Егемен Қазақcтан СССР-ді қайтіп сақтап қалмақ болды?
28 жыл бұрын наурызда Қазақстанда өткен референдум бюллетенінде «Сіз ССР Одағын тең праволы егеменді мемлекеттердің Одағы ретінде сақтау қажет деп санайсыз ба» деген сұрақ қойылып, «иә» және «жоқ» деген екі жауап көрсетілген.
РЕФЕРЕНДУМ СҰРАҒЫНЫҢ ДАУЫ
Референдум өтерден бес ай бұрын «Қазақ ССР-інің егемендігі туралы» декларация қабылдаған 1991 жылдың бас кезіндегі баспасөзде жарық көрген ресми ақпаратқа қарағанда, СССР-ді сақтап қалу керек пе, жоқ па деген мәселе бойынша бүкілодақтық референдум өткізу даулы мәселелердің бірі болғанға ұқсайды.
СССР-ді сақтап қалу туралы референдум өткізу шешімі қабылданған соң Қазақстанның ресми баспасөзі «Иә» дегенді қалдырып, «жоқ» дегенді сызып тастайық, ағайын» деген ұран тастады.
Қазақстандық баспасөз бетінен «референдум өткізу және онда қандай сұрақ қою мәселесі одақтас республикалардың парламенттерімен алдын ала келісілмеді» деген ақпарат жиі кездеседі.
Референдум алдында кейбір басылымдар «Мұны өткізудің Қазақстанға не керегі бар, іргемізді аулақ салатын күн туған жоқ қой» дейтін пікірлер белең алды» деп жазады.
Референдум мәселесі СССР Жоғарғы Кеңесінің 4-съезінде көтерілген еді. СССР Жоғары Кеңесі референдум кезінде азаматтарға «Сіз Советтік социалистік республикалар одағын тең праволы егеменді республикалардың қандай да болсын ұлт адамының праволары мен бостандықтарына толық дәрежеде кепілдік берілетін жаңарған федерациясы ретінде сақтауды қажет деп санайсыз ба?» деген сұрақ қою туралы шешім қабылдаған.
«Социалистік Қазақстан» газеті бұл туралы «Тең егеменді республикалардың жаңарған одағы деген не, одақтың жаңарғанын қайдан білеміз? Ұлт адамының праволары мен бостандықтарына толық дәрежеде кепілдік беретін федерация дегенді не үшін қосқан? Алыстан орағытатын сұрақтың жауабын құптау мойынды 73 жыл қажаған қамытты қайта кигізбей ме?» деп жазды.
СССР Жоғарғы Кеңесінің ұсынысымен Қазақ ССР-інің Жоғарғы Кеңесі келіспей, референдумға шығаратын сұрақты «Сіз ССР Одағын тең праволы егеменді мемлекеттердің Одағы ретінде сақтау қажет деп санайсыз ба?» деп қоюды ұйғарды.
Мұны Қазақ ССР Жоғарғы кеңесі төрағасының орынбасары Ерік Асанбаев та «Социалистік Қазақстан» газетіне берген сұхбатында растап, «референдумға Қазақстан өз егемендігіне нұқсан келтірмейтіндей сұрақты ғана шығаратынын және Одақты сақтауды қолдайтынын» мәлімдеді. Алайда, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі бекіткен сұраққа депуттардың тоғыз пайызы қарсы шығып, олар СССР Жоғарғы Кеңесі бекіткен нұсқаны қолдаған.
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің референдум сұрағын өзгерткенін «сепаратистік пиғыл» деп санаушылар да болған. Референдум өтерден 15 күн бұрын Мәскеуде орталық телеарнаның тікелей эфиріне шыққан Қазақ ССР президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа «Қазақстан парламенті одақтық референдум сұрағын өз бетінше сеператистік жолмен өзгертті. Осы дұрыс па?» деген сұрақ қойылды. Нұрсұлтан Назарбаев бұл сауалға:
«Республика халқы Одақты сақтау жағында болғандықтан Халық депутаттарының 4-съезіне дейін республика жұрты, соның ішінде мен де мұндай референдум өткізудің қажеттілігі жоқ деп санадық. Республиканың егемендігі туралы қабылданған Декларацияда да Қазақстан мен оның көп ұлтты халқы еліміздің бірлігін сақтауды қолдап, Одақты жақтайтыны нақты тұжырымдалған. Референдум өткізуге біз қарсы болдық, мен қазір де оны түрлі проблемалар, мәселелер туындап, көзқарасты айқындау қажет болып отырған республикаларда өткізу керек еді деп санаймын» деп жауап берді.
Нұрсұлтан Назарбаев «көзқарасты айқындау қажет болып отырған республикалар» деген сөзді сол кезде СССР құрамынан шығатынын мәлімдеп қойған Балтық жағалауындағы үш республикаға қарата айтқан еді. Оны «Социалистік Қазақстан» газетінде «Қазір жұрттың бәрін Одаққа арқандап сүйреудің қажеті жоқ» деген сұхбатында нақтылап айтады.
«ОДАҒЫМЫЗДЫҢ ТАҒДЫРЫ – ОРТАҚ ТАҒДЫРЫМЫЗ»
СССР-ді сақтап қалу туралы референдум өткізу шешімі қабылданған соң Қазақстанның ресми баспасөзі «Иә» дегенді қалдырып, «жоқ» дегенді сызып тастайық, ағайын» деген ұран тастады. Республикалық «Казахстанская правда», «Социалистік Қазақстан» газеттері бұл жағынан үндес шықты. «Социалистік Қазақстан» газеті наурыздың 16-сында «Одағымыздың тағдыры – ортақ тағдырымыз» деп жұртты референдумға үндеді.
«Коммунистер ынтымақтастықты жақтайды» деген үндеуде: «Біз коммунистер елдің күші ынтымақ пен бірлікте, өзара түсінушілікте деп білеміз. Мен бұл орайда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің сессиясы қабылдаған ССРО одағын тең праволы егеменді мемлекетердің одағы ретінде сақтау жөніндегі тұжырымы жақсы нұсқа екенін айтқым келеді» деген жолдар бар.
«Онсыз да Одақты қолдаймыз» деген үндеуде «Кейбір одақтас республикалар болмаса, Қазақстан осы референдум өткізуге қаржы жұмсап, алаөкпе болудың қажеті жоқ еді» деп жазылған.
«Социалистік Қазақстан» газеті референдумға бес күн қалғанда «Одаққа балама жоқ» деген тақырыппен белгілі заңгер Ғайрат Сапарғалиевпен сұхбаттасқан. Одақтың сақталуын қолдаған заңгер:
«Қазір егемендік алуымызға байланысты республиканың алдында зор мүмкіндіктер ашылып отыр. Оны жүзеге асыру үшін одақ сақталуы керек. Республикалар өз мақсат-мүддесін жеке-жеке жүзеге асыра алмайды» деп жауап берген. Ғайрат Сапарғалиев арада екі жыл өтпей-ақ тәуелсіз Қазақстанның алғашқы конституциясын жасаушылардың біріне айналды.
«РЕФЕРЕНДУМ – ОДАҚТЫҢ ҚУЛЫҒЫ»
Республикалық басылымдардың кейбірі референдум жайлы балама пікір ұсынғаны да байқалды. Референдум қарсаңында «Қазақ әдебиеті» газеті композитор Еркеғали Рахмадиевтің «Мен СССР дегенге қарсымын» деген пікірін жариялады.
«Референдум дәл қазіргі күйінде және дәл бүгінде халықты алдау болып отыр. Бұл — республикалар егемендігіне қысым жасау. Егер Одақ үшін дауыс берсек, онда өзіміз қабылдаған егемендікті, тәуелсіздікті өз қолымызбен құрбандыққа шалдық деген сөз» деген ол.
1990 жылдардың басында республиканың саяси өміріне белсенді араласқан «Азат» қозғалысының тең төрағасы Сәбетқазы Ақатаев референдум сұрағына СССР Жоғарғы Кеңесі бекіткен сауал жазылуы да мүмкін деп қауіптеніп:
«Егер олай болса «жоқ» деп, Қазақ ССР-інің Жоғарғы Кеңесі бекіткен «егеменді мемлекеттердің одағы ретінде ССРО-ны сақтап қалу қажет деп есептейсіз бе» деген сауал болса, «иә» деп жауап бер» деп үндеген.
Референдумға шақырғандардың арасында «СССР-ді сақтап қалу дегенде жаңарған, тең құқылы республикалар одағы деп түсіну керек» деген пікірлер жиі айтылған еді. Оған қарсылар «жаңарған одақтың шартын білмесек, оған әлі қол қойылмаса, қалай қолдаймыз» деген ұстанымда болды. Өйткені «Егеменді республикалар Одағы туралы Шарттың» жобасы референдумға небәрі бір апта қалғанда жарияланған болатын.
Сондықтан референдумға қарсылар «Одақтық шартқа қол қойылмай жатып референдум өткізу – өте асығыс шаруа және үлкен қателік. Референдум өткізу — Одақтың қулығы емес пе? Қалай болғанда референдум – Орталықтың пайдасына шешіледі» деген пікірде болғаны байқалды.
«Лениншіл жас» (қазір «Жас Алаш») газеті «Желтоқсан» ұлттық демократиялық партиясының төрағасы Хасен Қожа-Ахметтің ешбір одақты қолдамай, «Желтоқсан партиясы Қазақстанның толық тәуелсіздігі үшін күрес жүргізе береді» деген пікірін жариялады.
Сол кездегі Социал-демократтар партиясының төрағасы Дос Көшім референдумды «ыдырай бастаған империяны сақтап қалу үшін жасалған саяси акция» деп бағалады. Ол референдум сұрағына ұсынылған Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің нұсқасы да, СССР Жоғарғы Кеңесінің нұсқасы да мағынасы өзгергенімен, бағыты бір сұрақ деп санады.
«Сондықтан партия мүшелерінің көпшілігі референдум қағазын алып, «осындай түсініксіз заманда өмір сүріп едік» деп болашаққа көрсету үшін үйлеріне апарып сақтап қоймақ» деген Дос Көшім «Лениншіл жастың» 1991 жылғы наурыздың 16-сы күнгі санында.
«ҚАЗАҚСТАНДЫ ГКЧП ҚҰТҚАРДЫ»
Азаттық тілшісі сарапшыларға «Референдум өткеннен әрі қарайғы саяси процестер қандай болды?» деген сұрақ қойып көрді. Саясаткер Дос Көшім бір кездері өзі сақтап қоймақ болған референдум қағазын тауып бере алмады.
— Референдумнан кейін СССР-дің жаңа одақтық шартын қабылдау мәселесі анда-санда сөз болды. Бірақ «Тамыз бүлігінен» кейін референдум нәтижесі де, жаңа Одақтық шарт та жайына қалды, — дейді ол.
1991 жылы Мәскеудегі қызметінен Қазақстанға оралып, Қазақ ССР жоғары кеңесінің депутаты болған Серікболсын Әбділдин Дос Көшімнің пікірін растайды.
— Референдум сұрағын қалай өзгертсе де, мағынасы бір еді. Балтық бойындағы үш республиканы Одақтан шығармау үшін ұйымдастырды. Бірақ олар референдумға да қатыспады. Ал Қазақстанды Одақтан «Тамыз бүлігі» құтқарды, әрі қарай тәуелсіздікке бір-ақ қадам еді, — дейді ол.
Қазақстанда бүкілодақтық референдум саяси жанжалсыз өтті. Дауыс бергендердің «94,1 пайызы СССР-ді сақтап қалуды қолдағаны» хабарланды. Сайлау қорытындысы жайлы ресми баспасөз «Қазақстандықтар Одақты жақтады» деген бас мақала жарияласа, кейбір басылымдар қысқаша ақпарат қана таратты.
Референдум басқа одақтас республикалардың кейбірінде саяси тартысқа ұласты.
Молдова мен Грузияда дауыс беру орындары әскери бөлімдерде, қарсы күштердің қоршауында өтті. Грузия парламенті наурыздың 31-іне өз референдумын белгіледі. Грузия парламентінің басшысы Звиад Гамсахурдиа «тәуелсіз Грузияның болашағы үшін дауыс бергендер оның азаматы болу және меншікке жер алу құқығына ие болатынын» мәлімдеді.
Бүкілодақтық референдумнан соң алты айдан кейін, 1991 жылғы тамыздың 19-ында КПСС Орталық Комитеті мен СССР үкіметінің сегіз мүшесінен құралған топ төтенше жағдай жариялап, билікті қолға алған мәлімдеген. Үш күнге созылған саяси текетірестен соң Михаил Горбачев билікке қайта оралған. Тарихта «Тамыз бүлігі» деген атпен қалған оқиға кезінде Қазақстан басшылығы екіұшты позиция ұстанған еді.
«Тамыз бүлігінен» соң бір айға жетпей СССР Мемлекеттік кеңесі Балтық жағалауындағы үш республика – Латвия, Литва және Эстонияның тәуелсіздігін ресми түрде мойындады. Оның ізінше басқа республикалар да тәуелсіздік жариялай бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 8-інде Беларусьтің Брест қаласы маңайындағы Беловежье тоғайына Ресей, Украина мен Беларусь республикаларының басшылары жиналып Совет Одағын таратты.
Бір аптадан кейін, бұрынғы одақтас республикалардың ең соңғысы болып Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі» туралы конституциялық заң қабылдады. Республикалық баспасөздің кейбірі тәуелсіздікке «ақ түйенің қарыны жарылды» деп қуанса, кейбірі кезекті саяси оқиғаның бірі ретінде қысқаша хабар таратты да қойды.
Империяның ыдырауы
1991 жылғы желтоқсанның 8-і күні Ресей, Украина және Беларусь басшылары Совет одағының «дәурені аяқталғаны» туралы жариялады.
