Ǵajaıyp qubylys
Búgingi tańda kúıip turǵan sondaı ótkir-ótkir máselelerdi alǵa tarta otyryp, Elbasynyń ásirese, folklorlyq dástúrdiń ortaq tarıhı negizderin izdeý úshin Qazaqstannyń túrli óńirleri men ózge elderge birneshe izdeý-zertteý ekspedısıalaryn uıymdastyrý qajettigin talap etýi – aıryqsha mańyzǵa ıe. Belgili ǵalym Qoıshyǵara Salǵaraulynyń Qytaı elinen qazaqtyń tarıhy men mádenıetine qatysty nebir tarıhı tyń derekti taýyp ákelip qosqany, al marqum Aqseleý Seıdimbek aǵamyzdyń aýyz ádebıetiniń injý-marjandary men folklorlyq týyndylaryn aýyldaǵy kónekóz qarıalardyń óz aýyzynan estip jalyqpaı jazyp alǵany – búginde umytylmas tarıh. Tipti buryndary belgili óner tarlandarynyń, tulǵalardyń jıi-jıi el aralap, talantty jastardy ózderi izdep tabatyny týraly áńgimeler halyq arasynda ańyzǵa aınalyp, aýyzdan-aýyzǵa keń tarap ketti. Olardyń kez-kelgeninen jastyq shaǵy men ónerge kelý joly jaıly syr sýyrtpaqtaǵanda, aldymen sózdi ózine qoldaý kórsetken, óner soqpaǵyna túsýine septigin tıgizgen qamqorshy ustazynan bastaıtyny sodan bolsa kerek. Bul jerde bizdiń aıtpaǵymyz, ókinishke qaraı, sol dástúrden birjola kóz jazyp qalǵan sıaqtymyz. Sonyń saldarynan nebir tuma bulaqtar, talanttar tasada qalyp qoıýda. Baıaǵydaǵy abzal aǵalarymyz ben apalarymyzdaı tabandary tozǵansha aýyl-aýyldy aralap, shań jutyp júrgen pendeni búginde keziktirýińiz ekitalaı. Elbasynyń folklorlyq dástúrdiń ortaq tarıhı negizderin izdeý maqsatyndaǵy qozǵaǵan ıdeıasy bir jaǵy umyt bolyp bara jatqan sondaı tarıhı izgi dástúrlerdi qaıta jańǵyrtýmen sabaqtasyp jatqandaı áser qaldyrady.
Al ekinshi bir jaǵynan folklor men halyqtyń búginde arasy tym alshaqtap ketkeni ras. Qazaq óziniń ishki jan-dúnıesiniń, óneri men óriminiń qaınar bulaǵy folklorynda ekenin sanasyna áli tolyq sińirip úlgere alǵan joq. Sodan baryp kúndelikti qarapaıym tirshiliginen bastap, tárbıelik, qoǵamdyq-saıası ómirine deıin folklorǵa negizdelgen qazaq qoǵamy nege keıin munshalyq tól qundylyǵynan qol úzip ketti degen zańdy suraq týyndaıdy. Aǵartýshy ǵalym Ybyraı Altynsarın folklordy óziniń shyǵarmalaryna birneshe maqsatta paıdalanǵan eken. Birinshiden, folklordaǵy ıdeıalardy bılik júrgizý men basqarý isine tıimdi paıdalaný arqyly kóp nátıjege qol jetkizýge bolady dep tujyrǵan. Ekinshiden, qazirgi tilmen aıtsaq, memlekettik qyzmetkerlerdi bıýrokratızmnen, ór kókirektik pen menmendikten ada, qarapaıym bolýy úshin, ákimderdiń qara halyqpen qoıan-qoltyq aralasýyn jaqtaǵandyqtan solaı istegen. Mysaly, «Ádep» dep atalatyn folklorlyq shyǵarmasynda: «Bir jurttyń bas ákimi ekinshi bir baıǵa jolyǵysyp, sóılesip turǵanda, qasynan bir jarly mujyq ótip bara jatyp ıilip, bas uryp sálem berdi, deıdi. Oǵan qarsy álgi úlken ákim tóre odan da tómenirek bas uryp sálem aldy. Qasyndaǵy baı:
–Taqsyr, osynsha jurttyń ústinen qaraǵan ákimsiz, osy bir mujyqqa nege sonsha bas urasyz?– dep aıtty deıdi.
Sonda ákim:
–Eshbir ilim-bilim úırenbegen mujyq sonsha ıilip, ádeptilik kórsetkende men odan ádepsiz bolyp qalaıyn ba? – degen eken deıdi». (8, 104 b.)
Quqyqtyq jáne tárbıelik máni zor folklordy paıdalaný arqyly qalamger laýazymdy tulǵalardy halyq múddesine qyzmet etýge úndeıdi, demokratıalyq jarqyn ıdeıany nasıhattaıdy. Sol sekildi ǵalymdar Abaıdyń zertteý, izdenis metodologıasy da folklorlyq baı muraǵa qurylǵanyn alǵa tartady. ХХ ǵasyrdyń bas kezinde qalyptasqan qazaqtyń zıaly qaýym ókilderi folklorlyq muradan sýsyndap, eńbekterine molynan paıdalandy. Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Mirjaqyp Dýlatov, Halel Dosmuhamedov jáne t.b. Alash ardaqtylary folklordy halyqtyń úni men tili, rýhanı mol murasy men sarqylmas qaınar kózi dep qabyldaǵany qalaısha súısinis týdyrmasyn. Jalpy qarap otyrsańyz, qazaq folkloryna qosylǵan eńbek az deı almaısyz. О́tken ǵasyrdyń 70-jyldarynan beri eposqa, ertegige, tarıhı jyrǵa, óleń-dastanǵa, jumbaqqa, ǵuryptyq folklorǵa, kúı ańyzyna, balalar folkloryna…t.b. alýan janrǵa arnalǵan qadaý-qadaý eńbekter salany bıik deńgeıge kóterip, kókjıegin keńeıtkeni taǵy ras. Al bizdi erekshe qýantyp otyrǵan jaıt, Elbasy endi muny zamanaýı sıfrly formatta jańǵyrtyp, tyńnan tynysyn ashýdy kózdep otyr. Halqymyzdyń aıtys óneri, maqal-mátelderi, sheshendik sózderi, dastandary men epostary, terme-jyrlary, basqa da jaýhar janrlary túrlenip, túlep, qanatyn keń jaıa túsetini ǵajaıyp qubylys emes pe?!
