Балтақараның құдығы. Эссе

Әлі есімде…

Дәл сол күні мен бірінші сыныпты бітіріп, екінші сыныпқа көшкен болатынмын. Содан ба екен, кеудемді бір мақтаныш кернеп, қатты қуанып келе жаттым. Кенет үлкен көшеден үйге қарай бұрыла бергенімде қарсы алдымнан шыға келген Үрліхан деген қыз:

– Рас па?! – деді мені көріп, тоқтай қалып. Дөп-дөңгелек қара көздерін­де бір жұмбақ үрей пайда бола кетті. Өзі бізден екі сынып жоғары оқушы еді. Мек­теп­ке түстен кейін баратын. 

Мен оның үрейлене қараған көздерінен секем алып:

– Не, «рас па»? –дедім.

– Сендердің үйлерің Вьет­нам­­ға көшетін бопты ғой! 

Мәссаған!..

Ол кезде біз бала болсақ та, жер түбін­дегі бір Вьетнам деген кіп-кішкентай ел­дің Америка атты алып­тан қор­ға­нып, жан ая­май со­­ғысып жатқа­нын білетінбіз. 

«Сұмдық-ай! Біздің үйге не болған өзі?! Ол жаққа неге көшейін деп жатыр?» деген қорқыныш­тан денем түршігіп, қалтырап кеттім.

Оның үстіне мынау Үрлі­хан­ның үрейге толы дөп-дөңгелек көзде­рі де тіпті, құтымды қа­шы­рып барады. Енді оған қарап, ба­сымды салбыратып тұра беруге дәтім шыдамай, үйге қарай жүгіре жөнелдім.

* * *

Кейін білдім ғой, біздің ауыл маң даланың бір қиян түкпірінен ашыл­ған Бақырша атты жаңа бөлімшені осылай атайды екен. «Неге?» дейсіз бе? Шамасы, шап-шағын ғана ауыл болса керек.

Біздің монтайлықтардың айтуынша, ол жақта күн өте ыстық. Көлеңке болар бір түп ағаш жоқ. Орталыққа қатынайтын қасқа жолдың сиқынан адам түгілі ат үркетін көрінеді.

Оны қойшы, бәрінен де қиы­ны, онда… су жоқ дейді! 

Міне, осындай әңгімелерді ес­ті­­ген соң, біз көшіп баратын ауыл­дың аты Вьетнам емес Ба­қыр­ша болып шыққанына, шынымызды айтсақ, қуанарымызды да, қуанбасымызды да білмедік.

«Амал қанша, – дейді ақ кимешек салған әжем басын қайта-қайта шайқап қойып. – Тағдыр жазса, көнбеске шара бар ма…»

«Құдай біледі, сол Ба­қыр­ша­ға қарағанда Вьетнам жүз есе артық шығар. Өйткені ол қаң­сы­ған шөл емес, теңіз жағасындағы ел ғой» деп қояды тандырға нан жауып жатқан жеңешем жеңіл ғана күрсініп.

Ал әкемнің бізге бірдеңе ай­тып, мән-жайды түсіндіріп жатуға мұршасы жоқ. Өйткені ол қазір Бақыршада, жаңа ашыл­ған шаруашылықтың кем-кетігін түзеймін деп, күндіз-түні тыным таппай шапқылап жүр. 

* * *

Иә, сөйтіп, Монтайдан Ба­қыр­­ша­ға көшіп келдік. Он­шақ­ты ғана үйден құралған шап-ша­ғын ауыл екен. Монтайлықтар айтқандай, расында да, бір түп ағаш көрінбейді. Ауызсуды алыстан, екі-үш күнде бір рет «водовозбен» әкеледі.

Көз жетер жерде ел жоқ. Маң дала. Тізе­ден ке­ле­тін қара от-шаң тұтқан жусан мен дерме­не қурап, шытыр-шытыр етіп үгітіліп жатыр.

Таң бозынан алақандай ауыл­ды дүр сілкіндіріп жеті-сегіз трактор бірінен кейін бірі оталады. Содан күн шақырайып, тас төбеге көтерілгенше арылдап-гүрілдеп егіс басында жүреді. 

Егін шаруашылығынан азды-көпті хабары бар кісілер бұл аймақты – бағара деп атайды. Онысы орыс тіліндегі «богар­ные земли» деген сөз тірке­сі­н­ен туындаған, яғни, «шөлейт ай­мақтағы егістік жер» деген ұғым­­­ды білдіреді. Ықылым заманнан қыртысына түрен тимей тың жатқан жерге себілген дән ерте көк­темде екі-үш рет селдетіп құйып өткен жаңбырдан нәр алып, дүр етіп көтеріліп, жаз шыға сап-сары боп жайқалып, басын иіп тұрады. 

* * *

Күзге қарай Бақыршаның күншы­ғыс жақ бетіндегі жай­пақ төбе­нің басынан бір биік мұ­нара бой көтере бастады. Жан-жақтан әр түрлі машиналар ағылып келіп, әлгі жерге ұзынды-қысқалы құбыр, бөшке, қаңылтыр секілді темір-терсекті тау-тау қылып үйіп кетіп жүрді.

Бір күні кешкілік мұнараның басынан бірнеше шам жарқырап, айналаға сәуле шаша бастады. Енді шыңылдаған болат бұрғының даусын күндіз ғана емес, түнде де еститін болдық. 

Есік алдындағы ағаш тапшандарында кешкі ауқаттарын ішіп отырып: «Апыр-ай, бұ жерден де су шыға қояр ма екен?» деп бақыршалықтар таңғалушы еді…

* * *

Су әрине, бір күнде шыға қоймайды. Ол тіпті, бір айда да шықпауы мүмкін. Мұны жұрт жақсы біледі. Ал мына құдық бар ғой, сізге өтірік, маған шын, тұп-тура бір жылға таяу уақыт қазылды.

 Алғашқыда күндіз-түні тын­­бай жұмыс істеген құдық­шы­лар­дың бұрғысы 800 метр тереңдікке жеткенде бір үлкен тасқа тіреліпті деп естідік.

Содан соң жаңа бастық, яғни біздің көкеміз жан-жаққа жү­гі­ріп, бір күні әлгі жойқын тас­ты оқ-дәрімен жаратын білікті мамандарды алып келді. Міне, сол кезде: «Жер астында үлкен өзен бар екен. Тас жарылған соң ол шапшып сыртқа шығады. Сөйтіп, шөл дала суға қарық болады. Тіпті бар ғой, ол өзен емес, теңіз болуы да мүмкін!» деген әңгіме бұрқ ете қалды.

Айнала-төңіректегі жұрттың бәрі алаңдап: «Апыр-ай, жер астынан теңіз шықса, Бақырша шынымен-ақ Вьетнам болайын деп тұр екен-ау!» деп  таңырқап, бұрын-соңды болмаған таңға­жай­ып бір жаңалық күтті.

 Бірақ, өкінішке қарай, тас қабатты талқандап өткен құдық­шылар мың метрге жуық терең­дік­тегі арнаның әлдеқашан кеуіп қалғанын аңғарды.

* * *

Әлі есімде… 

Бір күні қыр жақтан бүкіл ауыл сарыла күткен қуанышты ха­бар жетті. Әншейінде маңына кісі жолатпай, қара­көлеңке бас­тыр­маның ас­тында күтіп-бап­тап ұс­тайтын қара­гер атына қарғып мінген Момын ақ­са­қал ауылды айнала шауып, басындағы бөркін бұлғап: «Сүйінші, сүйінші, сүйінші! Ақ түйенің қарны жарылды!» деп айғайлады.

Шақырайған ыстық күн от ша­шып, жер бетіндегі қабыр­ла­ған тіршілік атаулыны қуыр­­­дақ қып қуыра бастағанда есік-терезелерін қараңғылап ал­ып, кешке дейін қыбыр етпей қалғып-мүлгіп жататын бақыршалықтар шошып оянып, бірінен кейін бірі сыртқа атылып шығып жатты. Және шыққан бойда, қыр жаққа қарап ауыздарын ашып, көздері бақырайып, бастарын шайқай берді.

Себебі ол жақта биік мұ­на­ра­дан да асып, көк аспанға шап­шып, таң-тамаша субұрқақ атқылап жатқан болатын.

Шіркі-і-ін, шөл даладан су атқылаған сол бір ақжарылқап шақтағы біздің қуанышымызға жетер қуаныш бар ма екен десеңізші?!.

* * *

Бір мың жеті жүз елу бес метр тереңдіктен өте жоғары қысыммен атқылап шыққан судың оқпанына құдықшылар екі дәу құбыр орнатты. Енді сол құбырлардан сарылдап аққан су сайға қарай жөңкіліп жатты.

Көп ұзамай төменгі жақтан тоспа салынды. 

Бұдан былай Бақыршаны баяғыдай шөл дала деп айтуға ауыз бармайтын еді. Ықылым заманнан бері түрен тимеген тың жерге түскен дән атаулының бәрі тегіс өніп, гүлдеп, бау-бақ­ша­ға айналды.

Сол жылдары құс қанаты тала­тын маң далада басынан күн өтіп, ерні кеберсіп шөлдеп келе жатқан жалғыз-жарым жолаушы алыстан сағым сияқты бұлдырап, көзді арбап тұратын жап-жасыл аралға таң­да­на қарап, өз көзі­не өзі сене алмай, қолымен күн салып ұзақ үңілу­ші еді. 

* * *

Үлкен сайдағы тоспа-тоған шүпілдеп толған кезде алыстан арнайы әкеліп жіберген майда шабақ балықтар кешкілік су бетіне секіріп, шыбын-шіркей аулайтын-ды. Сол шақта тып-тыныш жатқан айдынның бетіне жаңбыр себелегендей бір қызық көрініс пайда болушы еді.  

Бұрын маң даланың бір шетінен екінші шетіне жеткен­ше қанаты талып, таңдайы ке­уіп қалатын құстар енді осы то­ған­ның жағасына келіп қонып, су ішіп, бақыршалықтардың бақша­сындағы шашылып жат­қан жеміс-жидектерді шоқып отыратын-ды. 

* * *

 Деген­мен, бұл даланың да күні бұлт­танып, тұнжырай қалатын шағы туады. Қоңыр күздің арты­нан суық қыс келетінін сез­діріп, солтүстік жақтан ызғарлы жел еседі. Міне, осындай күн­дердің бірінде бөлімше меңгерушісінің үйі басқа ауылға көшетін болды. Оған енді, орталықтағылар: «Бақыршаның тасын өрге біраз домалаттың ғой, әзірге сол да жетер. Енді саған үкімет пен партия бұдан да зор сенім артып, кеңшардағы үлкен бөлімшелердің бірінің тізгінін тапсырып отыр» депті. 

Бұл жаңа­лық бақыр­ша­лық­тар­ды қуанту­дың орнына, керісінше қат­ты жабырқатып кетті. Біздің үй араға бір-екі апта салып, маң даланың тағы бір қиырындағы бейтаныс ауылға көше жөнелді…

* * *

Бір қызығы, менің әкем Бал­та­­қара Оразов сол ауылға көп жыл­дар бойы ат ізін салмай кетті. Кім білсін, үкімет пен пар­тия қайда жұмсаса, сонда ба­ру­ға міндетті болған жанның өзі жүріп өткен жолға бұрылып қарауға мұршасы да болмаған шығар…

1988 жылдың жазында республикалық «Жалын» бас­пасынан менің «Бақыршаның балалары» атты шағын кітабым жарық көрді. Ол кітабымда баяғы сусыз отырған ауылды, қыр басы­нан құдықты, шөлейт далада пайда болған жасыл аралды тілім­нің жеткенінше суреттеп беруге тырыстым. Бірақ бүгінгі сіздерге айтайын деп отырғаным ол емес, басқа… иә, мүлде басқа әңгіме.

Әлгі кітап шыққан жылы мек­теп­те бірге оқыған дос­та­рым­мен бірге сол баяғы бала­лық шағымыздың ізі қалған Бақыр­ша­­ға барып қайтудың сәті түсе кет­­ті. Қашан ау­ыл­дың төбесі көрін­­ген­ше жү­ре­гім алып-ұшып, адыр­лы даладан көз алмай, алдың­ғы жаққа  қадалып қарадым да отырдым. 

Бірақ… біз мінген машина Бақыршаға жеткенде өрекпіген көңілім су сепкендей басылды. Қап, әттеген-ай!.. 

Су шыққан жылы егілген бау-бақшаның, қаптаған қарағаштар мен жеміс ағаштарының бірі жоқ. Тіпті анау сайдағы үлкен тоғанның орны да тып-типыл. Тек қырдағы артезиан құдық қана сол баяғы күндерді еске салып, сарылдап ағып жатыр…

Құдық басына ке­ліп тоқта­ға­ны­мызды кө­ріп, «Алыс­тан алты жасар бала келсе, алпыс­тағы қа­р­ия сә­лем береді» деген ежел­гі дәс­түрді сақтап қырға көтерілген Иса­қан Салқынбаев атам: «Бұ жұрт бау-бақшаның қоршауын баяғыда бұзып, жан-жаққа алып кеткен, деді басын шайқап. – Тым болмаса, анау сайдағы тоғанды бұзбаңдар деп қанша айттым. Кейбіреуіне тіпті, жалынғандай да болдым. Бірақ тыңдамады…» 

Сол жолы мен әкем­нің Ба­қыр­­ша­ға бармай-ақ, көрмей-ақ бәр­ін естіп-біліп отыр­ғанын сездім. Және бір реті келгенде: «Неге?..» деген сұрақтың аузымнан қалай шығып кеткенін аңдамай да қалдым. 

Иә, неге бұлай болды?.. Әкем маған ойлана қарап, үнсіз отырды да: «Кеңес өкіметі неге құла­ды деп ой­лай­сың?» деді өзіме қарсы сұрақ қойып.

Мен үндемедім. 

Содан соң әкем: «Ол кезде: «Бәрі халықтікі» дегенімізбен, шын мәнінде, ел: «Мұның бәрі де өкіметтікі» деуші еді. Және сол өкіметтің көзінен тыс қалған нәрсені, реті келсе, сол күні алып кетуге тырысатын. Ортақ меншік пен жеке меншіктің айыр­масы да міне, осында, қарағым!..»

Бұдан кейін Бақыршадағы құ­дық туралы айтып, әкемді ма­зала­ғым келмеді. Әйтсе де, сол баяғы көз көрген ескі таныстар кез­десе қалғанда: «Бақыршадағы құдық әлі бар. Білетін кісілер оны Балтақараның құдығы дей­ді!» деп жатады.

Су дегеніңіз, әрине, баға жет­пей­тін қазына. Тіршілік көзі. Әсіресе шөл даладағы құдық­тың қадір-қасиеті ерекше. 

Ең жақсысы, оны ешкім де, ешқайда алып кете алмайды.

Нұрғали ОРАЗ,

«Егемен Қазақстан»