ОРАЛМАН БА, ҚАНДАС ПА? | «Айқын» газеті

Алдағы жылы Парламентке «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне көші-қон процестерін реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы ұсынылады. Аталған заң жобасына бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізілмек. Соның ішінде «Оралман» терминін өзгертуге қатысты ұсыныс бар. Бүгінде басқасына қарағанда, дәл осы бап қоғамда қызу талқыланып жатыр. Ол туралы сәл кейінірек. 

Қазақстанда еркін жұмыс істейді
Әуелі, аталған заң жобасында қандай оң өзгерістер барына тоқ­талсақ. Бұдан былай шетелде тұ­ра­тын қазақтар атажұртта еңбек ете­мін десе, бұрынғыдай Қазақ­стан азаматтығын алуы міндетті болмайды.
«Бұл елге оралу туралы шешім қабылдай алмай жүрген, күмәні бар қандастарымызға, әсіресе жас­тарға, елге оралып, уақытша жұмыс істеп, ел ішіндегі жағдай­мен танысуға мүмкіндік береді. Бұл олардың болашақта азамат­тығын толығымен ауыстыруына алғашқы қадам болады деген үміт бар. Сонымен қатар жалдамалы жұмыскерлер арасында өзге ұлт өкілдерінің санын көбейткенше, қазақтарды жұмыспен қамтыған дұрыс деп есептеймін. Ол демогра­фиямызға да оң әсерін тигізері сөзсіз», – дейді Еңбек және ха­лықты әлеуметтік қорғау вице-министрі Нұржан Әлтаев.
Тағы бір жағымды жаңалық, қазақтар үшін Қазақстан азамат­тығын алу жеделдетіледі. Бүгіндері шет елдегі қазақтар бірінші «орал­ман» мәртебесін алады, сосын ба­рып азаматтық алуға өтініш береді. Министрлік ұсынысы бойынша ұлты қазақ азаматтар енді азамат­тыққа да, оралман статусын алуға да бір рет қана құжат тапсырады. Сонымен бірге, елге оралған қан­дастар зейнеткерлікке шыққанда, олардың шетелдегі еңбек өтілі ескеріледі.

Бейімдеу орталықтары «пропискаға» тұрғызса…
Бүгінде елімізде оралман­дар­ды ортаға бейімдеу мақсатында құрылған 4 орталық (Ақтау, Қара­ғанды, Шымкент және Түркістан облысының Ақсукент ауылында) жұмыс істейді. Бұл орталықтар этникалық қазақтарды орналас­тыру үшін белгіленген өңірлерге жатпайтындықтан, оралмандар­дың тұратын жеріне айналып кеткен. Ал Көші-қон саясатының 2017-2021 жылдарға арналған тұ­жырымдамасында мұндай орта­лықтарды, ең алдымен, Қазақстан Республикасының Үкіметі айқын­дайтын өңірлерде құру көзделген. Сондықтан енді ол орталықтар қызметі оралмандарды кәсіптік даярлауға, жұмыспен қамтуға кө­мектесуге бағытталады. Орта­лық­тар бейімдеу мен интеграциялау қызметін ел ішіндегі қоныс ауда­рушыларға да көрсетеді. Осы мақ­сатта «Халықтың көші-қоны тура­лы» заңына оралмандар мен қо­ныс аударушыларға бейімдеу және интеграциялау қызметтерін көрсе­ту жөніндегі орталықтардың функ­циясын айқындау ұсынылып отыр.
Ақын, «Нұр Отан» партиясы­ның республикалық қоғамдық қа­былдау бөлмесінің консультан­ты Ауыт Мұқибек шетелден көшіп келетін қазақтар тұрақты тіркеу таппай қиналатынын айтады. Сон­дықтан Бейімдеу орталық­тары оралмандарды бір жылға дейін «пропискаға» тұруға рұқсат берсе деген ұсыныс айтып отыр. Өйткені бұрын талап етілген «уа­қытша тіркеу» қолданыстағы заңда алып тасталған.
Оның айтуынша, Қытайдағы қазақ жастарын ақылы оқуға ша­қырсақ, оқуға түскені түсер, түспе­гені атажұртта азаматтық алып тір­­­­шілігін жасай берсін. Тағы бір ұсынысы – ауыл шаруашылығы мақ­сатындағы жер телімдерінің
10 пайызын, оралмандарды қо­­­ныс­тандыру үшін Үкімет айқын­даған аймақтардағы жер телім­дерінің 15 пайызын шет­­­тен келетін қандастар үлесіне қор­ға қалды­руды заң­дастыру.

Ауғандықтар айласы
Соңғы уақытта шетелдегі қа­зақтардың ұлтын анықтауда мәсе­ле туындай бастаған. Құқық қорғау органдарының ақпараты бойын­ша, Ауғанстан азаматта­рын репа­триациялау каналдарын пайда­ланып заңдастыру әре­кеттері байқалған. Осыған байла­нысты заң жобасында жеке басты куә­ландыратын құжаттарда жазба болмаған жағдайда жеңілдетілген (тіркеу) тәртіппен оралман мәрте­бесін не тұрақты тұруға рұқсат немесе Қазақстан азаматтығын алуға үміткер адамдардың ұлтын айқындау тетігін реттеу керек. Осы мәселе бойынша шешім қа­былдайтын мемлекеттік органдар­дың құзыретін де анықтау маңыз­ды болып отыр. Бұған дейін ауған жұртындағы ағайынның ұлты қа­зақ екеніне сондағы қазақ ақ­сақалдары куәлік етіп, жауапкер­шілікті өздеріне алатын. Бүгіндері олай куәлік ететін ақсақалдар азайған. Ауғанстандық қазақтар ана тілін ұмытқан, төлқұжатында ұлты жазылмайды. Соның салда­рынан «Ауғанстаннан келген қазақ­пыз» деп оралман статусын алған соң Еуропаға шекара асқан оқиғалар тіркелген.

«Мықты 100 қазақ» жобасы керек
«Серпін» жобасының басы-қасында жүрген қоғам қайраткері Мұрат Әбенов солтүстіктің әкім-қаралары шетелдегі қазақтарды өзі басқаратын өңірге көшуге үгіттесе дейді.
«Біз солтүстік өңірлерге «Сер­пін» жобасы арқылы 25 000 баланы апардық. Басында оларды білімі нашар деп бөлгені рас. Бүгінде сол өңірдің ең белсенді азаматтары – серпіндіктер. «Сер­пін­мен» барған балалардың ата-аналары мен бауырлары да солтүс­тікке қоныс аударып, сол елге сі­ңіп жатыр. Сол сияқты Қытай мен Монғолиядағы қазақтардың ба­лаларын өз қаржымызға оқы­та­йық, олардың соңынан ата-ана­лары да көшіп келеді. Шетелдегі қазақтың білімді балаларын «Бо­лашақ» бағдарла­ма­сымен оқуға жібе­рей­ік, бітір­ген соң елге келіп қыз­мет етсін. Олар­­дың да туыстары көш­­­­тің ба­сын бері бұ­ра­ды деп ой­лай­­мын», – дей­ді ол.
Оның айту­ынша, бүгінгі көз­қарас сырт­тағы қан­дасқа «кел­сең – кел, келмесең – қой» дегенге кө­бірек ұқсайды.
«Осы тұста Қытай­дан үй­ре­нетін бір жоба бар. Олар әлемдегі бай-бақуатты, ғылым мен биз­нес­те жетістікке жет­кен мықты қытай­лар­дың тізі­мін жасап, елге ша­қыр­ды. Біз де солай істейік. Шет­­елдегі мықты да білімді қа­зақтарды елге ша­қы­райық. Кәсі­біне қолдау білдіреік. Ол үшін арнайы ролик жасап, Youtube ар­қылы шақырсақ, сырттағы қан­дас­тарымыздың өздері-ақ таратып әкетеді.

Қай терминді таңдаймыз?
Әңгіменің әлқиссасына орал­сақ, вице-министр Нұржан Әл­таев­тың айтуынша, «оралман» сөзі еліне үлкен сағынышпен оралатын азаматтардың толық сипатын ашпайды. Керісінше, қандай да бір дәрежеде, дис­криминациялық сипатқа ие. Сондықтан бұл атауды «қандас» деп өзгертуді ұсынған. Бұл атауды қолдаушылар қарасы көп. Басқа атау ұсынып жатқандар да, «орал­ман» сөзін қалдыруды қалай­тындар да баршылық.
«Өзге елде жүрген қазақ ба­уыр­ларымызды «Оралмандар деп атау – оларға деген құрметсіздік. Өз еліне деген асқақ сезіммен» орала­тын азаматтарымызды «қандас­тар» деп атасақ, қандай жақсы. Со­нымен қатар көршілес елдердегі қандастарымызды ғана елге ша­қырып қоймай, әлемнің түкпір-түкпіріндегі қазақтарды елге ора­луына барлық жағдайды жасауы­мыз керек, қазақтардың басы қо­сылып, бірігетін уақыт келді», – дейді Мұрат Әбенов.
«Қандас» атауына қарсылар «қандас бір анадан туғандарға қарата айтылады, одан гөрі туыс­қан­дар деген дұрыс» десе, «аға­йын» сөзін ұсынушылар «ағайын» сөзінде бәрі бар: жақын тарту да, бауырмалдық та, жылу да бар. Қазақтың осынау әдемі сөзіне жа­ңа мағына үстеп, терминге ай­нал­дырса, түптеп келгенде, қазақтың бәрі – бір-біріне ағайын» деген уәж айтады. Басқалар не дейді?
Уайыс ЕРСАЙЫНҰЛЫ,
та­рих­шы:

«Оралман – кемсіту ма­ғы­насын береді. Қандас десең, 15 млн қазақтың бәрі қандас, сон­дықтан репатриант деген жөн. Компьютерге тіліміз келгенде, репатриантқа келмейтін несі бар! Мәселе – мағынада емес, термин­де. «Репатриант» термині елге қай­тушы бауыр, қандастардың құ­қықтық мәртебесін толық аша­ды. Ал қандас, бауыр деген сөздер тым әдеби әрі нақты емес. Елге қай­тушы қазақтар – репатриант қа­зақтар, елге қайтпаған қазақ­тар – этникалық қазақтар, еш­қандай кемсіту жоқ, таза саяси-құқықтық термин».

Есет ҚАЛМАНОВ,
мұнайшы:
«Оралман» сөзі құжаттарға жеңіл­дік жасалу үшін берілген статус қана. Сол оралман куәлі­гінде куә­лік азаматтық алғанша жарамды деп жазылады. Демек, азаматтық алған соң, оның күші жойылады. Азаматтық алғанға дейін, мысалы, бір жылдай уақыт кетер болса, ол адам бір жыл ғана оралман болып есептеледі. Аза­маттық алған соң ол – оралман да, қандас та, басқа да емес, Қазақстан азаматтарымен тең құқылы азамат. Онда не үшін міндетті түрде оған басқа атау қою керек? Мысалы, бір бала бір жыл әскерге барып келеді, бір жыл бойы әскер, солдат атанады. Бірақ оны ешкім өмір бойы солдат деп атамайды ғой. Сол сияқты бір жылдай ғана оралман статусымен жүрген адам азаматтық алған соң Қазақстан азаматы болады. Оларды бөліп ат қою дұрыс емес».

Анар ФАЗЫЛЖАНОВА,
линг­вист-ғалым:
«Қандас» деген – жақ­сы сөз. Бірақ Қазақстанда тұрып жатқан немесе белгілі бір себеп­термен шетелге қоныс аудар­ған қазақтар бар, олар да – қан­дастар. «Этни­калық қазақ» деген тер­мин­де қан­дай да бір әлеуметтік же­ңілдіктер беру үшін айырым белгі жоқ. «Отандастар» – жалпы­лама сөз. «Оралман» – дұрыс тер­мин. Қа­зақ­тың сөздік қорындағы «ора­лу» деген сөзде бірде-бір теріс се­ман­тика жоқ, «ман» – көне пар­сы жұрнағы, адам дегенді білдіреді. Бұл термин арқылы біз шетелден келетін қандастарымызға белгілі бір уақытқа әлеуметтік жеңілдіктер береміз. «Оралман» деген сөзде мынадай айырым белгілері бар: біріншіден, ол этникалық қазақ, тарихи себептермен басқа елдің территориясында өмір сүруге мәжбүр болған әлеуметтік этно­топтық ұжымның өкілі. Өз атажұртына (Қазақстанға) тұрып жатқан елінің азаматтығын тастап келген адам. Міне, осы айырым белгілері басқалар ұсынып отыр­ған сөздерде жоқ. Бұл – менің ғана емес, тіл мамандарының пікірі. Әрине, «оралман» сөзі кемсіт­кен­дей естіледі дейтіндерді түсінемін. Кез келген сөздің халық арасында сол сөздің білдіріп тұрған ұғы­мына, адамына қатысты оң және теріс бағдары болады. Мысалы, «қазақ» деген сөзді де оң және теріс семантикасына қарап, «жал­қау қазақ», «мықты қазақ» деуге болады. Жалпы, «оралман» сөзінің әлеуметтік ерекше мәртебе иесі екені заңнамаларда бекітілген. Ал қалыптасқан теріс семантиканы жою үшін жақсы насихат жұмыс­тарын жүргізу керек».

Халима БҰҚАРҚЫЗЫ