Аркадий Дубнов: «Түркия қазақстандық әскери-өнеркәсіптік нарығын жаулап алуға ұмтылуда»

Orda.kz тілшісі белгілі ресейлік саясаттанушы және журналист, Орталық Азия бойынша маман Аркадий Дубновтан Тоқаевтың Түркияға сапарына қатысты пікірін сұрады.

– Қазақстанда болашақта құрастырылатын ұшқышсыз ұшқыштар – атақты «Байрақтар» емес, жақында ғана ойлап тапқан «Анка». Қазақстан оларды Тунистен кейін сатып алған екінші ел. Бұл Қазақстанның қарулануды жоспарлап, Ресейден қару-жарақ жеткізуден бас тартуын жоспарлап отырғанының саяси белгісі деп санауға бола ма?

— Түркия қазақстандық әскери-өнеркәсіптік кешен нарығын жаулап алуға ұмтылуда. Түркия Қазақстанды түріктің жаңалығы арқылы түркі ынтымақтастығы аясында байланыстыратын елге айналдырғысы келеді. Бар болғаны осы. Мен бұдан басқа ештеңе көріп тұрған жоқпын, тек Тоқаев өзара тенденцияны көрсету үшін Анкараның бұл ұсынысына қабыл алған болу керек. Мүмкін бұл да Қазақстанда жаңа жұмыс орындарын ашуға деген ұмтылыс шығар. Неге жоқ? Бұл қазақстандық мамандарды дайындауға септігін тигізеді.

Бүгінгі таңда геосаясат ТМД елдерінің көпшілігі айтарлықтай тәуелсіз және қаржылық мүмкіндіктері бар, олар өздерінің сыртқы саясаты мен экономикалық қатынастарында көпвекторлы бағытты ұстануға және кеңейтуге тырысуда.  Ресейге бұрын-соңды болмаған санкциялардың арқасында Ресеймен қарым-қатынастар уытты болып бара жатқанын ескерсек.

– Ердоғанның бірқатар мәлімдемелерінен кейін Ресейден қауіп төнсе, Түркия Қазақстанға «крыша» қызметін атқаратын болады деген қатты сезім бар. Солай ма?

– Қазақстанның қауіпсіздігіне қатысты Түркия тарапынан қағаз жүзінде кейбір кепілдіктер берілді ме? Мен мұны әлі көрген жоқпын. Бәлкім, сіз естігеніңізді асыра түсіндіріп жатқан шығарсыз. Әйтпесе, Қазақстан кіші әрі әлсіз әріптес ретінде көрінер еді.

– Ердоғанның Түркия «қазақ бауырлардың» қауіпсіздігі мен тұрақтылығы үшін жауапкершілікті өз мойнына алады деген мәлімдемесін солтүстіктен келетін қауіппен ғана емес, ел ішінен төніп тұрған қауіппен де байланыстыруға болады ма? Қаңтар айында Қазақстанда болған оқиға есімізде. Жақын арада төңкеріс тағы болады деген қауесет тарады. Егер олар рас болып шықса, Тоқаев бұл жолы ҰҚШҰ-ға емес, НАТО-ға бет бұрады деп күтуге бола ма?

— Тоқаев кімге жүгінеді? Менің ойымша, ешкімге. Өйткені қаңтардағыдай прецеденттер болмайды. Қауіп-қатер деңгейі реттеледі. Күш құрылымдары, менің ойымша, Тоқаевтың толық бақылауында… Ал, әрі қарай экстраполяция жасасақ, ол Ресейге емес, Түркияға бет бұрса, қандай болжам айта аламыз. Менің ойымша, бұл сыртқы көмектің өте жауапты саласы, өйткені Түркия НАТО елі. Әрине, бұл Қазақстан ҰҚШҰ-ға мүше болған және ең алдымен Ресеймен ынтымақтастыққа бағытталған қазіргі жағдайға қайшы келеді. Бірақ, қайталап айтамын, геосаясат тез өзгеруде. Меніңше, бүгінде Қазақстан ҰҚШҰ-дан шыға алады деген әңгіменің негізі жоқ. Бүгінгі күні Орталық Азияның кез келген мемлекеті Ресеймен әскери қауіпсіздік жағынан үзіліп кете алатынын елестетуге болады.

— Қазақ жұртшылығын Ердоғанның біртұтас түркі әлемін құру туралы қалыптасқан идеясы ұзақ уақыт бойы алаңдатты. Тоқаев президенттік кезінде Түркияға бет бұрған жоқ және тұтастай алғанда оның саясаты түрік көшбасшысының саясатының діни реңктеріне жанашырлық танытпайды. Алайда, геосаяси шиеленіс жағдайында ол Түркияға бет бұрды, бұл нені білдіруі мүмкін?

– Ресейдің билеуші ​​элитасының, саясаттанушылар немесе бақылаушылардың, тіпті қазіргі саясаткерлердің – парламент мүшелерінің барлық риторикасы тек қана антагонистік сипатта. Қазақстанға ерекше дұшпандық. Сондықтан Қазақстан тепе-теңдік үшін қандай да бір рычаг іздеуге мәжбүр екенін түсінемін. Қауіпсіздіктің дұрыс тепе-теңдігін қамтамасыз ететін басқа сыртқы әлемге сеніңіз. Бірақ бұл ел түркі мемлекеттерінің ұйымына кіргенге дейін де анық болды. Енді Ресей өзінің жауапсыз саясатымен, шынын айтсақ, Еуропаға ғана емес, Орталық Азияға бүкіл кеңістікке қауіп төндіретін уақыт келді. Әрине, мұндай жағдайда Қазақстанның форс-мажорлық жағдайлар кезінде сенім артуға болатын серіктестері болуы мүмкін деген ой келеді.

– Бізде Назарбаевтың туыстары, атап айтқанда, ағасы Түркияда жасырынып жүр деген ақпарат бар. Экс-президент Назарбаевтың Түркияға сапары да жұртшылықтың назарынан тыс қалған жоқ. Бұл Тоқаев пен Ердоғанның қарым-қатынасына қалай әсер етуі мүмкін?

— Қазақстанның Түркиямен өркениетті қарым-қатынасы бар. Түркия – Назарбаевтар отбасына тиесілі жылжымайтын мүлік көп мемлекет. Назарбаев пен оның отбасының біраз бөлігі Түркияға қашып кеткеннен кейін Ердоған оларға сонда болуға тыйым салады деп күтесіз бе? Оның мүлкін тартып аласың ба? Менің ойымша, олай болмайды. Назарбаевты ресейлік олигархтар сияқты қылмысқа қатысы бар деп айыптамайынша, әлем оларды сол үшін жазалайды, соның салдарынан бүгінде Еуропаның барлық теңіз порттарындағы жылжымайтын мүліктер, яхталар тәркіленеді, мұның Назарбаевқа еш қатысы болмайды.