Орыс-жапон қарым-қатынасы. Екі ел арасындағы мұз қашан ериді?

Наурыз айының соңында Ресей СІМ елге қарсы санкцияларға байланысты Жапониямен бейбіт келісімге келудің енді мағынасы жоқ деп мәлімдеді. Бірақ шамамен үш жыл бұрын Ресей президенті Владимир Путин мен Жапонияның сол кездегі премьер-Министрі Синдзо Абэ келіссөздерді жандандыруға келісіп, Қиыр Шығыстағы  бірлескен экономикалық жобаларды талқылады. Қазір Жапония Ресеймен татулықта болмаған елдерінің тізімінде, жапондық компаниялар Ресей нарығынан кетіп жатыр, ал Токио Мәскеумен әскери қақтығысқа мүмкіндік бермек. Неліктен бейбіт келіссөздер тоқтап қалды, қарым-қатынастың күрт салқындау қаупі неде және жаңа екі елдің арасындағы мұзды еріту мүмкіндігі бар ма?

2012 жылдан бастап 2020 жылға дейін Жапонияның премьер-министрі болған Синдзо Абэнің Ресеймен бейбітшілік келісімге келуге деген құлшынысы ерекше еді. Саясаткер үшін бұл жеке басының себетеріне байланысты маңызды міндет болды: бір кездері оның әкесі  Сыртқы істер министрі ретінде алдына осындай өршіл міндет қойған. Абе тіпті әкесінің қабіріне ант берген, ол бастаған ісін аяқтауды көздеді.

Ол билікте болған тұста орыс-жапон қарым-қатынасында прогресс байқалды. Саясаткер Ресей президенті Владимир Путинмен 27 рет кездесті, олардың әр кездесуін жапондық және ресейлік БАҚ мұқият жариялап отырды, ал көшбасшылардың бейбітшілік келісімі мен аумақтық дау мәселелері туралы сөздері бірнеше күн бойы талқыланатын.

Пандемия кезінде Абе денсаулығына байланысты отставкаға кетуге мәжбүр болды, ал оны бір жылға ауыстырған Есихиде Суга Ресеймен келіссөздерге аса мән бермеді. Ал 2021 жылдың күзінде премьералық орындықты Фумио Кисида қабылдаған тұста, екі ел арасында шиеленіс күшейе бастады. Сыртқы істер министрі болған саясаткер Қырымды Курилдермен салыстырып отырды және премьер-министр ретіндегі алғашқы мәлімдемелердің бірі аралдарға жапон егемендігін жариялау еді.

Украинада арнайы әскери операция басталғаннан кейін жағдай күрделене түсті. Жапония Ресейге халықаралық санкциялар қысымына қосылып, Путинге, сондай-ақ бірқатар ресейлік шенеуніктер мен кәсіпкерлерге жеке санкциялар енгізді. Қазіргі уақытта оның Санкциялар тізімінде 101 жеке тұлға және 130 ұйым бар. Сонымен қатар, жапон билігі Ресейді саудадағы «ең қолайлы ұлт» мәртебесінен айырды.

Украинаның Жапониядағы Елшілігі Украинадағы соғыс қимылдарына қатысу үшін жапондық еріктілерді жалдады деген хабарлар Ресейдің Сыртқы істер министрлігінде (СІМ) өткір реакция тудырды, бұл екінші дүниежүзілік соғыс кезінде жапондарға нацистік Германиямен одақтастықты еске түсірді.

Токио мұндай нео-нацистік күштерге өз тарихында бірінші рет қолдау көрсетіп отырған жоқ. Мүмкін, бұл төмен денацификацияның нәтижесі шығар.

«Алайда жапон-Ресей қарым — қатынасының нашарлауына осы жағдайлар себеп болды. Бұл қайта құру кезеңінен басталған қақтығыс еді. Енді қарым-қатынасымыз қалпына келгенде, тағы да соққы болды, — дейді саясаттанушы және бұрынғы жапон дипломаты Кадзухико Того.

Келіссөздер процесіндегі дағдарыс бірден туындаған жоқ. Путин мен Абэ арасындағы көптеген кездесулерге және сыртқы істер министрлері мен жұмыс топтарының тұрақты кеңестеріне қарамастан, бейбітшілік келісіміне қол қою және аумақтық дауды шешу мәселесінде айтарлықтай прогресс болмады.

Жасыратыны жоқ, Ресей жапон талаптарын қанағаттандырылмайтыны түсінікті еді. Екі жақ та өз позицияларын қатаң түрде ұстанды. Мәселен, жапондар бейбітшілік келісіміне қол қойылғанға дейін аумақтық дауды шешуді талап етті. Ал Ресей тарапы алдымен құжатқа қол қоюды, содан кейін даулы аралдардың тағдырын шешуді ұсынды.

Путин мен Абэ келіссөздерінен туындаған 1956 жылғы кеңес-жапон декларациясында Жапонияға Хабомай аралы мен Шикотан аралының берілуі қарастырылған еді. Бірақ Ресей Хабомай мен Шикотанмен қоштасуға да асықпады. Сонымен қатар, 2020 жылы Конституцияға енгізілген түзетулерге сәйкес, бұл дұрыс емес шешім деп саналды. Негізгі Заң Ресей аумағының бір бөлігін өз иелігінен  шығаруға мүмкіндік бермейді. Аталған түзетулер енгізілгеннен кейін де, екі ел келіссөздерді тоқтатуға асықпады.

Ресей басшылығында өкініш жоқ. Ресей Қауіпсіздік Кеңесі төрағасының орынбасары Дмитрий Медведев келіссөздер процесіне әлдеқашан нүкте қойған. Саясаткер екі тарап та кез-келген жағдайда аумақтық мәселе бойынша консенсусқа қол жеткізе алмайтындарын айтты.

2018 жылы Абэ Ресеймен сегіз тармақтан тұратын ынтымақтастық жоспарын ұсынды: Денсаулық сақтау, қала құрылысы, шағын және орта бизнес, энергетика, Ресейдің өнеркәсіптік құрылымын әртараптандыру, Ресейдің Қиыр Шығыста экспорттық базасын құру, озық технологиялар және гуманитарлық алмасулар.

Алайда, Кистанов жүзеге асырылып жатқан жобалардың ауқымын және бейбіт келісімге қол қоюға болатын екі елдің экономикалық ынтымақтастығына қосқан үлесін шектен тыс бағаламауға шақырды.

«Бейбітшілік келісіміне қол қойылғаннан кейін бізге қуатты перспективалар, Ресейге жапон капиталын құю және жаңа технологиялар ағыны уәде етілді. Бірақ бұл айтарлықтай маңызды емес», — деді ол.

Қалай болғанда да, қазір жапон билігі ынтымақтастықты сегіз тармаққа қысқартуды ұсынады, өйткені Ресеймен өзара іс-қимылды жалғастыру «мүмкін емес». Бұл жоспарды жүзеге асыру үшін Жапонияның 2,1 жылға арналған бюджетінде бөлінген 2022 миллиард иеннің (шамамен 17 миллион АҚШ доллары) тағдыры да белгісіз.

Жалпы алғанда, бұл жолы Жапония енгізген Санкциялар 2014 жылға қарағанда өзгеше: бұл жолы жапон билігі, тіпті елдің валюталық заңнамасына өзгерістер енгізуді жоспарлап отыр. Соңғы онжылдықтарда Ресеймен ынтымақтастықты арттыруға тырысқан жапондық бизнес соңғы оқиғаларды алаңдаушылықпен бақылап отыр, —  деп атап өтті Того. Экс-дипломат Жапония енгізген Санкциялар тек Ресейге ғана емес, сонымен қатар Жапон кәсіпорындарының қызметіне де әсер еткен.

Соңғы апталарда Ресей нарығынан бірқатар ірі жапон брендтері мен кәсіпорындары кетті. Олардың қатарында Uniqlo, Shiseido, Sony, Nintendo, Hitachi, Komatsu, Honda, Mazda және басқалары бар.

Сонымен қатар Жапония Ресеймен бірлескен ірі жобалардан, атап айтқанда «Сахалин-2» Мұнай-газ жобасынан шығуға асықпайды: жапондық Mitsui және Mitsubishi компаниялары тиісінше акциялардың 12,5 және 10 пайызына иелік етеді, ал өндірілген сұйытылған табиғи газдың 60 пайызы Жапонияға импортталады.

«Жапон-Ресей қарым-қатынасындағы жағдай тым күрделі. Алайда қатал қыстан кейін де жаймашуақ көктем міндетті түрде келетінін ұмытпайық, — деді Кадзухико Того
саясаттанушы және бұрынғы жапон дипломаты.