Неге судьялар танымал адамдарға байланысты із қозғалған кезде оянады?

Күдіктілердің бұлтартпау шараларына қатысты  тақырып кенеттен әлеуметтік маңызды талқыға айналғанын байқадыңыз ба?  Бұған дейін оған тек адвокаттар мен прокурорлар қызығушылық танытса, қазір айналадағылардың бәрін Қайрат Құдайбергенді қамау керек пе және Мейіржан Төребаевты қанша мерзімге қамауға алу керек – 10 тәулік пе, әлде 60 күн бе? деген сұрақ қызықтырып жатыр.  Менің ойымша, мұның бәрі қос стандарттарға байланысты.  Инстаграмда ізбасарлары жоқ, ломбардтар мен қаржы пирамидаларын жарнамаламайтын қарапайым халық еш күмәнсіз тергеу изоляторына жіберіледі.  Бірақ тергеу сотының көкжиегінде ықпалды адамдар пайда болғаннан кейін тергеу тым ұзаққа созылады.  Неге? Күлкілі әңгіме, иә?
Бірақ жалпы алғанда, қамауға алуға санкция қою өте өкінішті.  Адвокат Евгений Тихоновтың статистикалық мәліметтеріне сүйенсек, күдіктілерді қамауға алу бойынша прокуратура талаптарының 88%-ын тергеу соты қанағаттандырды, бұл 2021 жылға арналған көрсеткіштер.  Кепілде қалғандардың саны да үш есеге азайды — 2019 жылы олардың саны 550-ден асты, ал 2021 жылы — 164. Бұл іс жүзінде шараны санкциялауға сот емес, құқық қорғау органдары жауапты дегенді білдіреді. Ондағы судьялар жай ғана ұйқыдағы нотариустардың қызметін атқарады, бірақ олар әлеуметтік желі жұлдызын немесе шенеуніктерді тергегенде ғана оянады.  Міне, 164 іс осылай аяқталған.
Бірақ бұл мәселенің жартысы ғана.  Сондай-ақ, темір тордың ар жағында отырғандар үшін қамауға алу мерзімін ұзарту деген екінші бөлім бар.  Бұл жерде де төрешілер біртүрлі әрекет жасайды.  Иә, қарапайым адамдардың кейбіреулері ғана босатылды.  Заңгер Рена Керимова Түркістанда қаржылық пирамидаға қатысты 20-дан астам әйелдің қамауға алынғанын айтады.  Олардың бірі күйеуі өз-өзіне қол жұмсап, балалары қараусыз қалған кезде босатылған.  Көрдіңіз бе, балаларға қарайтын ешкім жоқ болғандықтан, ананың профилактикалық шарасы да, жағдайы да күрт өзгертілді.  Менде ерлі-зайыптылармен бір қызық жағдай орын алды — әйел тергеуге сәйкес, мемлекеттің ақшасы ұрланған компанияда жұмыс істеген, ал күйеуі жай кәсіпкер болған.  Сонымен: үш бала үйде қараусыз қалғанымен, екеуі де темір торға тоғытылады.  Тек елдің у-шуынан кейін ғана жұбайы босатылды.
Міне, мен бірнеше жылдан бері жазып жүрген ҰҚК майоры Айдын Алпысбаев туралы әңгімеге қараңызшы. Оның қамауға алу мерзімін ұзартуға байланысты түсініксіз жағдайлар бар.  Алпысбаев және тағы екі адам 2015 жылы тапсырыспен кісі өлтіргені үшін кінәлі деп танылды, бірақ алты жылдан кейін үкімнің күші жойылып, 2021 жылдың мамырында іс мамандандырылған ауданаралық әскери сотқа жаңадан қарауға жіберілді.  Әрине, үш айыпталушы да босатылған жоқ.
Сонымен, іс 2021 жылдың мамыр айында, яғни 11 ай бұрын сотқа өтіп, бірінші сот отырысы 28 маусымда өтті.  Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 342-бабына сәйкес, сот талқылауы кезінде айыпталушылардың қайда болатынын сот анықтайды.  Қылмыстық іс жүргізу кодексінде қамауға алу мерзімі процесс басталған кезден бастап үкім жарияланғанға дейін 6 айдан аспауы керек, бұл туралы 342-баптың 2-бөлігінде жазылған. Егер алты ай өтсе, сот бұл істі сотқа қайтаруға міндетті. Бұлтартпау шарасын таңдау және қамауға алу мерзімін ұзарту немесе адамды үйіне жіберу туралы мәселе – бұл сол 342-баптың 4-бабы.
 Ал 342-бапта 3-1 тармақ бар, онда аса ауыр қылмыстар (кісі өлтіру сияқты) үшін 6 ай өткеннен кейін сот бұлтартпау шарасын 18 айға дейін ұзартуға құқылы.  Бұл судьялардың өмірін жеңілдету үшін жасалса керек – алғашқы алты айдан кейін олар бұл мәселеге қайта оралмас үшін сотталушыны бірден бір жарым жылға қамауда қалдыра алады.  Сирек жағдайларда процестер ұзаққа созылады.  Ал бұл норма Қылмыстық іс жүргізу кодексінде жақында, 2022 жылдың басында пайда болды.
Яғни, бұл судьяның міндеті емес, оның құқығы.  Ол ұзартылуы да мүмкін.  Ал бұдан бұрын, өзгертулер енгізілгенге дейін аса ауыр қылмыстар бойынша сотталушылар үкім шыққанға дейін отырды, бұл 342-баптың 5-тармағында жазылған. Бірақ 342-баптың 5-бабы қайда қалды?!  Бұл өзгерістер Қылмыстық-процестік кодекске 2021 жылғы 27 желтоқсанда енгізіліп, 2022 жылғы 8 қаңтарда күшіне енді.  Яғни, бұрын аса ауыр қылмыстар үшін сотталушы процестің басынан бастап қамауда болған.  Бірақ жаңа жылдан бастап, сот оның бұлтартпау шарасын бірінші жартыжылдықтан кейін қарауы керек.
Енді Алпысбаевқа қайта ораламыз.  Оның ісі де ел арасында талқыға салынды. Бір кезде адвокаттар судья Тамара Королевскаяның белгілі бір себептермен үш айыпталушыға қатысты бұлтартпау шарасын өзгерту/ұзарту туралы мәселесін қарастырмағанын түсінді.  Қорғаушылар тіпті тергеу изоляторына анықтама беру үшін өтініш жіберген — мүмкін соттан Алпысбаев пен басқалардың қамауға алу мерзімі ұзартылды деген қағаз келген шығар?  Ал оларға соттан ешқандай шешім келмеген. Тамара Королевскаяның бәрін ескі әдіспен жасағаны белгілі болды: қылмыс ерекше ауыр, сондықтан процестің басында ол қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын таңдап, бұл мәселеге үкімді жариялағанға дейін қайта оралудың қажеті жоқ деп есептеген. Бірақ бұл 2022 жылдың қаңтарына дейін болды, содан кейін заңнамада өзгерістер орын алып, судья жылдың басында қамауға алу мерзімін ұзарту мәселесіне қайта оралуға міндетті болған, бірақ судья олай жасамады.  Ал бұл үшеуі де бірнеше ай бойы ЗАҢСЫЗ қамауда отырды және олардың барлығын бостандыққа жіберу керек деген сөз.  Заңнамадағы өзгерістерді неге орындамайсыз, Тамара ханым?  Осы жағдайға байланысты Әділет министрі Қанат Мусиннің сөзі есіме түсті.  Жақында ол заңнамаға өзгертулер әзірленіп жатқанын, президенттің жақын туыстарының мемлекеттік қызметте жоғары лауазымдарды атқаруына тыйым салатын жаңа заңның пайда болатынын хабарлады. Сондықтан Қазақстанның Болгариядағы елшісі, күйеу баласы Теміртай Ізбастин өз өкілеттігін тоқтатуы керек деп санады.  Бірақ Қанат Мусин заңның кері күші жоқ екенін, Ізбастинді жұмыстан шығаруға болмайтынын, оны қызметінен босатуды ғана сұрауға болатынын, оның үстіне жақын туысы емес екенін білмейді.  

Михаил Козачков

Жазба Facebook парақшасынан алынды https://www.facebook.com/100000342318404/posts/5239622189392473/?d=n

(Фото ашық ақпарат көздерінен)

Facebook парақшадан