мәлімет, сұқбат, қашан ғарышқа ұшты, өмірбаян

НҰР-СҰЛТАН, 1 шілде – Sputnik. Осыдан тура ширек ғасыр бұрын қазақтың екінші, ал әлемнің 309-шы ғарышкері Талғат Мұсабаев алғаш рет ғарышқа аттанды. «Союз ТМ-19» ғарыш кемесі Байқоңырдан сағат 12:24-те ұшқан болатын. Жеті қат көкке сапар 125 тәулік 22 сағат 53 минутқа созылды. Бұған қоса, Мұсабаев – ашық ғарыш кеңістігіне 8 рет шығып, 43 сағаттан астам уақыт болған тұңғыш қазақ. Мерейтойлық датаға орай сенатор Талғат Мұсабаев тілшілермен кездесіп, өткенді еске алып, ғарыш жайлы ойларымен бөлісті.

Ту мен Құранды ғарышқа апарған тұңғыш қазақ

Мұсабаевтың айтуынша, 25 жыл ішінде ғарыш саласында көп дүние жасалды.

«Бұл датаның маңыздылығы сонда – егемен Қазақстанның іргесі енді қаланып жатқан кезде, ғарышқа алғашқы өкілінің ұшуы тәуелсіз ел дамуының елеулі кезеңіне айналды», — деп бастады әңгімесін қазақ ғарышкері.

Бүгінде Мұсабаевтың арқасында Қазақстанның аспан түстес көк байрағы мен елтаңбасы, қасиетті Құран кітабы ғарышқа көтерілгенін біреу білсе, біреу білмейді.

«Біз «Байқоңыр» ғарыш айлағында достарымызбен, президенттің арнайы өкілімен бірге тек Қазақстанның ғана емес, адамзат тарихында алғаш рет Қазақстанның туы, елтаңбасы мен топырағын, сондай-ақ Құран кітабын ғарышқа апару туралы шешім қабылдадық. Бұл 1994 жылдың 1 шілдесі болатын», — деп еске алды ол.

Ғарышкер қазіргі жастар қажетсіз ақпаратқа бас қатырмай, осындай маңызды дүниелерді біліп, тәрбиеленсе екен деп тілейді.

«Ашық ғарыш кеңістігіне шыққанымды мақтан тұтамын»

Талғат Мұсабаев жалпы жиынтығы 341 тәулік 9 сағат 46 минутқа созылған 3 ғарыш экспедициясына қатысты. Оның 43 сағат 46 минуты ашық ғарыш кеңістігінде өткен. Қазақ ғарышкерлерінің ішінде ашық кеңістікке шығып, жұмыс істеу бақыты тек Мұсабаевқа қана бұйырған.

«Ашық ғарышта болғанымды мақтан тұтамын. Бұл шынымен де бірегей жұмыс. Мен ашық ғарыш кеңістігіндегі жұмыс саны бойынша әлемдегі үшінші ғарышкер болдым, бортинженерлермен бірге күрделі жұмыстарды орындадық. Біз ауыр апаттан кейін «МИР» ғарыш станциясының жұмысқа қабілеттілігін қалпына келтірдік», — деді ол.

Айтуынша, ашық ғарыш кеңістігіне барлық ғарышкер шыға бермейді, ғарышкерлердің жалпы санының 15%-ті ғана. Кімнің шығып-шықпайтынын ғарыш кемесін ұшыратын елдің мемлекеттік комиссиясы шешеді.

Ашық ғарышқа шығатын ғарышкерлерді қалай дайындайды?

Мұсабаевтың сөзінше, ашық ғарыш кеңістігіне шығу үшін кез келген ғарышкер белгілі бір талаптарға сай болуы керек.

«Дайындық өте ұзаққа созылады. Тек ақыл-ой мен білімің ғана емес, физикалық мүмкіндіктерің де қатаң тексеріледі. Адамның дені сау, төзімді, қайратты, психологиялық тұрғыдан мықты болуы қажет», — деп әңгімеледі қазақ ғарышкері.

Ол ашық ғарышқа бір мәрте шыққан адам 3-5 келі салмақ тастайтынын атап өтті. Оның үстіне, адам сегіз сағат бойы нәр татпайды екен, үнемі эмоционалды күйзеліс жағдайында жұмыс істейді.

«О дүние мен бұ дүниенің арасын скафандр мен герметикалық дулығаның шынысы ғана бөліп тұрады. Скафандрдан титтей ақау шықса, сен де «жоқ боласың», — дейді Мұсабаев.

Инженерлік дайындықтан бөлек, ғарышкерлерден психологиялық даярлық та талап етіледі. Бұл үшін Алтын қалашығында, Хьюстонда, Л.Джонсон атындағы орталық пен Еуропа ғарыш агенттігінде арнайы жаттығулар өткізіледі.

Ал, дайындықтың соңғы кезеңі гидробассейнде өтеді.

«Дайындық барысында ғарышкер үлкен тереңдіктерде аквалангист, дайвингист сияқты жұмыс істейді. Алдымен жеңіл аквалангистік жабдықтармен, кейін ауырларымен жаттығады. Тек осыдан кейін ғана гидробассейнге жаттығуға жіберіледі», — деп әңгімеледі Мұсабаев.

Гидробассейнге түскен адам батпайды әрі су бетіне де шықпайды.

«Су астында тұрып, салмақсыздық жағдайында конструкцияларды жөндеп, қандай да бір ғылыми сынақ жүргізе алатыныңды дәлелдеп шығуың керек», — дейді ол.

«Бүкіл өмірім көз алдымнан өтті»

«Кейбіреулер ғарышкерлер ештеңеден қорықпайды деп ойлайды. Қорқыныш – бұл қалыпты нәрсе. Егер адам ештеңеден қорықпаса, көзсіз тәуекелге баруы мүмкін», — дейді Мұсабаев.

Айтуынша, ғарышкерлікке шыдамды, төзімді, барлық қауіп-қатерге баға бере алатын адамды ғана таңдайды. Себебі, жеті қат көкте мүлде күтпеген оқиғалармен бетпе-бет келуің мүмкін.

«Тағдыр тәлкегімен талай штаттан тыс жағдайларды бастан өткердік. Ғарыш нысанының ішінде де, сыртында да күтпеген оқыс оқиғалар болды. Бәрінен де ашық ғарыш кеңістігінде қалған қауіптірек, себебі бүкіл ғаламмен жалғыз өзің қаласың», -дейді Мұсабаев.

Ғарышкер ұшу кезінде тап болған штаттан тыс жағдаймен бөлісті.

«Ашық ғарыш кеңістігіне шығу кезінде станцияның бір модульдік конструкциясынан басқасына өтуім қажет болды. Екеуінің арасы бір-екі метр ғана. Жердегі өлшеммен түк те емес, әрине. Сақтандыру арқанының бір ұшын бір модульде қалдырып, екіншісін басқасына бекітуім керек болды. Сол аралықта ашық ғарышта ұшып жүресің, ең қиыны да сол. Арқанды алып, басқа модульге қарай бет алдым, енді қарасам, арқан бекітілмепті. Ғарыш кеңістігінде жападан-жалғыз, станцияға бекітілмеген күйі қалғанымды түсіндім. Сол сәтте жан-дүниемді қорқыныш биледі. Бірнеше секунд ішінде бүкіл өмірім көз алдымнан өтті. Бір кезде мені біреу итеріп жіберген сияқты болды, бірнеше секундтан кейін жаңа конструкцияға бекітілдім», — деп еске алды Мұсабаев.

Ғарыш адамды өзгертеді

Бұған дейінгі сұқбаттарының бірінде Мұсабаев «ғарыштан басқа адам болып оралдым» деген еді. Журналистер ғарышкерден мұнымен не айтқысы келгенін сұрады.

«Өте дұрыс айтасыз. Адамда өркөкіректік, менмендік болмауы керек, бұл туралы қасиетті Құранда, Библияда жазылған. Ал бізде қалай, бір кішкене атақ-дәрежесі өссе, адам танымастай өзгеріп салады. Мен тұтас ғаламшарды алғаш рет өз көзіммен көрген кезде, Жердің соншалықты кішкентай екеніне таңғалдым. Мен сияқты қарапайым адам оны бір жарым сағатта айналып шығады. Нұр-Сұлтаннан мына тұрған Алматыға дейін ұшып барғанмен бірдей.

Жерге оралғаннан кейін, аяқ астыма қарап жүретін болдым – құрт-құмырсқаны басып кетуден қорқатын едім», — дейді ол.

Тағы оқыңыз: Марсқа жіберетін робот құрастырған оқушы: бөгде ғаламшарға адам жіберу аса қауіпті

Ғарышқа үш мәрте сапар шеккен Мұсабаев Жердің жеті қат көктен қалай көрінетінін және адамзаттың оған қандай әсері тиіп жатқанын зерделеуге мүмкіндік алды.

«Кез келген бастық ғарышта болып қайтқаннан кейін жақсы адамға айналар деген едім. Бұл бізге де, біздің Жерге де пайдасын тигізер еді», — деді ол.

Сенатор Мұсабаев ғарыш саласына қандай қолдау көрсетіп жатыр?

«Қазақстанның меншігінде тек ғарыш айлағы ғана болатын, бірақ біз онда ешкім емес едік, өз ғарышкерлеріміз жоқ, ғарыш кемелері ұшпайды. Мұның бәрін Елбасыға айту өте қиын болды, бірақ ол кісі ғарыш саласын өз қолыңа ал деді. Сол кезде президент дана шешім қабылдады – ұлттық ғарыш саласына даңғыл жол ашқан, жеке-дара мемлекеттік орган Ұлттық ғарыш агенттігі құрылды», — деп еске салды депутат.

Бұған дейін елімізде түрлі бағыт бойынша ғарыш мамандарын даярлайтын орта оқу мекемелері де болмаған, ал қазір жоғары оқу орны бар.

«Болашақ» бойынша студенттерді түрлі елдерге жібердік. Барлық елден  авиациялық жоғары оқу орнын бітірген адамдарды жинадым. Мен келген кезде 16 адам ғана еді, қазір мыңдаған қызметкер жұмыс істейді. Ресейліктермен, француздар және ағылшындармен бірігіп, бірнеше спутник ұшырдық», — деп атап өтті Мұсабаев.

Сенат депутаты ғарыштың тікелей пайдасы мен мультипликативті тиімділігін атап көрсетті. Айтуынша, ғарыш барлық салаға, соның ішінде ауыл шаруашылығына өте қажет.

«Бүгінде біз қолданып жүрген дүниелердің барлығы дерлік, тіпті планшеттің өзі әуелде ғарыш үшін жасалған. Мұнай өнеркәсібіне арналған құбырлардың өзі ғарыш үшін жасалған болатын. Арнайы материалдар, технологиялар, компьютерлер, байланыс, навигация – бәрі 20-30 жылдан кейін ғарыштан Жерге келеді. Ал біз ол жақта мұның бәрін пайдаланып қойғанбыз», — деді ол.

Мұсабаев бүгінде Қазақстан шынымен ғарыш саласы дамыған мемлекетке айналғанын атап өтті.

«Ғарышты сағынамын»

«Ғарышқа ұшу мүмкіндігі тағы берілсе, ойланбастан ұшар едім. Ғарышты сағынамын. Ұшу, Жер көрінісі, ғылыми жұмыс – осының бәрі мені баурап алды. Біз бет-әлпетімізді көрсету үшін ұшпаймыз ғой, мұнымен ешкімді таңғалдыра алмайсың. Жұмыс істеп, бір пайдаңды тигізу қажет», — деп қорытты Мұсабаев.