«Коммунистік қатерді» тоқтату: АҚШ не үшін НАТО мен Еуро Одақ құрды?

1948 жылдың көктемінде АҚШ-ры «Маршалл жоспарын» жүзеге асыруды бастаған экономикалық ынтымақтастық туралы заң қабылдады. Еуропалық көмек бағдарламасы корпорациялардың табыс көзіне айналды және Еуропалық Одақ пен НАТО-ны туғызды.

Америка Құрама Штаттарынан Еуропа елдеріне экономикалық көмек көрсету көбіне Американың өзінің мүдделерімен ұйғарылды: Еуропадағы «коммунистік қатердің» алға жылжуын тоқтату және мүмкін болса кері қайтару қажет болды.

«Маршалл жоспары» Труман доктринасының жалғасы болды, ол «экономикалық тұрақтылыққа әкелетін және, демек, Еуропадағы саяси процестерге әсер ететін» экономикалық және қаржылық көмек көрсетуді көздеді, сондықтан кеңестік ықпалдың өсіп келе жатқан өсуін тоқтата алды.

Америка Құрама Штаттары бірқатар қатаң талаптарды алға тартты: өнеркәсіпті ұлттандырудан бас тарту, жеке кәсіпкерлікке еркіндік беру, американдық тауарлардың импорты үшін кедендік тарифтерді біржақты төмендету, коммунистердің үкіметтен шығуы, «социалистік бағыттағы» елдермен сауданы шектеу және т.б.

Осы талаптарға сәйкес Еуропа елдері социалистік мемлекеттермен ынтымақтастықты мүмкіндігінше тоқтатты, сонымен қатар коммунистік партиялардың өкілдерін барлық маңызды басшылық орындардан шығарды.

Маршалл жоспары американдық бизнеске де тиімді болды: американдық тауарларға салынатын кедендік баж салығының біржақты төмендетілуімен соғыстан кейінгі экономиканы қалпына келтіру үшін шикізат, жанармай, дайын өнеркәсіп тауарлары (әсіресе өнеркәсіптік жабдықтар) қажет болатын АҚШ компаниялары үшін үлкен еуропалық нарық ашылды.

Еуропалықтар Екінші дүниежүзілік соғыс қирау салдарынан көп тауарларды өндіре алмады. Американдық компаниялардың инвестициялық қызметке де мүмкіндіктері мол: олар әскери тапсырыстарды орындау барысында Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде жинақталған капиталын Еуропа елдерінің экономикасына белсенді түрде сала бастады. Сонымен қатар, сол кезде ең сенімді инвесторлар ретінде тек американдықтар ғана бола алатын еді (еуропалық қаржылық-өнеркәсіптік топтар өте әлсіреді).

Батыс Еуропа елдері арасында АҚШ-ның бастамасы бойынша «Маршалл жоспарын» іске асыру жөніндегі іс-шараларды үйлестіру үшін Еуропалық экономикалық ынтымақтастық ұйымы (ЕЭЫҰ) құрылды. Бұл қауымдастық капиталдың, тауарлар мен қызметтердің қозғалысының бірыңғай нарығын құрудың негізін қалады.

Оның құрылуы Еуропаның соғыстан кейінгі экономикасын қалпына келтіруге ықпал етті. Американдық компаниялар негізгі және тұрақты инвесторлар бола отырып, өз капиталын Батыс Еуропаның барлық елдеріне еркін сала алды, ал американдықтардың қатысуымен өндірілген тауарлар ЕЭЫҰ-ның барлық елдерінде сатылды. Еуропалық экономикалық ынтымақтастық ұйымы 1956 жылы Еуропалық Одаққа айналған Ортақ Нарықты құрудың негізін қалады.

Джордж Маршалл КСРО-ның Батыс Еуропаның экономикасын қалпына келтіруге қатысуы АҚШ-ның оларға әсерін әлсірететіндігін түсінді. «Сонымен бірге басқа елдердің қалпына келуіне кедергі жасайтын бірде-бір үкімет біздің көмегімізді күте алмайды», — кесіп айтты Маршалл.

«Басқа елдердің қалпына келуіне кедергі жасайтын үкімет» — бұл КСРО мен оның одақтастары. КСРО-мен қарсыласу «Маршалл жоспарын» әскери бағдарламаға айналдырды (қару-жарақ, әскери мамандар, әскери тапсырыстарды Еуропада орналастыру), нәтижесінде 1949 жылы НАТО әскери блогы құрылды.

Айту керек, Шығыс Еуропадағы сталиндік КСРО-ның өктемдігі мен диктаторлық саясатының салдарынан американдық конгрессмендерді Еуропа елдеріне қаржылық көмек жоспарын қабылдауға мәжбүр еткен — ең басты Сталин болған екен.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты