16 желтоқсан — Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні
Мемлекеттің саяси тәуелсіздігі — бұл басқаларға бағынуды қоспағанда, тәуелсіздік құқығы. Тәуелсіздікке жету жолы көптеген халықтар үшін көптеген соғыс құралдары мен төңкерістер арқылы өтті. Халықаралық құқықтық институттардың құрылғанына қарамастан (Ұлттар Лигасы — 1919, БҰҰ — 1945), құқықтық өрістегі қайшылықтарды шешу мүмкін болған кезде, жекелеген мемлекеттердің, автономиялық құрамалар мен халықтардың тәуелсіздігі үшін күрес әлі де өте драмалық болып табылады.
Кез-келген жаңа мемлекет пайда болған кезде, колония метрополиядан бас тартқан кезде, автономды құрылым бөлінуге ұмтылған кезде біз әлемдік қауымдастықтың халықаралық құқықтың жаңа пәнін мойындауымен айналысамыз.
1933 жылы Монтевидеода Ұлттар Лигасы Конвенцияны қабылдады, онда мемлекетті анықтайтын 4 критерий көрсетілген:
а) тұрақты тұрғындар,
б) белгілі бір аумақ,
в) үкіметтің болуы,
г) басқа елдермен қатынасқа түсу мүмкіндігі.
Мемлекеттік құрылыстың тәуелсіздігі «Тәуелсіздік декларациясымен» (жаңа мемлекет жарияланған жағдайда) немесе «Конституциямен» (халықаралық құқық пәні бұрыннан бар жағдайларда) жарияланады. Екі жағдайда да бұл құжаттарды өкілетті заң шығарушы орган қабылдайды немесе жалпыхалықтық референдумда қабылдайды.
Кеңес Одағының күйреуі және кеңестік өткеннің жойылуы жеке деңгейде де, жалпы қоғам деңгейінде де жаппай дезориентациямен, сәйкестендіруді жоғалтумен қатар жүрді. «Қазақ КСР-нің Мемлекеттік Егемендігі туралы» декларацияда және «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы» конституциялық заңда егемендіктің және ұлттың одан әрі консолидациялануының негіздерін анықтайтын екі принцип жарияланды: біріншіден, Қазақстан мемлекетінің құрылуының шартына айналған қазақ халқының өз тағдырын өзі анықтау құқығы, екіншіден, елдің барлық азаматтарына тең мүмкіндіктер.
1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң қабылданды. Ол Қазақстанды тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет деп жариялады. Сол күннен бастап Қазақстан заңды түрде егемен мемлекет ретінде өмір сүруде.
1992 жылдың бірінші жартысында республика басшылығы Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» атты еңбегінде көрсетілген Қазақстан дамуының негізгі стратегиялық бағыттарын пысықталды. Экономика саласында келесі мақсаттарға жету керек еді: әлеуметтік нарықтық экономиканы қалыптастыру; тұлғаның экономикалық өзін-өзі анықтау принципін жүзеге асыру үшін құқықтық және басқа жағдайлар жасау; ұлттық валютаны енгізу және оның ішкі, содан кейін сыртқы конвертациялануын қамтамасыз ету; дүниежүзілік тауар нарықтарындағы белгілі бір позициялардың өзін немесе басқа елдермен бөлінуін бағындыру; тұтыну нарығының қанықтылығы; Қазақстанды дамыту үшін шетелдік инвестицияларды тарту және белсенді пайдалану.
1992 жылы 2 наурызда Қазақстан БҰҰ-на қабылданды. 1995 жылдың аяғында Қазақстанды әлемнің 111 мемлекеті таныды, олардың 92-сімен дипломатиялық қатынастар орнатылды. Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі конференцияға (ЕҚЫК), Дүниежүзілік қайта құру және даму банкіне (ХҚДБ), Еуропалық қайта құру және даму банкіне (ЕҚДБ), Халықаралық валюта қорына (ХВҚ), Дүниежүзілік банкке (ДБ) және басқа да халықаралық ұйымдарға мүше болды.
Егемендік алғаннан кейін мемлекеттің сыртқы саясаттағы басты міндеті сыртқы саясаттың басымдықтарын және ұлттық қауіпсіздік жүйесін, яғни оның ұлттық мүдделерін және солардың негізінде сыртқы саясат, қорғаныс және әскери доктринасын анықтау болды.
1992 жылы Тәуелсіз Қазақстанның ұлттық қауіпсіздік жүйесі жасалды. Оның қағидаттары: республиканың қауіпсіздігі, оның мемлекеттік және аумақтық тұтастығы, ең алдымен саяси шаралар мен экономикалық өзара іс-қимылды тереңдету арқылы кепілдендірілген; жоғары билікке және бүкіл қоғамға ұлттық қауіпсіздікке жауапты ведомстволарды жариялылықпен және барынша ашық түрде бақылау; қорғаныс жеткіліктілігі қағидаты негізінде қарулы күштер ұйымының және нақты әскери қауіптіліктің жабдықталуы мен қару-жарақ деңгейінің жеткіліктілігі; ұлттық және тарихи дәстүрлер мен әлемдік тәжірибені ескере отырып, ұлттық қауіпсіздік жүйесі құрылысының заңның үстемдік қағидаларына және халықаралық құқық нормаларына сәйкестігі.
Қазақстан әлемдегі кез-келген мемлекетке аумақтық талаптары жоқ екенін мәлімдеді және: бейбітшілікті сақтауды мемлекеттік саясаттың басым мақсаты ретінде таниды; саяси, экономикалық және басқа мақсаттарға жетудің құралы ретінде соғыстан немесе әскери күш қаупінен бас тартады; ядросыз мемлекет мәртебесін алуға және ядролық қаруды таратпау туралы келісімге қосылуға ұмтылады; біріншіден жаппай қырып-жоятын қаруды қолданбау принципін қолдайды және осы міндеттемені әлемдік қауымдастықтың барлық мемлекеттерінің қабылдауын қолдайды; қолданыстағы шекаралардың мызғымастығы, басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау қағидасын ұстанады.
Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде Қазақстан басшылығы рухани дағдарыстың алдын алып, қазақстандық қоғамды консолидациялаудың маңызды тетігіне айналуы керек жаңа жалпыұлттық идеяның негізгі қағидаларын тұжырымдады. Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап Қазақстанда жаңа мемлекеттілікті құрудың басты құралы тек қазақ халқының этникалық сәйкестендіру деңгейіндегі өзін-өзі анықтау идеясы ғана емес, сонымен бірге билік пен бүкіл қоғамды шоғырландыру идеясы болды.
1990 жылдардың басында көптеген посткеңестік республикалар сияқты Қазақстан да жаңа мемлекеттік идеологияны анықтау проблемасына тап болды. Идеологиялық консолидация саяси жүйені консолидациялаудың маңызды аспектісі болды және ұлттық идеяны дамыту арқылы жүзеге асырылды.
Осы мақсатта 1993 жылы «Қоғамның идеологиялық консолидациясы — Қазақстанның алға басуының шарты» тұжырымдамасы дайындалып, жарияланды. Бұл құжатта келесі мақсаттар мен бағыттар анықталды: тұрақтылық пен ұлтаралық келісімді реформаларды табысты жүзеге асырудың таптырмас саяси шарты ретінде қамтамасыз ету; барлық азаматтардың барабар әл-ауқатын қамтамасыз ететін қоғамның дамуы; Қазақстанның этникалық ерекшелігін дамыту және ұлттық-мәдени әралуандығын сақтау; демократиялық қайта құруларды тереңдету, саясаттағы плюрализмді қамтамасыз ету.
1996 жылы 23 мамырда Қазақстан Республикасының мемлекеттік сәйкестілігін қалыптастыру тұжырымдамасы бекітілді. Тұжырымдамада: «Мемлекеттің негізгі идеялары халықтың бірлігі, азаматтық бейбітшілік, әлеуметтік тұрақтылық, ұлтаралық және конфессияаралық келісім, ымыраға келу және төзімділік болуы керек. Қоғамда азаматтық жауапкершілік пен патриотизмді тәрбиелейтін жалпыадамзаттық адамгершілік нормаларына, ұлттық дәстүрлерге негізделген рухани құндылықтар орнығуы керек … ». Сонымен бірге Тұжырымдаманың маңызды сәті «мемлекеттік сәйкестіліктің дамуындағы стратегиялық тенденция — болашақта ұлттық мемлекет қалыптастыру» туралы ереже болды. Қазақстан біздің ортақ Отанымыз деген идея қоғамда ақыры орнығуы керек.
«Қазақстан-2030» Стратегиясында (1997 ж.) Өркендеу, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту негізгі идеялар ретінде айқындалды ». Стратегия 1990 жылдардың әлеуметтік-экономикалық және рухани жағдайына сәйкес келді. қоғамды ұлттық бірлікпен, әлеуметтік әділеттілікпен және бүкіл халықтың экономикалық әл-ауқатымен тәуелсіз, гүлденген, саяси тұрақты мемлекет құра отырып, болашақ жетістіктер үшін дағдарыс пен әлеуметтік келісімді еңсеруге рухтандыруға мәжбүр болды. Стратегия жаңа біртұтас азаматтық пен қазақстандықтардың өзін-өзі сәйкестендіруінің жаңа түрін қалыптастыруды көздейді.
Шын мәнінде, «Қазақстан — 2030» Стратегиясы Қазақстанның мемлекеттік идеологиясының қалыптасуына қуатты серпін болып қызмет еткен және белгілі бір деңгейде қазақстандық қоғамды жұмылдыру мен шоғырландыруға ықпал еткен мемлекеттің тұжырымдамалық, стратегиялық және бағдарламалық құжатына айналды. Эмоционалды — сезімтал компонентке жүгінген ұлттық идеялар: «Қазақстан — біздің ортақ үйіміз», «Біздің ұлы тарихи өткеніміз»: а) ықтимал әлеуметтік, этникалық, конфессиялық қақтығыстардың алдын алуға; б) көптеген этникалық топтардың дүниежүзілік қатар өмір сүруінің бірегей тәжірибесі ретінде Қазақстанда әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қалыптастыру.
Тәуелсіз Қазақстанда этникалық ерекшеліктерін, тілі мен мәдениетін, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын сақтау негізінде әр түрлі ұлт азаматтарының интеграциясы бар. Көпұлтты Қазақстанда рухани келісімге жету жолы әлеуметтік қатынастар жүйесі мен қазақстандық қоғамның тарихи дамуы ретінде әрбір жеке тұлғаның ұлттық қадір-қасиетін тәрбиелеу арқылы жүзеге асырылады.
Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты
