«Ескі кадрлармен жүйені жаңарту мүмкін емес»
Азаттық: Қазақстандағы сайлауалды насихаты түрліше бағаланып жатыр. Бір жақ бәсеке мен саяси балама бар дейді. ЕҚЫҰ бастаған екінші жақ сайлауалды насихатын сүреңсіз, азын-аулақ ұран мен билбордтан аспайтын науқан деп сипаттайды. Бұл сайлауалды насихатын тартысты бәсеке деуге келе ме?
Досым Сәтпаев: Бұл сайлаудың бірінші президент (Нұрсұлтан Назарбаев — ред.) үшін бақылауды қолдан шығармай отырып билікті мұрагерге тапсыру процесін заңдастыру екенін айқындау керек. Сондықтан сайлау спектакльге ұқсайды. Ойыншылардың бәрі өздеріне берілген рөлі мен орнын жақсы біледі. Сайлауалды платформаларына қарап-ақ кей кандидаттардың жасанды түрде электоралдық торда отырғанын көресіз.
«Ауыл» партиясының өкілі (Төлеутай Рақымбеков. — ред.), әрине, фермерлерді қорғауға шақырады. Кәсіподақтар федерациясының өкілі (Амангелді Таспихов — ред.), әрине, жұмыс берушілерді шымши сөйлейді. Басқалары да сол сияқты. Мынадай парадокс туады – қазақстандық қоғамды білмейтін билік электоратты жасанды түрде бөлшектеп отыр. Мына бір тұста ауыл халқының мүддесін қорғайтын бір топ бар, ал мына жерде мекеме қызметкерлерінің мүддесін қорғайтын топ бар деген сияқты. Қазақстан қоғамы әрқилы болып кетсе де, ара-жігі қатты ашылып тұрған топтар жоқ.
Тағы бір байқалған жайт, билік көзқарасымен қарағанда әбден ойластырылған болып көрінетін сайлау технологиялары кезінде жоғарғы жақ бейсаяси топ саналып келген жастардың кенеттен саясатқа араласып, белсенді түрде пікір айта бастағанын көрді.
Азаттық: Қазақстанның жаңадан сайланатын президенті ішкі саясатта қандай қиындықтарға ұшырауы мүмкін?
Досым Сәтпаев: Соңғы кезде «сана транзиті» деген терминді қолданып жүрмін. Бұл жүзеге асып та үлгерді. Элитаның көптеген мүшесі бірінші президенттің саяси белсенділік мерзімі зыр етіп соңына таяғанын түсінді. «Сайлаудан кейін не болады?» деген маңызды сұрақ туды. Бес жылдық саяси мандатқа қолы жеткен соң [Қасым-Жомарт] Тоқаев не істемек? «Осы бес жылдың ішінде бірінші президент саясаттан кетіп тынса, оны қолдап келген Тоқаев пен басқа да адамдар елмен қайтіп қарым-қатынас жасайды?» деген сұрақ туады. Ең жақсы дегенде элитаның ішіндегі реформаны қолдаушылар мен күштік құрылым теке-тіреске түседі. Соңғы уақытта екінші топтың позициясы күшейді. Бұлар (күштік құрылым — ред.) бірінші президент кеткен соң да жүйені сол қалпы сақтап қалуға ұмтылатын консерваторлармен одақтасады. Бұл – жарға жығатын жол. Өйткені жүйені ескіше басқару мүмкін болмай қалады.
Бірақ ескі саяси элита тиімсіз мемлекеттік аппаратты қолданса, мәселелер шешілмейді. Ескі кадрлармен жүйені жаңарту мүмкін емес. Қазір өзгеріс байқалса да, ауқымы тар екенін көріп отырмыз. Тоқаевтың тұсында да, одан кейін де көптеген жұрт мәселені осындай тәсілмен шешуге тырыса бере ме деп қорқамын.
Азаттық: Бұл жүйеден тыс бір адам билік басына келмей қалған жағдайда туатын ахуал ғой.
Досым Сәтпаев: Бірінші президент кеткен соң «қарақу» көбейеді (америкалық жазушы Нассим Николас Талебтің болжауға келмейтін ықпалы күшті оқиғалар туралы теориясы — ред.) мен форс-мажор жағдай көбейеді. Вариант көп. Тунисті мысал етейік. Дәл осы елде 30 жыл билік құрған президент кеткен соң демократиялық жүйе құрылды. Ел іші либерал, консерватор, діни және зайырлы даму жақтастары болып бөлінген еді. Бұлар не қылды? Жеке бас мүддесін ысырып тастап, коалициялық үкімет құрды. Елдегі тұрақтылықты сақтап, жалпы үшін демократиялық [мемлекет] етті. Ақыры соған қол жеткізді.
Азаттық: Жаңадан сайланған президент сыртқы саясатта немен бетпе-бет келуі мүмкін? Қандай қиындық тумақ?
Досым Сәтпаев: Қиындық көпвекторлықтың шеберіне айналған бірінші президенттің кезінде-ақ байқалған. Тоқаев пен өзге де жетекшілер Ресей мен Қытай сияқты кеудесі жоғары тараптардың ортасында баланс сақтай ала ма? [Владимир] Путин мен Си Цзиньпин [Нұрсұлтан] Назарбаевты жасы мен тәжірибесіне қарап өздеріне тең санаса да, одан кейінгілер екінші қатардағы ойыншыларға айналады. Тоқаевты сыртқы саясатқа қатысты Назарбаевтың мұрагері деп біледі. Дипломатиялық тәжірибеден бөлек басқа да қабілет керек.
Кейбір постсоветтік елде ішкі саясат үшін адамның жеке басының мәні зор. Путинге қарасаңыз, постсоветтік кеңістікте ол марқұм Ислам Каримов (Өзбекстанның бірінші президенті — ред.) пен Нұрсұлтан Назарбаевты ғана өзіне тең көрді. Қалғандары – Александр Лукашенко, Сооронбай Жээнбеков, Эмомали Рахмон (Беларусь, Қырғызстан мен Тәжікстан президенттері — ред.) оған екінші қатардағы ойыншы көрінеді. Қазақстанның келесі президенттеріне ішкі саяси процестер де қатты әсер ететінін ұмытпау керек. Өйткені мұндағы Ресей мен Қытайға қарсы көңіл-күй өте күшті.
Азаттық: Валюта қорының дағдаруы, сыртқы қарыздың өсуі, бюджеттің кірісінен шығысының асып кетуі сияқты өте күрделі экономикалық мәселелер туғанын байқап отырмыз. Осындай кезеңде билік әлеуметтік қорғау саласындағы шығысты көбейтуге уәде берді. Мұның соңы неге соқтыруы мүмкін?
Досым Сәтпаев: Қазақстаннан Азия барысын жасағысы келгендер болған, бірақ шикізаттың сауын сиыры болып қала бердік. Экономикалық параметрлер жағынан алғанда ұзақ уақыт ЖІӨ бес пайыздан артық өспейтін ел қақпанға түсіп, дамушы күйі қалады. Қазақстан қазірдің өзінде орташа даму қақпанына түскен. Бұдан шығудың бір жолы шикізатқа байланған санадан ажырап, экономиканың инновациялық сегментін дамыту. Бірақ олай жасау үшін адам капиталы керек. Білікті мамандарымыз, жастарымыз [шетке] кетіп жатыр.
Ұзақ уақыт [билік]: «Әуелі – экономика, сосын – саясат» деп келді. Бұл схемадан қайран болмады. Экономикамыз бәсекеге жарамсыз, бюджетімізді мұнайдың ақшасы құрап тұр. Саясатымыз да бәсекеге жарамсыз – классикалық автократиялық модель. Армения мен Грузия сияқты елдердің тәжірибесі тиімді экономикалық реформалардың саяси реформалардан, яғни жемқорлықпен күрестен және саяси элитаны өзгертуден бастау алатынын көрсетті. Өйткені ескі кадрлармен бірдеңе өзгерту мүмкін емес. Уақыт пен ақша текке кетеді. Амал не, құрғақ уәдеге, экономикалық және саяси бағдарламаларға арқандалып тұрмыз. Дәнеңе де өзгеріп жатқан жоқ.
