмді кеше ғана түсірдік, Тұмар мен Қазақ хандығының құрылуының ара­сын­да, одан бергі Тәуелсіздік кезеңіне дейін қаншама ақтаңдақтарымыз бар, солар­дың бәрі жүйелі түрде экраннан көрініс табуы керек. Қазақтың тарихы жоңғармен соғыс қана емес қой, кешегі Алаш қайраткерлерінің еңбегі, мәселен, әлі де экранға сұранып тұр. Тек кино емес, телевизия, бұқаралық ақпарат құрал­дары арқылы тарихымызды күнде­лікті өміріміздің ажырамас бөлше­гіне айналдыруымыз керек. Сонда ғана өске­лең ұрпақ өзінің кім екенін білетін бола­ды, біз жаһанданудан қаша алмай­мыз, басқалармен қоян-қолтық араласудан қаша алмаймыз, шекарамыз­ды бітеп, ешқайда шықпай отыра алмаймыз. Тек соған іштей қаруланып баруымыз керек. Өз ұлтын ешкімнен қор санамайтын, оның тарихынан жақсы хабардар адам ғана қай халықтың өкілінің жанында да еңсесін биік ұстайтын болады. Бірақ мұның бәрі, әрине, жаттанды формада ғана ұсынылмағаны ләзім. Елбасы мақаласындағы мелодрамалық мотивтер ғана емес, фэнтези, шытырман оқиғалы фильмдер түсірілуі керек деген сөз, киноны – көпшілік көрерменді тарихқа қызықтырудың жолына балағандықтан айты­лып тұр. Түптің түбінде біз кез кел­ген фильмді көрермен көрсін деп түсіреміз, ал татымды мағынаны әдемі қорапқа орап бере алмасақ, еңбек пен ақша желге кетеді. Мысалы, батырлар жырының кейіпкерлері Алпамыс, Гүлбар­шын, Қобыланды, Қарлыға, Құрт­қа, Ер Тарғын «Марвелдің» кейіп­кер­лерінен қай жері кем? Біздің батырлар жыры, эпос кейіпкерлерінің басынан кешкендерін комикс түрінде насихаттап, оларды сол «Марвел» үлгісімен жинақтап киноэкранға көшіруге болар еді. Әрине, ол үшін сапалық деңгей өсу керек. Бірақ, сонымен бірге тарихқа, тамырға оралу деген – қазіргі заманымызды ұмыт қал­ды­ру деген сөз емес. Бізде науқан­шы­л­дық бар осы науқан­шыл­дық сце­нарийлері дайын тұрған заманауи дүниелерді ысырып, орнына шала тарихи дүниелерді өткізіп жібере ме деген де қорқыныш бар. Тарихты жырлау «құрғақ шөп­пен ауыз сүртуге» айналып кетпесе екен деп қорқамын.
Тарихи тақырыпқа келгенде, Мұхтар Мағауиннің «Аласапыраны», не Әбіш Кекілбаевтың «Елең алаңы», болмаса Әнуар Әлімжановтың «Ұстаздың ора­луы», басқа да экранға сұранып тұрған тамаша туындылар аз емес. Біздің режис­сер­лер көбіне орыс, батыс әдебиетімен тәрбие­леніп келді ғой, енді тарихқа бет­бұ­рыс байқалған кезде олардың біра­зы шабыт іздеп назарларын осы бағытқа бұ­ратын шығар деп күтуге болады. Ал ке­ңес кезін сипаттайтын кейбір мақтаулы әде­би туындылардың соцреализм құрса­уы­­нан шыға алмағанын, сондықтан идея­лық тұрғыда ескіргенін де мойындау керек.
Мұнда барынша шынайы болайық. Біз жоғарыдағының бәрін киноға идео­ло­гия деп қарайтын көзқарас тұрғысынан айтып отырмыз. Бұл көзқарас, абайла­маса, кино өнеріне зиянын да тигізуі мүмкін. Тарихи тұлғаларды насихаттай­мыз деп оларды мінсіз періште етіп көр­се­туге тырысып, татымсыз дүниелерге жол беруі­міз де ықтимал. Елбасы да сөз болып отырған мақаласында айтты емес пе, ақ пен қараның арасында да небір бояулар бар. Сондықтан сіз айтып отырғандай «жағымды» кейіпкерді талап етудің өзі орын­сыздау: біз әрине, тарихи тұлғалары­мыз­ды экраннан көргіміз келеді, бірақ олар қалаларымызда тұрған, бір-бірінен айнымайтын батырлардың атты мүсін­де­рі сияқты «бет-әлпетсіз» болып шық­па­уы керек. Арыстандай батырдың да тырнақ­тай кемшілігі болатынына дайын болуы­мыз керек, соны шеберлікпен жеткізе алуымыз керек және «қаһар­ман­да­­рымыз­дың» кемшілігін кешіре алуы­мыз керек. Бұл киноцсенарий­дің алтын заңы, керек десеңіз, айнаға қарағандай, өзіңе, ұлтыңа реалистік көзқараспен қарай алудың бір белгісі. Ал сіз айтып отырған­дай, «тәнті ететін, үлгі болатын қаһарман» деп Ақан Сатаевтың «Анаға апарар жолындағы» Ілиясты айтар едім. Ол тым жақсы, кемшіліксіз кейіпкер. Бірақ әр фильмнен сондай советтік стан­дарттағы протагонист күтсек, киношы­ғар­малардың бір-бірінен айырмашылығы болмайды.

Расында, Елбасы мақаласынан кейін енді киноиндустрия мен телеарналарда түрлі тарихи фильмдер, деректі дүниелер, бағдарламалар қаптап көрсетілуі мүмкін. Соның арасынан сапаны екшеп шаршайтынымыз да анық. Біздегі бір жағымсыз үрдіс – іске білек сыбана жаппай кірісу, сөйтіп жүріп сапаны естен шығарып алу. Науқаншылдық. Тапсырманы орындап, терең тыныс алу. Жоғарыға татымды есеп беру. Болды. Іс осымен тәмам. Бірақ кино сияқты қастерлі өнерге мұндай стандартты жауапкершілік жүрмесе керек. Кино – бүгін түсіріп, ертең монтаждап, арғы күні эфирге жолдайтын телесюжет емес. Не болмаса жазып-сызып, қол қоя салатын мемлекеттік іс-қағаз да емес. Киноның идеясы пісіп-жетіліп, иі қанып, көркемдік талаптарға жауап бере алатын жұмыр дүниеге айналуы ұзақ уақытты қажет етеді. Оған көп адамның төзімі жете ме, жетпей ме, бұл да үлкен сауал. Демек, бізді алда үлкен рухани сын күтіп тұрғанын да болжауға болады.

Абай АЙМАҒАМБЕТ