Bas paıda algorıtmi

Osy ýaqytqa deıin adamzat qaýymy talaı qoǵamdy bastan ótkerdi. Soǵan sáıkes adamnyń bas paıdany oılaý qasıeti de zaman ótken saıyn barynsha júıelene tústi deýge bolady. Máselen qazirgi damyǵan elderde adamnyń boıyndaǵy bul qasıet óziniń bastaǵy jabaıylyq nemese stıhıalyq sıpatynan arylyp, qoǵamǵa paıda keltiretin basty kúshterdiń nemese faktorlardyń birine aınalǵandyǵyn kórip otyrmyz.

Máselen, tamaq taýyp jeýge muqtaj birneshe adam sheńber quryp alqa qotan otyr deıik. Endi olardyń ortasyna bir dorba bıdaı tastańyz da, olardyń munan keıingi áreketin baqylap kórińiz. Sol áreketterine qarap, bul adamdardyń qandaı qoǵamda ómir súrip jatqandyǵyna kóz jetkize alasyz. Eger olar jańaǵy bir dorba bıdaıǵa tarpa bas salyp, tý talaqaı etip, árkim shamasy kelgeninshe bólip alyp jatsa, talasamyn dep jerge tógip rásýa etip jatsa, bul áli uıymdaspaǵan qoǵamnyń belgisin bildiretini anyq. Osy arqyly olardyń ortasynda belgili bir tártip pen mádenıettiń qalyptaspaǵandyǵyna kóz jetkizesiz. Al eger sol adamdar ortasynan bir adam turyp, jańaǵy dorbadaǵy bıdaıdy árkimge teń etip bólip berse, bul adamdardyń ortasynda tártiptiń bar ekendigin, sol arqyly ádilettiliktiń belgili bir deńgeıi qalyptasqandyǵyn baıqaısyz.

Al endi jańaǵy ornynan turyp, bıdaıdy árkimge teń etip bólip bergen adam, sol bıdaıdyń teń jartysyn ǵana bólip, qalǵanyn «mynany kóktemde jerge sebeıik, sonda kelesi jyly budan da kóp astyqqa kenelemiz» dep aqyl aıtyp, qalǵandary sony qoshtap jatsa, bul árıne edáýir jetilgen, damýǵa qaraı bet alǵan qoǵamnyń belgisi.

Qazaqstanda ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynda júzege asyrylǵan jappaı jekeshelendirý úderisi bizdiń qandaı qoǵamda ómir súrýge laıyq halyq ekendigimizdi anyq kórsetip berdi dep aıtýǵa bolady. Árıne, ol jekeshelendirýdiń ózindik bir tártibi, erejesi de boldy. Sondyqtan bir esepten «múmkindik shegindegi ádilettilik» qaǵıdaty azdap ta bolsyn jumys istedi dep aıtsaq, kóp qatelese qoımaspyz. Biraq sol jekeshelendirý tártibi qoǵam, ıaǵnı onyń músheleri tarapynan tolyq jáne durys saqtalmaǵanyn da árkim biledi. Sebebi buryn tabyspen jumys istep kele jatqan sharýashylyqtardyń ózi birden ydyrap sala berdi.

Olardyń ornyna qurylýǵa tıisti sharýa qojalyqtary durys jumys istemedi de, bólingen mal-múlikti bylaı qoıǵannyń ózinde tehnıkalar dereý satylyp, tipti metalomǵa tapsyrylyp, aıaq astynan bári de sý aıaǵy qurdymǵa ketti. 

Ras, batys elderi birneshe ǵasyrdan beri ómir súrip kele jatqan kapıtalıstik qoǵam adamnyń bas paıdany oılaý qasıetin ortaq múddege qaraı burýdyń ózindik tamasha úlgilerin kórse­tip berdi. Naryqtyq ekonomıkanyń ıdeo­logy Adam Smıt aıtqandaı, adamnyń qana­ǵatsyzdyq sezimine meılinshe erik bere otyryp, býrjýazıany qalyptastyrý arqyly iri zaýyttar men fabrıkalardy ómirge ákeldi. Aýyldardaǵy artta qalýshylyqtyń seńin buza otyryp, iri-iri megapolısterdi qalyptastyrdy. Baılyqty jasady jáne óz qoǵamy men elin sol arqyly baıytty.

Batys elderindegi sekildi biz de qazir naryq zańymen ómir súrip jatyrmyz. Búkil adamzatqa ortaq tirshilik qurý tártibine aınalyp otyrǵandyqtan biz odan qasha almaımyz jáne bas tartyp ta qajeti joq. Sebebi baılyq túbi – bereke. Biraq ol jeke adamdardyń ǵana berekesi emes, búkil halyq qyzyǵyn kóretindeı materıaldyq jáne ıntelektýaldyq qazynaǵa aınalýy tıis. Másele baılyqtyń, qazirgi materıaldyq ıgilikterdiń kimniń atyna tirkelgendiginde emes, qandaı qoǵam men el úshin jumys isteıtindiginde. Osy rette qazirgi kezde bizdiń qoǵamda jasyryn bolsyn júrip jatqan el ishinde jınalǵan materıaldyq ıgilikterdi, qarjyny shetke shyǵarý sekildi qylmystyq áreketter – naǵyz halyq qarǵaıtyn áreketter jáne ol bas paıdany oılaýdyń naǵyz jabaıy úlgisi. Ondaı adamdardyń túbinde berekesizdiktiń kúıin keshýi de ábden múmkin. О́ıtkeni ol adamdar baılyqty qolyndaǵy múm­kindigi men «ózim degende ógiz qara kúshin» sala otyryp, naryqqa endi kirgen Qazaqstan jaǵdaıynda jınaǵanymen ony ekinshi bir damy­ǵan elge aparyp iske jarata almaıtyny anyq. Onyń ıntelektýaldyq negizderi joq. Ári túptiń­túbinde qylmys retinde qýdalanýy múmkin.

Mine, qazirgi qoǵamymyzdaǵy osyndaı keleńsizdikterdiń jolyn kese alǵanda ǵana biz durys qoǵam retinde qalyptasatyn bolamyz degen oıdamyn.