Гималай асқан қазақ көші әлемдік тарихтан өз орнын ала алған жоқ — Жәди Шәкенұлы

 Ұлттық академиялық кітапханада жақында жазушы, тарихшы, академик, Қазақстан және Еуразия Жазушылар одағының мүшесі Жәди Шәкенұлының шығармашылығына арналған әдеби-мәдени кеш өтеді деп жоспарланған екен. Ол жазушының 55 жылдығы қарсаңында ұйымдастырылып отыр. Осы орайда, қаламгермен сұхбаттасудың сәті түскен еді…

— Жәди Шәкенұлы, шығармашылық кешіңіздің қарсаңында сұхбаттасудың сәті түскеніне қуаныштымын. «Елу жылда ел жаңа» дейді, сіз 55 жылда не таптыңыз, не жоғалттыңыз? Бел ортадағы белеске шығып отырсыз ғой, артыңызға бұрылып қарағанда не көресіз?

— Бір жағынан қарасаң әлі жассың, енді бір қарағанда оншалықты жас та емессің. Қазақ қаламгерлерінде 80-90-ға дейін қаламын тастамағандар көп болды. Солармен салыстырсақ, «баламыз». Жас емес дейтінім – тағы 55 жыл жасаймын деу артық айтқандық болар. Демек, өмірдің көбі кетіп, азы қалды. Елу бес жылдағы ең үлкен бақытым – қазақтың тәуелсіз ел болғанын өз көзіммен көріп, туған топыраққа жетіп, халыққа қызмет етуім. Не жоғалттым десек, қадірін білмей жоғалтқан уақыт қана. Алдымдағылардың сирегенін көрдім. Артымда – жастар, бала-шаға, немере. Қазақтың жарқын келешегін солардың жанарынан көргенде өзімді бақытты сезінемін.

— Кіндік қаныңыз Алтайдың арғы бетінде тамды. Туған топырақтың қасиеті туралы не айтасыз? Жүрек түбінде не қалды?

— Туған жерден айрылу, өзің өнген топырақты тастап кету — пенде баласына оңай емес. Кіндігіңнің ұшы көмілген жер бүлк-бүлк етіп, түсіңде де сені шақырады. Көне көк түріктердің қасиетті мекені — Алтайдан талай айрылдық. Уақыт доңғалағын сан аунатып, талай қайырылдық. Алтайға қайта келіп, бауыр басқан кезіміз аз болған жоқ. Бар болғаны тарих қайталанып отырады. Жүрек түбіндегі сағыныш сенімен бірге жер қойнауына көміледі. Оны ешкім өшіре алмайды. Ең үлкен жұбаныш – біз туған жерден қанды соғыспен қаша көшіп айрылғанымыз жоқ, Қазақстан сынды Отан топырағына өсіп-өну үшін келдік.

Аталарымның сүйегі Зайсан жерінде жатыр. Бес балам осы елде өмірге келді. Немерелерім өсіп-өніп келеді. Мен туған жерімді жоғалттым ба?! Білмеймін. Бірақ, балаларымды өзінің туған жерінде әлпештеу үшін осы топырақты сүйдіріп өсіріп келемін. Бұдан үлкен жұбаныш бола ма, бұдан артық бақыт бола ма?! Ауыр көш, қанды көш, қаралы көш! Шығармашылығымдағы «Қаралы көштің» тарихы менің тағдырымнан жүз есе ауыр.

— Әлемдегі ең ұзақ әрі қасіретті көш — Гималай асқан қазақ көші әлемдік тарихта өз бағасын алды ма?

— Жоқ, әлемдік тарихта өз орнын ала алған жоқ. Қатын-баласымен, мал-жанымен ұлардай шулап, Гималай асу әлемнің өзге елдерінде жоқ тақсірет. Қазаққа біткен сор. Қазаққа берілген сынақ. Қазаққа бұйырған бақыт. Бақыт дейтінім – соның бәрін бағындыру біздің еншімізге бұйырды. Тас бастық, табанымыз ойылды. Құм кештік, құба жонда сүйегіміз қалды. Көл кештік, көмусіз шаһиттер балыққа жем болды. Тау астық, тарихымыз таудай биіктен бұлт жамылып асты. Ендеше, лапылдап жанып жатқан тозақтың отынан тірідей өткен халық — қандай халық?! Олай болса, «Қаралы көш» әлі де зерттеуді, зерделеуді қажет етеді. Әдебиет үшін де, тарих үшін де Гималайдың мұздықтарына көміліп, мәңгілікке қатып жатқан мүрделер сөйлеуі керек. Бұл ұлттық мәселеден алқып-шалқып әлемдік мәселеге бой созған кесек оқиға. Жұрнағы аз, жұмбағы көп, күрмеуі күрделі дүние. Әдебиет пен өнер үшін жұтынып тұрған тақырып.

— Қазақ халқының еркіндік жолындағы күрескерлік рухы суреттелген «Қаралы көш» романы желісімен тарихи фильм түсіру туралы ұсыныстар бар ма?

— Бұл мәселе ауық-ауық қозғалып келеді. Ұсыныстар да айтылды, бірақ қолға алған ешкім жоқ. Түбінде драмаға, кино сценариге өзім бармайынша, көзіміз ашылмайтын шығар. Сценариі дайын болса, өзге тілге аударып, киногерлерге ұсынайық деп отырған азаматтар бар.

— «Қаралы көш» романы түрік тіліне аударылғанын білеміз. Ол аудитория қалай қабылдады?

— «Қаралы көш» романын түрік жұрты ыстық ықыласпен қабылдады. Қазақ түріктерінің қанды тарихы деп білді. Түрік президенті Ережеп Тайып Ердоған қолына алып, шығарушы баспадан 2000 дана кітапты арнайы мемлекеттік кітапханаларға таратқызды. Түрік елінде үш жас ғалым осы тақырыпта диссертация қорғады. Түрік жастарынан хабарласып тұратындары да бар. Түрік түгілі, сол елде білім алып жатқан африкалықтар, неміс, жапон ұлттары өкілдерінің де қолына тиді.

— Тарихи тақырыптарға қалам тербегендегі негізгі ұстанымыңыз қандай?

— Тарихи тақырыпта шындықа бет бұру керек. Кеңестік кезең қазақтарға көп өтірікті, жалтақтаушылықты, екіжүзділікті үйретті. Кеңестік империяның көп тәсілін қытайлар көшіріп қолданды. Екі нардың ортасындағы шыбын сияқты қазақтың қалтылдаған тағдыры сенімін азайтты. Жасқаншақ қаламгерден жасық шығармалар туды. Тәуелсіздік – асылды алуға, жасықты қалдыруға мүмкіндік берді. Кеңес одағы кезінде көп дүние шеңберге қамалып, айтпақ ойын толық жеткізе алмады. Өзгені былай қойып, Мұхтар Әуезовті, Ілияс Есенберлинді сол шеңберге қамады. Шығармасы түгілі тағдыры қыл үстінде жүрді. Олар айтпағын сарқып айта алмады. Шерін шығара алмай шерменде күй кешті. Мұхтар Құнанбайды жеріне жеткізе суреттей алмады. Ілияс Кенесарыны келістіріп, шынайы келбетін аша алмады. Оған қаламгер кінәлі емес, заман бұғауы солай мәжбүрледі. Ендеше, біз не істеуіміз керек?! Өзіміз қаузаған тақырыпқа исламдық имани тазалықты, түркілік текті, қазақы ұлттық бояуды мейлінше сіңіре алуымыз керек. Сонда ғана ұрпақ тарихи шығармалардан өзінің таза бейнесін, аталарының ақ-адал тұлғасын көре алады. Сонда ғана ұрпақ өзіне қажетті ұжданның биігіне шыға алады. Олай болса, тарихи тақырыптарда менің көздегенім — осы ақтаңдақтарды бағындыру. «Қаралы көш» романымда осы идея көрініс тапты. Қазақ та, түрік те сүйіп оқиды. Орыс, ағылшын, жапон оқыса, қазақ сынды қайсар халықтың шынайы келбетін танитынына шүбәланбаймын.

— Қытайдағы қандастардың төте жазумен жазылған том-том құнды еңбектерін елге әкелудің қандай жолын ұсынар едіңіз?

— Арғы бетте жарық көрген асылдар – көненің көзіндей ескілікті мұралар көп еді. Біразы көмілді, отқа оранды, қасақана құртылды. Әлі де болса жекелердің қоржынында, бұрыш-бұрышта, ескі қоймаларда жатқан дүниелер көп. Оны жинап әкелу үшін ақыл керек, еп керек. Бастысы, ұлтқа мейіріммен қарайтын батыл жүректің бұлжымас сенімі қажет. Там-тұмдап болса да, елге жеткізудің амалдары бар. Биыл ұлт ұстазы, осы төте жазудың негізін қалаған Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығы аталып өтіп жатыр. Мүмкін осы атаулы жыл аясында төте жазумен жарық көрген құнды мұраларды жинау ұлттық деңгейде қолға алынса, үлкен іс тындырған болар едік. Өз басым тышқаншылап тасып, талай дүниені қамбама басып алғанмын. Шетінен кертіп-кертіп, зерттеулеріме тұздық етіп, елге беріп жатырмын. Бергенім бір тоғыз болса, бермегенім тоқсан тоғыз. Авторлығымдағы еңбектер мен тарихи естеліктер жағынан әлі де болса ондаған томдық дүние қоржынымда жатыр.

— Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2022-ні «Балалар жылы» деп жариялады. Балаларға қандай базарлығыңыз бар?

— Балалар әдебиеті — менің балаларым мен немерелерім үшін жалғаса беретін мәңігілік тақырып. Менің балаларым деп отырғаным — қазақтың қара көз ұл-қыздары. Сондықтан, балаларға базарлығым көп. Көркем шығармаларды айтпағанда, балалар әдебиетінің теориялық мәселелері хақында жазып жүрген еңбектерім бар. Өтпелі уақыттың назары маған соңғы жылдары көп бұрылса керек. Балалар шығармасына сұраныс та көбейе бастады. Сөйтіп, сандықтың түбін ақтарып, сарқыт беруді жөн көрдім.

— Телефонға телмірген бүгінгі баланың болашағын қалай елестетесіз?

— «Әр заманның тұсында бір сұрқылтай» демекші, әр заманның баласына аға буынның көңілі толмай келген. Абай да солай қақсап кетті, біз де сол жауыр тақырыпты қайталаудан жағымыз талмайды. Дегенмен де, қазіргі балалардың таным-түйсігіне қарасаң, көлеңкеде өскен ағаш сияқты әлжуаз келеді. Қатты боранды, нөсерлі дауылды көтере алмайды. «Сабасына қарай піспегі» дегендей еліне қарай, емеурініне қарай, көке жасық көп дүние туа береді. Он жұмыртқадан біреуі ғана алғыр, қыран құстар қатарына қосылады. Сондықтан да, балаларды ұялы телефонға арқандауды – бала санасына салынған өрмекшінің торы деп есептеймін. Табиғаттың бай дүниесі – шексіз энергия, күш. Сол таза күшті жанына да, қанына да дарыту үшін бала өзін табиғатпен, тазалықпен, ұлттың рухани құндылығымен қуаттандырып отыруы керек. Сонда ғана ұлттың ұлы сапары, руханият легі – көліксіз қалмайды. Қозы көштен қоңыраулы керуенге ұласып, жылжи береді.

— Өз заманыңыздағы секілді кітапты жастанып оқитын баланы қалай қалыптастыруға болады?

— Баланың оқу ынтасын көтеру үшін балаға қызмет ететін әдебиетші қызметшілер көбеюі керек және де олардың өзіндік білімі болуы қажет. Өзі білімнен жұрдай болған, өзінің салиқалы ойлау жүйесі кем болған ұстаз шәкіртке де жартымды ештеңе бере алмайды. Балалар әдебиеті бізде өзінің толық тынысын, кемелді кеңдігін таба алмай келеді. Балалар әдебиеті үшін төңкеріске парапар ұлттық реформа қажет. Баланың жасымен, қабылдауымен қабысатын дүниелер көбейген сайын олардың бетін бері бұра аламыз. Бәрі бірден «телефон шұқылау» ауруын қоймайды. Ендеше, сол мүмкіндікті пайдалана отырып, олардың телефонын байытатын, телефонының алақандай көлемінен көлдей білім жасайтын жаңа заман технологиясын барынша пайдалануымыз керек. Егер балалардың барлық қажеті табылса, олар сол телефонын шұқылап-ақ, біз айтқан кітаптарды, біз талап еткен білімдерді содан таба алады. Демек, технологияның дамуына ілесіп, адамдардың әдістемелік білім беру жүйесі де жаңарып, жаңғырып отыруы қажет. Сонда ғана ұлт қазаны майлы жілікке толады. Сонда ғана бала ынтасын жоғалтпайды. Кітапты қолына алмаса да, сол кітаптан алатын нәрін интернет жүйесі арқылы табады, жинайды, қабылдайды. Демек, «қалауын тапсаң қар жанады» дегендей, әр ғылымның тілін тауып, тынысын толық сезінсек, берері көп.

— Жуырда өтетін шығармашылық кешіңіз — елге есеп берудің реті ме?

— Негізі жоспарым жоқ еді. Кешегі қаралы қаңтар оқиғасы және өз ауылымызда болған жас өлімдерден кейін той тойлауға құлықты болмадым. Ойламаған жерден Ұлттық академиялық кітапханадан бір қарындасымыз қоңыраулатып тұр: «Аға, 5 мамыр туған күніңіз екен, бес және бес – 55-ке толғалы отыр екенсіз. Сол атаулы күнде кітапханамызда шығармашылық кешіңізді өткізуге рұқсат берсеңіз», — деп. Шынымды айтсам, қуандым. Себебі, шынында да «05-05-55» деген ерекше сан ғұмырымда бір-ақ рет келеді екен. Ырымшыл халықпыз ғой, келістім. Осы орайда, оқырманға есеп беруді де ойладым. Алдыңғы жылы пандемия кісілерді үйге қамағанда, маған бұйырған жақсылығы – қозғалмай отырып, кітап жазу болған. Осының бәрі — аз да болса халықтың қарызы үшін, қарымжысы үшін жасалған еңбек. Ендеше, сол еңбекті елге бергенім хақында есептің керегі де рас. Бұйырса, кеш 5 мамыр күні сағат 15:00-де өтеді. Мәжіліс депутаттары, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың басшылары, ғылыми және шығармашылық зиялы қауым өкілдері қатысады. Барлықтарыңызға есігіміз ашық.

— Сұхбатыңызға рахмет! Жазарыңыз көп болсын!

ҚазАқпарат

Ризабек Нүсіпбекұлы