Дос Көшім: Ол Назарбаевтың сөзін әлі заң сияқты қабылдайды

«Білесіздер ме, қараңыздар, біздің тұңғыш президент, елбасы былай деді: «100 қазақ тұрған ортада әлде бір басқа тілді адам болса, біз біреудің көңілін қалдырып алмау үшін орыс тіліне ауысамыз», — дейді Жақсылықов.

Назарбаевтың бұл сөзі сәл ертеректе айтылған. Жалпы, экс-президент тілге қатысты қарама-қайшы сөйлей беретін. Бірақ, соның бәрінде қазақ тілінің дамымай жатқанына қазақтың өзі ғана кінәлі деген мағына жатады. Жалпы, Назарбаев билік құрған 30 жыл ішінде мемлекеттік тіл неге дами алмады? Бұл қашанға созылады? Орыс тілінің ендігі тағдыры (біздің еліміздегі ғана емес, әлемдегі) не болады? Саясаткер, «Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы Дос Көшімге хабарласып, бірер сұрақ қойдық.

— Экс-президент Нұрсұлтан Назарбаев  30 жыл ішінде қазақ тіліне қатысты ала-құла көп пікір айтты. Соның ең негізгісі «қазақ қазақпен қазақша сөйлессін» деген сөз. Осы президент айтатын, мемлекеттегі ең басты тұлғаға жарасатын сөз бе?

— Әрине жараспайды. Мемлекеттік тіл туралы сөз болғанда, әңгіме қазақпен қазақтың қазақша сөйлесуінде емес, бүкіл республиканың, жалпы қазақ елінің осы тілде сөйлесуінде. Мұны президент қазақтың шамамен үштен бірінің орысша сөйлейтінін біліп айтып отыр. Бар кінәні халыққа ысырып қойып, «кінә өздеріңнен» дегенге тіреп қоятын сасық қулық. Барлық уақытта кінә биліктің өзінен болды. Себебі, заң арқылы қазақ тіліне қажеттілік жасай алған жоқ. Сондықтан, бар кінәні халыққа артып қою – ең оңай шешім болды.

Осы сөз айтылғанда мынадай анекдот шыққан: «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін!» деп, президент айтып болып, орнына отырады да, ары қарай қасындағы Тоқаевпен орысша сөйлесіп кетеді». Олардың тілге деген қарым-қатынасы тура осы сарындас. Өздері айтады, өздері орындамайды. Үкімет мүшелерімен кездесулерде, басқалармен кездесулерде ылғи да орысша сөйлесіп отырады. Былай қарасаң, бәрі қазақ. Өз айтқандарын өздері ұстанбайды. Соған ниеттің жоқтығы. Бұл сөзді басқа емес, президенттің айтуы ең болмаса саяси тәсіл дегенге де келмейді. «Біз бәрін қазақша жасайық деп едік, халықтың өзі сөйлемейді» деген тым қарабайыр әдіс. Әңгіме тек сөйлесуде емес, әңгіме мемлекеттік тілдің барлық жерде қолданылуында. Сол қажеттілікті заң арқылы тудыруда. Назарбаев ол жағына аяғын аттап басқан жоқ.

Осыдан 5-6 жыл бұрын, үкімет пен парламент қазақша сөйлеу керек деген сөз айтты. Мұны мен айтсам жарасады, қоғам қайраткерлері айтса жарасады, бірақ, президенттің сондай ойы болса, қолында құзірет бар ғой, неге заң арқылы жасамайды? Неге заң арқылы немесе өзінің жарлығы арқылы іске асырмайды, неге соны айтып қойып, қарап отырады? Оны қарапайым адамдар да айта алады, ал, президенттің, парламенттің мүмкіндігі басқа, олар айтпайды, олар сол мәселені дұрыс деп шешсе, оны заңға айналдырады, жарлық береді. Мен мұны керек десеңіздер биліктің екіжүзділігі деймін.

— Назарбаевтың нақты мәселеге байланысты  «Орыс тілді адам мекемелерге барып орысша сөйлесе, ол қазақша жауап алады. Кім бұған рұқсат берді? Прокуратура неге Қазақстан заңдарының бұзылуын тексермейді? Егер ол орысша өтініш жасаса – орыс тілінде жауап алмауғы тиіс», деп келетін тағы бір сөзі бар. Осы заң қаншалықты дұрыс?

— Біздегі заң бойынша мемлекеттік мекемелер мен жергілікті өзін өзі басқару мекемелерінде орыс тілі қазақ тілімен ресми тіл есебінде қатар жүреді деген заң бар. Бұл өте бір екі ұшты, нақтылығы жоқ, сырғақ талап. Біріншіден, мемлекеттік мекемеге не жатады дегенді анықтау керек. Мысалы банк. Екінші деңгейдегі болсын, бірінші деңгейдегі болсын, кез келген банк – мемлекеттік мекеме емес, ол анық. Демек, ол жерде орысша сөйлеу міндетті емес.

Екіншіден, екеуі қатар қолданылады деген талап заңгерлердің өзін талай тығырыққа тіреді. Егер, заңға сүйенсек, мемлекеттік мекемелер мен жергілікті өзін өзі басқару мекемелерінен басқа жердің бәрінде мемлекеттік тіл қолданылуы керек еді ғой. Иә, мемлекеттік органдарда жазбаша болсын, ауызша болсын, қай тілде сұрақ қойылса, сол тілде жауап болу керек деген талап бар. Демек, мемлекеттік қызметкерлердің бәрі екі тілді білуге тиіс. Бізде ол да жоқ. Солтүстік облыстарда ондай адам таба алмайсың, қазақ тілін білетін қызметкер табу өте қиын. Мұндай жағдайда бұл заң жүзеге аса ма? Бұл тек қана орыс тілділерге мүмкіндік беру үшін жасап қойған заң. Олар соны пайдаланып, кез келген жерде екі тіл қолданылады, Қазақстан – екі тілді мемлекет деп айту үшін осы қадамға барды. Орыс тілінің қазақ тілімен қатар ресми тіл есебінде қолданылсын деген талап – орыс тілділердің қазақ тілін үйренбеуіне негіз қалыптастырып берді.

Назарбаев әлгі сөзді айтқанда, қоғам шу ете қалды: Сен неге сөзді толық айтқан жоқсың? А-сын айттың, Б-сын айтқан жоқсың! Орыс тілділерге орыс тілінде жауап беру керек дегенді айтқан соң, қазақ тілділерге қазақ тілінде жауап беру керек дегенді қосу керек еді ғой. Осының кесірінен, орыс тілділерге қазақ тілінде сөйлеуге болмайды деген ұғым қалыптасты. Бұл президент тарапынан үлкен аярлық немесе үлкен қателік болды. Президенттің өзі қоғамды екіге бөлетін қадамға, заңсыз қадамға барды. «Прокуратура, сен не қарап отырсың?» деген  – заңды бұз деген бұйрық есебіндегі сөз. Ақыры айтқан соң, «қазақ тілінде сөйлегендерге неге орысша жауап бересіңдер, прокуратура, оны да қара!» деуі керек еді. Заңның солқылдақтығы осындай екіұшты түсініктерге, тіпті, қоғамның қаққа бөлінуіне әкеп соғып отыр.

— Бұл былайша айтқанда, орыс тілін білмейтін адам мемлекеттік органдарда қызмет істей алмайды дегенді білдіреді ғой?

— Әрине. Керек десеңіздер, 1989 жылы шыққан заңда (1997 жылы өзгертулер енгізілді, бірақ, 90 пайызы сол заң) бір бап бар: «Қазақ тілін білуі міндетті мемлекеттік қызметкерлер тізімі жасалуы керек». Бұл әлі күнге жасалған жоқ. Екі-үш мәрте көтерілді, сосын, қайта жабылды. Бұл ең алдымен Конституцияны бұзу. Конституция бойынша, бұл екі жылдың ішінде заңға айналу керек. Қысқасы, біз жақсы нәрселерді жазып қоямыз, бірақ, ары қарай заңдық нормаға енгізбейміз. Міне, 33 жыл өтті, әлі отырмыз. Тоқаев келді, «Жаңа Қазақстан» деп жатырмыз, әлі сол қалпы.

— Қорғаныс министрі Руслан Жақсылықовтың кешегі сөзді айтуы, Назарбаевтың сөзін цитат етіп пайдаланып, өзін ақтауы нені білдіреді?

— Өзің айтып отырсың ғой, өзін ақтау үшін айтып отыр. Бұл енді үлкен ақымақтық! Халық тарапынан үлкен сынға ұшыраған сөзді арада қанша жыл өткеннен кейін қайтадан халықтың алдына алып шығу – сауатсыздық. Бұл сөзді заңгерлер де, қоғам қайраткерлері де қайтадан тұрмастай етіп жаппай сынап тастаған. Енді Жақсылықов алады да, осы іске алғысыз цитатты жарқ еткізеді. Демек, ол бұл сөзге қатысты елдің көзқарасын, сол кезде жазылған пікірлердің ешқайсысын оқымаған. Ол әлі күнге дейін Назарбаевтың сол сөзін заң сияқты қабылдайды. Бұл қорғаныс министрінің мемлекеттік қызметкер ретіндегі деңгейін көрсетеді. Жоғары лауазымды мемлекеттік қызметкердің қоғамдық жағдайды, заңды білу деңгейі осы. Мемлекеттік тілдің заңдық негізін, қоғамның пікірін білмейтін адамның мемлекеттік (!) деңгейдегі жоғары лауазымда істеп жүргені мені таңғалдырды. Бұл сөзді баяғы сыннан кейін ешкім айтпауға тырысты, өйткені, бұл ақымақтық еді. Ал, енді, бір министрдің сол сөзді өзін ақтайтын дәлел ретінде келтіріп отырғаны, солай қабылдап отырғаны – таңғаларлық жағдай. Бұл біздің мемлекеттік қызметкерлердің деңгейі сол баяғы күйінде қалғанын білдіреді. Біздің «Жаңа Қазақстанды ескі кадрлармен жасауға болмайды» деп жүргеніміздің бір дәлелі осы.

— Бұл Назарбаевқа қатысты «жеке басқа табынушылық» бар дегенді білдіре ме?

— Жоқ. Мен олай деп айтпаймын. Бұл сонау тоталитарлық кезеңнен келе жатқан партия деңгейіндегі ауру ғой. Назарбаев тоталитаризмді авторитаризмге қарай бұрды. Бұл сол жүйеден шыққан адамдардың сиқы. Бұлар ешуақытта өзгермейді. Әуелі адам өзгеру керек, сол адам заманды өзгерту керек. Өзгере алмайтын адамдар қызметтен өз еркімен кету керек. Ал, олар «заманды өзгертеміз» деп далақтап жүр. Егер, сол адамдармен жаңа мемлекет құру мүмкін болса, баяғы коммунистік кадрлар демократиялық мемлекет құрамыз демеп пе еді? Құра алмады, құрғысы да келген жоқ. Бұрынғы жүйенің адамдары жаңа жүйе құра алмайды.

— Назарбаев тілге қатысты тағы бір сөзінде: «Біздің тіліміз мемлекеттік деңгейге көтерілгенде елімізді Қазақ Республикасы деп атайтын боламыз», деді. Бұл жерде екі сұрақ туындайды: біріншісі, Қазақ Республикасы деп аталу үшін онсыз да мемлекеттік тілі бар елге не кедергі; екіншісі, президент қазақ тілінің мемлекеттік деңгейде екеніне күмән келтіріп тұр ма?

— Бұл да жаңа басында айтқан мәселеге тіреледі. Тағы да кінәні халыққа итеру. «Сендер қазақша білгенде біз Қазақ елі деп аталар едік» деп, ысырып қою. Әрине, көпшілік соған мәз болды, Қазақ елі аталамыз деп, басқалай аталамыз деп, бір бірімізбен дауластық та кеттік. Біз құқықтық мемлекет ретінде, тілдік қажеттілікті заңмен туындатуымыз керек еді ғой. Біз сол 1989 жылы қабылданған, қаншама сынға қалған, жүзеге аспайтын, қос тілділікті насихаттайтын заңмен өмір сүріп жатырмыз. Ал, бұлар саусағын қимылдатпай, бар кінәні елге артып қойып жүре бергісі келеді.

Біз бұларға «Мемлекеттік тіл туралы» заң жобасын 2011 жылы жасап, БАҚ беттерінде жариялап, арнайы ұсындық. Жолын да көрсеттік, басқа елдердің тәжірибесін жинақтап, алдарына апарып, қорғап шықтық. Ең қарапайым талап: «Басқа елдердің азаматтары Қазақстан азматтығын алу үшін мемлекеттік тілден емтихан тапсыру керек» деп, жеке заң есебінде ұсындық. Бүкіл әлемде бар тәжірибе. Оны да жібермей қойды. Осындай адамдар Жаңа Қазақстан құра ма, өзіңіз ойланып көріңіз.

Бұл «шкурный» мәселе. Егер, бәрі мемлекеттік тілге өтіп кетсе, орысша білмейтін шенеуніктер жұмыссыз қалады немесе олардың орыс тілді үрім-бұтағы жұмыссыз қалады. Қарынның қамы үшін ғана біз мемлекеттік тілді осынша сүмірейтіп қойып отырмыз.

— Бұл жерде русофобия бар ма?  

— Жоқ, ешқандай да русофобия жоқ. Жалпы, тілді ұлттық, ұлтаралық мәселеге араластырып қажеті жоқ. Мен сөйлеген уақытта ылғи да «орыс тілді», «қазақ тілді» деген сөзді қолданам. Орыс тілді дегеннің ішінде 3-4 млн қазақ бар шығар, қазақ тілді дегеннің ішінде Герольд Белгер бар шығар, Асылы Осман бар шығар… Қысқасы, тіл мәселесін ұлттық және ұлтаралық мәселеге араластыру – нағыз арандатушы саясаткердің аярлық әрекеті. Бізде осыны орыс тілді ұйымдар көп қолданады. Мемлекеттік тілді айта бастасаң, орыс тілі деп ұрандап шыға келеді. Әңгіме орыс тілі туралы емес, мемлекеттік тіл туралы болып жатыр ғой? Қазақ тілін үйрен, үйренбе, онда біздің шаруамыз жоқ, біздің айтып отырғанымыз – бүкіл мемлекеттің бір тілде жұмыс істеуі. Бұл жұмысты жылдамдатудың бірден бір жолы. Бірге жұмыс істеу, бірін бірі түсіну мәселесінде жетістікке жетудің кілті ретінде бір тілдің болуы табиғи заңдылық.

— Біраз бұрын Путин «әлемдегі орыс тілінде сөйлейтін адам барлық уақытта Ресейдің қорғауында болады» деген кепте сөз айтты. Бұл бір мемлекеттің екінші бір мемлекетке сес көрсетуі, ескерту жасауы емес пе?

— Бұл жерде екі мәселе бар: біріншісі, Путин сол арқылы өз беделін көтергісі келеді. Орыс тілін қорғаушы ретінде және шетелдегі бесінші колоннаның қолтығына су бүркеді. Екіншіден, бұл шындығында да, Ресейдің мемлекеттің саясатының негізі. Ол сол арқылы кез келген елдегі сепаратистік бағыттағы топтармен байланыс орнатып, соларды пайдаланудың бір жолы. Украинадағы сияқты. Ең қызығы, Ресейдің заңында «отандастар» деген сөздің үш түрлі ұғымы бар. Бүкіл әлемде бұл бір ғана мағына береді – бір республиканың азаматтары. Ал, Ресейде үшеу: біріншісі – Ресей азаматтары; екіншісі – бұрын Совет өкіметінде болған адамдардың бәрі; үшіншісі – революцияға дейін Ресейде тұрған, азамат соғысы кезінде Еуропаға, басқа жаққа бас сауғалап кеткендер. Бәрі отандастар. Біз де осы елге отандастар есебіндеміз, қауіп төнсе, басқа болса, біз алдымен Ресейден көмек сұрауымыз керек. Ресей әскер кіргізу керек. Әрине, олар Францияға әскер кіргізе алмайды, мұның бәрі пост советтік елдерге ықпалын жүргізіп, оған көнбесе, шабуыл жасау үшін ойлап тапқаны. Сондықтан, бұл орыс тілін қорғау емес, сол тілді өздерінің саяси зұлымдық әрекеттеріне пайдалануға арналған сөз.

Екінші дүниежүзілік соғыс басталар қарсаңдағы үлкен оқиға – 1938 жылы Чехословакиядағы Судет облысын алу болды.  Судет облысында немістер тұрды. Солар (фашистер) қайта-қайта мәселе көтеріп, «біз Германияға қосыламыз», деп шулады. Ақыры, Гитлер Судет облысын тартып алды. Сонда Гитлер алғаш рет «неміс тілді адам» деген сөз айтты. «Неміс тілді азаматтарды қорғау». Дәл сол сөзді Путин қайталады.  Сөзін қайталап қана қойған жоқ, Қырымды, Донбассты басып алды. Тарих қайталанып жатыр.

— Қазір Ресейге түрлі санкциялар салынып жатыр. Соның бірі орыс тіліне қатысты. Әлемдік киноөндірістегі алпауыт компаниялар өнімдерін орыс тіліне аударуға қарсы санкция жасады. Біраз арналар мүлде таратылымды тоқтатты. Бұл белгілі деңгейде орыс тілінің ықпалын азайтады деген пікірлер айтылып жатыр.

— Орыс тілінің ықпалы 1989 жылдан бері азайып келеді. Таралу аймағы да тарылып жатыр. Қазір 30 пайыздай азайды. Әуелі Социалистік лагерь тарады – Германия, Чехословакия, Польша… Олар мектептерінде орыс тілін оқытуды тоқтатты. Оларды да орыстандыру басталған. Совет өкіметі тарағаннан кейінгі кезеңде де орыс тілінен бас тарту көріністері жиіледі. Грузия, Армения, Балтық жағалауы елдері балаларын орыс мектептеріне бермейтін болды… Ендігі жағдай мынау. Кино – тілді таратудың ең бір ықпалды құралы. Мен оларды 100 пайыз қолдаймын. Қазір Ресейдің агрессиясынан кейін бұларды айдалада жалғыз қалдыру әлемдегі әр бір адамның міндеті сияқты болып кетті. Мемлекеттер ғана емес, жеке компаниялар, жеке ұйымдар, адамдар сондай қадамға барып жатыр. Олар одан ешқандай пайда таппайды, керісінше зиян шегеді. Соның бәрін біле тұрып, шығынға ұшырап жатқан компаниялардың әрекеті – ең бір адами шешім. Орыс тіліне деген қысым бүгін киноға келсе, ертең басқа жаққа да келеді.  Қазақстан кинотеатрлары осыдан кейін қазақша сөйлейді деп үміттенуге бола ма?- Біздің кинотеатрларымызға байланысты осы 30 жыл ішінде жалғыз заң қабылданып еді. 2012 жылы Қазақстандағы барлық кинотеатрларда қазақша дубляждалған, қазақ тіліндегі фильмдер көрсетілуі керек деген. Дистрибютерлер болды, кино саласына, кино бизнесіне қатысты талай адам қатысты, бәрі бірігіп қабылдады. Кейін бұған қарсы мәселе көтерілді. Мені де шақырды. Бекболат Тілеухан жүргізіп отырды. «Ойбай, дубляж жасау өте қиын екен, жылына үш-ақ дубляждан артық жасай алмаймыз, көп шығын кетеді екен. Сондықтан, сол дубляждың орнына кадр сыртындағы текс немесе субтитрмен берейік», деген өзгеріс енгізуді ұсынды. Сол уақта жұмысшы тобының ешқайсысы үн шығарған жоқ.  Сол жерде отырғандардан тек Нұртай Сәбилянов, сосын мен қарсы шықтым. Жалғыз ғана заң еді, оның өзін құртып тынбақсыңдар ма дедік.

Сөйтіп, 2012 жылғы заңды кейін шегеріп қойды. Сондықтан, қазіргі жағдайда біздің кинотеатрларымыз қазақша сайрап қоя береді деуге аузым бармайды. Мемлекеттік тіл саясатын ұстанып отырған билік бұл қадамға барады деп ойламаймын.

— Сұхбатыңызға рахмет!

Сұхбаттасқан Алмас НҮСІП