Kúmis latyn – altyn latyn

Ekinshi ataýy jıyrmasynshy-otyzynshy jyldary Kárim Toqtabaev pen Muhtar Murzın top­tastyrǵan jınaqtan keltirilip otyr. Bul eńbegimizde búgingi qazaq tanymy jetken latyn týraly bilim, derek, aqparat túgel paıdalanyl­dy desek te bolady.

Shyn, esimde, bir jerden oqyǵanym bar, taqaýda, son­dyqtan umyta qoıǵanym joq, biraq únqatpany jazyp alyp, keıin qaıdan kóshirgenimdi tappaı qatty qınalǵanym da jadymda, qazir el, tipti ádette eshqandaı siltemeni qoımaı taldaı beredi. 

Rasynda, tehnologıa, grek tilinen aýdar­ǵan­da óner, sheberlik, biliktilik degen ma­ǵyna­ny bildiredi. Búginde bul keshendi ataý­ damyp, tereńdep, kemeldenip, basqa sózder­men jan-jaqty baılanysqa túsip, jaqsy már­te­besin tapty, tolysty, uǵym-túsinik retinde turaqtandy. Ǵylymıkategorıaldyq mazmunǵa ıe boldy. Sóıtip tehnologıa, zady, áleýmettik jelilerde atap kórsetilgendeı, belgili bir nárseni óńdeý úshin oryndalatyn áreketter tizbegi, is-qımyldar úderisi, atala bastady. 

Bertin kele aqparattyq tehnologıa quraldary tizimine tehnıkalyq, baǵdarlamalyq, aqparattyq quraldar, sonymen qatar, derbes kompúter, baılanys jabdyqtary endi. 

Tehnıkalyq jabdyqtarǵa táýeldi, aqparat­tyq tehnologıa túrleri, málimet-aqpardy top­tastyryp, júıeli óńdeýge, retteýge, júkteýge múmkindik beredi. 

Álipbı, zady, dybys tańbalarynan tura­tyn júıe. Bir derekte bylaı keltiriledi, ókinish­tisi, maqala ıesiniń aty-jóni eske tús­peı otyr, «Alǵash ret 1924-jyly Orynbor qala­synda ótken qazaq bilimpazdarynyń (Ah­met Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanuly, Eldes Omaruly, Mirjaqyp Dýlatuly, Halel Dosmu­hameduly, Názir Tórequluly, Teljan Sho­nanuly, Muhtar Myrzauly, Manan Tur­ǵan­baıuly, Muhtar Samatuly, Ishanǵalı Arabaı­uly, Moldaǵalı Joldybaıuly, Nıkolaı Býtovskı, t.b.) birinshi sıezinde qazaqsha pán sózder máselesi, aýyz ádebıetin jıý sharalary, ǵylymı jáne oqytýǵa arnalǵan kitaptardy shyǵarý, bastaýysh mekteptiń baǵdarlamalaryn daıyndaý máselelerimen qatar, jazý erejeleri, álipbı máselesi de qaraldy».

XX ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda T.Sho­nanuly, E.Omarov, Sh.Sarybaev, I.Keńesbaev, Ǵ.Begalıev, Q.Basymov, S.Amanjolov, A.Sádýaqasov, S.Jıenbaev sıaqty, sonymen qatar t.b. ǵalymdardyń ǵylymı jumystarynda, maqala-eńbekterinde, negizinen álipbı máselesi kóterildi.

Keıbir derek kózderi elimizdegi saýat ashý naýqany, qara tanýdyń ádistemesi negiz­deriniń júıelenýi, qalyptasýy, ornyǵýy ár ke­zeńderdegi saýat ashýda qoldanǵan arab, latyn, kırıll álipbılerindegi, álippe oqýlyq­taryn­daǵy, oqytýdyń tıimdi ádisteri anyqtalyp, uqsas­tyqtary, aıyrmashylyqtary Ahmet Baıtur­synovtyń saýat ashý oqýlyǵymen sa­baq­tastyra otyryp saralandy degen ýáj keltiredi. 

Latyn álipbıi nusqasynda saýat ashýdyń ózindik tarıhy bar. Jalpy, álem halyqtary arasynda keńinen taraǵan latyn álipbıi desek te, qalyptasqan ádepki saýat ashýda bolsyn, baspa isinde, kompúterlik tehnologıany qoldaný, paıdalaný jumysynda bolsyn arab jazýy úlgisindegi álipbıge qaraǵanda áldeqaıda yńǵaıly, tıimdi ekeni anyq. 

Dúnıe júzi bilip otyr. Tipti, 1929-jyly Qazaq Ortalyq atqarý komıteti Prezıdıýmy Qazaq ASSR Halyq komısarlary Soveti latyn grafıkasy negizinde jasalǵan qazaq álip­bıin kóp talqylamaı, biraýyzdan bekitti. Otyzynshy jyldary elimizdegi túrkitildes halyqtardyń deni latyn grafıkasy negizindegi álipbıge kóshti. 

Latyn álipbıindegi áripterdiń árqaısysy ózi­niń jeke turǵandaǵy qalpyn saqtaıdy, bul tártip baıyrǵy sózderdi durys jazýǵa múm­kindik berdi dep jazady mamandar. Latyn grafı­kasy negizindegi álipbı saýatsyzdyqty qysqa merzimde joıýǵa kómektesti, shejireshiler deregine súıensek, latynǵa negizdelgen qazaq álipbıiniń jobalaryn jasaý­ǵa atsalysqan ǵalymdar: Á.Qaıdar, M.Juryn, Á.Júnisbekov, M.О́telbaev, J.Ýátaı, D.Áýbákir, J.Aımaǵanov, M.Altaı, M.Ha­se­nov, J.Bapysh, I.Tomaı, K.Musauly, D.Qam­za­bekuly, S.Mámetov, N.Ýálı, K.Husaıyn, Z.Ba­zar­baeva, Q.Kúderınova, A.Fazyljanova jáne, t.b.

Bul ǵasyr – aqparattyq tehnologıa ǵasyry. Aqparattyq tehnologıa júıesinde latyn qarpiniń atqaratyn mindeti de zor. Mysaldyń kóptigi sózimizdiń jóndigine dálel bola alady. Búgingideı aqparattyq tehnologıa qaryshtap damyǵan zamanda latyn qarpin engizý sonsha qıyndyq týǵyza qoımaıdy. 

Álemdik naryqtaǵy qazirgi zamanǵy tehnologıalyq tartys, komýnıkasıalyq dúmpý, XXI ǵasyrdaǵy ǵylymı jáne bilim berý júıesiniń ustyndary, paradıgmalardy tóńkergen jańa qaǵıdalar, jer qoparǵan tektonıkalyq ózgerister, strategıalyq izdenister – bári-bári latyn qarpi tóńireginde júrip jatyr.

Postkeńestik dáýirde túrkitildes keshegi Odaq músheleri, jas respýblıkalar latyn álipbıine tez arada kóship ketti. Áýelgi kóshti О́zbekstan bastap, Túrikmenstan men Ázerbaıjan jalǵastyrdy. Bul talpynystar latyn tiliniń ekonomıkalyq tıimdiligin aıqyndaıdy. Mamandar kompıýterdegi jazý grafıkasynyń negizgi draıveri latyn tili ekendigin alǵa tartady, latyn áripteri grafızasıa (árip tańbalaý) zańdylyqtaryna, ıaǵnı «kórý-qabyldaý-taný» talaptaryna da saı. 

Baıyptap qarasańyz, latyn álipbıi dúnıe­júzi­lik óndiris, saýda-sattyq, jarnama tárizdi barlyq salalarda belsendi ári jıi qoldanylatyny baıqalady. Halyqaralyq satylymǵa shyqqan dári-dármek ataýlary, jaratylystaný ǵylym­dary, mysaly, matematıka, fızıka, hımıa, bıo­lo­gıa, medısına formýlalary, túzilisteri, qury­lym­dary, kóptegen termınder, zertteý-zerdeleý izdenisteri, ǵylymı ádebıet, teorıalyq kitaptar, tegis latyn álipbıimen tikeleı baılanysty ekeni, tehnologıalyq qatystylyǵy jasyryn emes, bárimizge belgili deıdi tiltanýshylar. Ǵalymdardyń pikirinshe, latyn grafıkasyn qoldanatyn elderdiń ulttyq álipbıindegi árip sany tildegi fonemalar sanynan áldeqaıda az bolýy da onyń jetistigi sanalady.

Latyn álipbıinde ártúrli dıakrıtıkalyq tańbalar (núkte, qos núkte, syzyqsha, aıshyq, dáıekshi jáne t.b), ıaǵnı qosymsha belgiler arqyly kóptegen eldiń barlyq fonemalary latynnyń 26 tańbasymen ǵana belgilenýi, jazý únemdiligin bildiretin tıimdi álipbı ekendigin jurtqa pash etip otyr. Jazýǵa qoıylatyn basty talap lıngvıstıkalyq (tildi dál jetkizý) baǵytta ǵana emes, tehnıkalyq jaǵdaılarǵa (baspa isi, kompıýter, telefaks, ınternet jáne, t.b.) da saı bolýy kerek. Qazir latyn álipbıi osy talaptar bıiginen de kórindi.

Latyn qarpine ǵana emes, latyn tarıhyna da qazaqtardyń qatysy bar. Qazirgi aqparattyq tehnologıa bılep-tóstep turǵan zamanda keshe, ıaǵnı V (III-VII) ǵasyrda jaýjúrek ǵun taıpalary qulatqan Batys Rum ımperıasymen birge saıası til retinde joıylǵan latyn, ásili, altyn dáýirin qaıta keship jatqan sıaqty. Eki baba til XXI ǵasyrda qaıyra jolyǵyp otyr: álemdi bılegen qos joıqyn kúsh urys dalasynda kezdesken joq, qoǵamnyń eń jetekshi quraly – elektrondy aqparattyq keńistikte beıbit nıetpen odaqtasty.

Jurtymyzǵa qut bolsyn!

Dıdar AMANTAI