Валюталық операциялар жөнінде түсінік

Тақырып: Валюталық операциялар жөнінде түсінік 

Жоспар

Кіріспе

І. Валюталық шоттарды ашу тәртібі

1.2.Валюталық операциялардың түрлері мен оның есебі.

ІІ. Валюталық операциялар жөнінде түсінік.

• Валюталық операциялардың экономикалық негіздері.

ІІІ. Валюталық лицензиялар.

3.1 Лицензия алу үшін ттөмендегідей құжаттар ұсынылады:

Қорытынды

КІРІСПЕ

Валюталық операцияларды жүргізуге құқығы бар  өкілетті деп аталады. Валюталық нарықты барлық ролін анықтайтын негізгі факторлар банктің үлкендігі, репутациясы, филмал мен бөлімдердің шетелдік бөлімшесінің даму деңгейі, жүргізілетін халықаралық төмендердің көлемі болып табылады.Сонымен қатар мерзімді кіргізілетін валюталық шектеулердің, банк және оның валюталық саясаты орналасқан орынның телефонды және телексті байланысының жағдайы үлкен роль атұқарады. Ұлттық Банктің мәнді  қатысуынсыз валюталық нарықта сұраныс пен ұсыныстың негізінде ұлттық валюта бағамының тұрақтануын көздейтін теңгенің айырбас курсының бос режиміне өтуі 2000жылдың сәуірінде Ұлттық Банкпен жүзеге асырылған. Бұл жағдайда валюталық реттеудің мәні көтерімді.Оның негізгі міндеттемелері :

• ҚР территориясында валюталық операция субъектінің құқығы мен міндеттемелерін , валюталық бұзұдың жауапкершілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілерін дамыту;
• Валюталық заңды сақтауды бақылау(валюталық бақылау)
• Валюталық нарықтық жағдайын, істелген валюталық операциялардың көлемі мен структурасы

Валюталық реттеу есебін шешу үшін ҚР ҰБ келесі әдістерді пайдаланады:

• Валюталық операциялардың субъектілері мен объектілердің, валюталық операциялардың субъектілердің құқықтарының және міндеттерінің , валюталық құндылығымен пайдалану ережелерінің орнатылуының анықтауын көздейтін валюталық операцияларды жүргізу тәртібін орнату;
• Субъектілердің, объектілердің, көлемнің және тағы басқаға байланысты анықталған валюталық операцияларды жүргізуге шектер орнату;
• Шетел валютасын пайдаланумен байланысты лицензиялау ісі;
• Валюталық операцияларды тіркеу;
• Валюталық операциялар түрлі есеп анализі және жинағы;
• Валюталық заңның сақталуын бақылау, сонымен қатар экспортты-импортты мемлекеттің паспортизация процедураларын орнату жолымен және тексеру жүргізу(инспекция),
• Валюталық реттеу сұрақтары бойынша халықаралық келісім (көбінесе, 1992жылдың ортасынан Қазақстан халықаралық валюталық фондының(ҚВФ) ұлғасы болады, ал 1996 жылдың 16 шілдесінде ҚВФ

–ң статьялар келісімінің VIIIстатьясына  қосылды).

Валюталық реттеу жүйесінің негізі валюталық бақылау болып табылады. Валюталық бақылау мақсаты-ҚР резиденттері мен резиденттер емес тұлғылар арқасында валюталық операцияларды жүзеге асыру мен заңды сақтауды қамтамасыз ету. Валюталық бақылаудың негізгі бағыттары :

• Жүргізілетін валюталық операциялардың заңға сәйкестілігін анықтау және оларды жүзеге асыру үшін қажетті лицензиялар мен күәліктер;
• Шетел валютадағы төлемдерді және олардың келісім –шарт міндеттеріне сәйкес келетіндігін тексеру;
• Валюталық операция бойынша есеп беру мен есептің толықтығын тексеру.

І. Валюталық шоттарды ашу тәртібі

Шетел кәсіпкерлермен төлемді жүргізу үшін валюталық шот ашу қажет.Егер заңдытұлғада берілген банкте теңгелік счеты болмаса, ол үшін келесі құжаттар ұсынылады:

• Нотариуспен бекіттілген өкілетті құжаттардың көшірмелері;
• Валюталық счеттыашу үшін заңды тұлғылардың өтініші;
• өкілетті тұлғылардың қолдарының және мөрлердің үлгілері;
• салық төлеуші ретінде тіркелуі туралы анықтама;
• ҚР өкілетті органдарында тіркелу туралы күәлік.

Банк төлем жүргізілетін келісім шарттарының , келісімдердің көшірмелері бар заңды іс ашылады.

Кәсіпкерлік өнеркәсіппен айналысатын жеке тұлғалар банкте шот ашу үшін мына құжаттарды ұсынуы тиіс:

• Шот ашу туралы өтініш
• Жеке күәлік көшірмесі
• Салық есебінде клиенттің тіркеуде тұрғанын күәләндыратынсалық қызметі органынан берілген құжат
• Мемлекеттік тіркеуден өткен фактті куалғыдыратын өкілетті органнан берілген құжат немесе бұған теңестірілген құжат көшірмелері(лицензия,патент)

Шотқа түскен валюталық қаржылар заңды болу қажет: экспортты,валюталық табыс; жарғ. Капиталға жарналар, сыйлықтар;қаржылық көмек ; несие зайымдар, өкілеттің банк арқылы ішкі валюталық нарықта теңгеде сатып  алынған валюта.Заңды тұлғалар несиені —-  резидент емес тұлғылармен төлем жүргізуге  және алынған банк несие бойынша міндеттмелерді, жүргізу үшін ғана беріледі.Клиенттің   валютаны сатып алуы (және кросс операциларяға) валюталық қаржыларды сатып алу туралы өтініш арқылы жүзеге асырады, ал сату – валюталық қаражаттарды сату, туралы өтініш –тапсырыс негізінде жүргізіледі.

Валюталық шоттан-импортты тауар бойынша контрактінің төлемін жүзеге асырған кезінде клиент банкке сәйкесстендірілген келісімдіұсыну міндетті.

Ұсынылған құжат негізінде валюталық шоты ашқан кезде 9 санды номер беріледі: 000.000.000., мұнда 1-валюта коды 2- шоттың баланстық номері; 3-клиенттің жеке номері;

Жоғары айтылғандай , шетел валютамен оларды жүргізу үшін банк лицензия алу керек.Лицензиялау заңға сәйкес ҚР ҰБ-мен жүргізіледі, Бүгінгі таңға нақты шетел валютада көтерме сауда мен, көрсетілетін қызметпен мемлекет заңында тіркелген шетел б/рі мен қаржы институттардың о/с құқықтары , және ҚР валютада шоттары бар, сонымен қатар резидент емес тұлғылардың пайдасына резиденттік валюталық құндылықтың  өтуін көздейтін коп/ң қозғалысымен байланысты операциялары бар шетел банкілерінде және қаржылық институттарда резиденттердің шоттарды ашуымен іс жұмыстар лицензияланады.

Кейбір шетел валютадағы операциялар ҰБ  тіркеуге жатады, мыс,резидентемес тұлғадан резидент пайдасына 100.000 АҚШ долларынан асатын қаржының өтуін көздейтін капиталдық қозғалысымен байланысты.ҰБ –мен келесі валюталық операцияларды жүргізуге тіркеу тәртібі орнатылды:

• 180 күннен артық мерзімге берілетін несиелер
• 180 күннен артық мерзімге резидент емес тұлғылардың резиденттің экспортты мәліметтерді несиелеумен байланысты төлемдерді жүзеге асыру
• 180 күннен артық мерзімге импортты мәлімет бойынша резидент емес тұлғылардың резидентті несиелеумен байланысты төлемдерді жүзеге асыру
• ҚР –да резидент еместердің инвесторы;
• Жылжымайтын мүлікке меншікті және басқа да құқықтардың төлеміне аударымдар
• Экспортты мәлім кезеңдегі мерзімді 180 күннен асатын уақытта резиденттің резидент емес тұлғыларды несиелеумен байланысты төлемдерді жүзеге асыру.

ҚР Қаржы  Министрлігімен  және статистиканың мемлекет өкілетті  органдармен келісім бойынша ҚР ҰБ –мен валюталық операциялар бойынша есептің және есеп берудің формалары мен тәртібін орнатады және оны Қазақстандағы барлық заңды және жеке тұлғалар орындау қажет.

Валюталық операцияларды жүргізу кезінде болар тәуекелге ұшырау мүмкін , 1-ден ,басқа валютада төленбегн, жабылмаған мәлімдердің болу мүмкіндігімен байланысты- ұзақ және қысқа позициялардың.

Валюталық позиция – бұл банктің валютадағы міндеттерінің және сәйкестілігі. Егер белгілі бір валютада бұлар тең болса, валюталық позиция жабық деп, ал сәйкес болмаған жағдайда – ашық деп саналады.

Жабық валюталық позиция кезінде банк шетелдік валютаны сатып алуға келісім –шартқа отырады және пайда көре отырып, тез арада оны басқа мәлімдермен жабады.ҰБ жабық валюталық позицияға шек орнатпайды.

Ашық валюталық позиция банктің шығын тәуекелімен байланысты, өйткені валюта бағалы оған тиімсіз бағытқа өзгеруі мүмкін.Сондықтан ҰБ оған шек бекітеді және бөлек арнайы есеп беруді орнатады.

Ашық Ашық валюталaық позиция қысқа болуы мүмкін, егер сатылған валюта бойынша міндеттемелер оған деген талаптан артық болса,ол ұзақ болады,егер сатып алынған валюта бойынша талап міндеттемеден артық болса.

Тұрақты валюта бойынша ашық валюталық позицияның (ұзақ және қысқа)шегі банктің меншікті капиталынан 30% құрау керек, жұмсақ валюта бойынша ұзақ валюталық позиция -5%,ал валюталық нетто –позиция меншікті кооперативтің 50% құрлуы қажет.

Банктің валюталық операциясының классификациясы жалпы банктің критериялары бойынша (пассивті,активті операциялар ,т.б.), сол сияқты валюталықоперациялсрға қатысты басқа  да сипаты бойынша жүзеге асырылады.Валюталық операциялар былай бөлінеді :

• ҚР территорияда атқарылатын
• Валюталық құндардың Қазақстанның шекарасын өтуімен байланысты
• Республикадан тыс банктің атқаратын операциялары.

1.2.Валюталық операциялардың түрлері мен оның есебі.

Екінші дүние дүние жүзілік соғыстан кейін валюталық операциялардың көптеген түрлері кең дамыған.50-шы жылдың соңынан өндік дамыған мемлекеттерде тез жеткізілетін валюталық мәлімелер және жылдам мәлімелер банкы,сонымен қатар соңғысы валюталық қадағалаудың объектісі болып табылады.70-шы жылдан биржа қатарында фьючерлі және опционды валюталық мәлімелер дамиды- спекулятивті мәлімнің жаңа түрі және валюталық  тәуекелден хеджиралдау . Нақты валюталық операцияларды көптеген тез жеткізілуімен (спот) валюталық операциялар көп тараған және барлық төленген мәлімнің  90% көлемін құрайды.

Оның мәні мәлімнің құрылған кезіндегі бекіткен бағам бойынша құрған мерзімнің 2-ші күнінде банк –контрагенттігімен валютаны жеткізу міндеттері бойынша валютаны сату-сатып алуында құрылады.

«Свифт» байланыс электронды құрылының және банкаралық электронды аударымдар  жүйесінің кезң тараулы, мыс,АҚШ-та ЧИПС, Лонданда ЧАПС және т.б. , біркүндік «бүгіннен ертеңге дейін» немесе «ертеңнен келесі күнге дейін» сияқты  деңгейдегі орналастыру сияқты операцияларды жылдам жүзеге асыруға мүмкіндік береді.Бірақ әдеттегі валюталық базалық операциясы болып «спот»мәлімесі және базалық бағам – телеграфтық аударым бағамы деп аталатын «спот» бағамы болып табылады.Осы бағамдардың базасында валюталық  нарықта мәлімнің басқа бағамдары анықталады: жеделдетілген, валютаны жеткізу мерзімі қысқа болатын бір реттік мәлуме үшін бағамдар.

Ұзаққа қалдырылмайтын жеткізумен валюталық операциялар валюталық позицияның ең мобильды элементі болып табылады және онда тәуекел сақталады. «Спот» операциясы көмегімен банктер клиенттердің шетел валютадағы сураныстарын, капиталдың қозғалысын, соның ішінде «ыстық ақша» , басты валютадан басқа валютаға, спекулятивті және арбитражды операцияларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Шетелдік валютамен жедел мәлумдер (форвардты, фьючерсті)-бұл бекітілген бағам бойынша мәліме құрылғаннан кейін белгілі мерзім арқылы 2жақ шетелдік валютаның келісілген соманы жеткізу туралы келіскен валюталық мәліме.Бұдан жедел валюталық оперицялардың 2 негізгі ерекшеліктері шығады:

1. Мәліменің құрылұ уақыты мен оны орындау мерзімі арасында қашықтық бар,яғни валютаны жеткізу. Ол мәліменің құрылу күнінің соңы ретінде анықталады()ерзімді 1-2 апта , 1,2,3,6,12 ай  5жылға  дейін немесе мерзімі ішінде

• Кезең
• Кезкелген

2. Операцияның белгілі мерзімінен кейін атқарылатынына қарамастан,валюта бағалы мәлімені құру кезінде бекітіледі.

«Спот» және форвард мәмлелері бойынша валюта бағаның айырмасы жедел мәліме бағаны төмен және сй ы (рт және репорт R) егер жоғ ары болған жадайда жеңілдік ретінді анықталады (дисконт –Dis және депорт –Д). Сый бұл мәліме бойцнша мерзім ішінде бағам нақты операыияларға қарағанда жоғары саналатын білдіреді.Дисконт бұл  форвард операциясы боәынша нақтыға қарағанда валюта бағамы төмен екендігін білдіреді . Сонымен жеңілдіктің немесе сый көлемі «спот »бағамына қарағанда тұрақты .Сондықтан банкаралық нарықта жедел мәліменің бағамын белгілеген кезінде тек тікелей белгілеу кезінде «спот » бағамына қсылуы немесе одан шығуына сәйкес болатын дисконт немесе сый анықталады.Бағамның жанама белгіленуі кезінде дисконт қосымды ,ол сый «спот» бағамынан шығады. Жедел мәліме бойынша валюта бағамы дисконт немесе сый тәсілімен емес,санды выражениядабекітілетін «аутрайт» .  бағамы деп аталады.Шет валютамен жедел мәліме келесі мақсатта атқарылады:

• Коммерциялық мақсатта валютаны айырбастау ,валюталық келістің алдын ала сатуын немесе валюталық тәуекелді сақтандыруға келешектегі төлем үшін шетелдік валютаны сатып алу
• Валюта бағамының төмендеу мүмкіндігімен байланысты шығындардан шет еліндегі тікелеі сақтандыру ;
• Бағамды айырма есебінен спекулятивті пайда табу.

Валютамен «опцион» (лат optio , optionis – таңдау )-бұл сату-сатып алу мәлімесінде 2 жақтын біріне белгіленген сыйды төлеуге шарт кезіндегі келісілген мерзімнің аяқталуына дейінгі мәмлені құру кезіндегі бектілінген бағам бойынша анықталған валюта көлемін не сату, не сатып алу ,яғни  таңдау құқығын беретін келісім . Опцият міндеттеріндегі мәмлелер банкке үлкен тәуекел береді, сондықтан ол клиентке неғұрлым тиімсіз бағамды орнатады.Опцион бойынша комиссия көлемі жедел мәміле бойынша опционды келісімнің соңы күннің валюта бағамы есебімен анықталады. Опционды мәміілелер кмиссия көлемінен асатын бағамдық тұраңсыздық кезінде тиімді. Негізінен валюталық опцион валюталық опцион тәуекелді сақтандыру үшін қолданады.Опциондарды тек банкаралық қорықта емес , сонымен қатар биржаларға да соғады: фондық және тауарлық .

70-шы жылдардан батыс мемлекеттерде тұрақсыз валюталық бағама өтуімен байланысты валюталық фьючерс кең дамыды.Бұл –мәмілені құрған кезіндегі алдын ала бекітілген бағам бойынша анықталған күні (келешекте) анықталған валютаның стандартты көлемін сатуға немесе сатып алуға міндеттемені білдіретін келісім. Стандартты келісімдерде дарлық шоттар регламенттемді : сапа, мерзім, кепіл, деп/рі төлем тәсілі.Фьючерсті сату клирингтік ұйым арқасында жүзеге асырылады, ол өз кезегінде

сатып алушы үшін сатушы және сатушы үшін сатып алушы болып табылады.

Нақты және жедел операцияларды құрайтын валюталық мәлім түрі «своп» мәлімесі . «Своп» (swap англ. – айырбас ) –бұл анықталған мүдімге біруақтылы контмәмілермен ұзаққа созылмайтын жеткізулер шартында  2 валюталық  сату мен сатып алуын құрайтын валюталық операциялар . «Своп » операциялары бойынша ктермәмілерде сый есебімен немесе валюталық бағамның қозғалысымен байланысты дисконтпен жөндейтін «спот» бағамымен жүзеге асырылады .

6. Бұл кезде клиент маржада үнемдейді – нақты ммәлім бойынша сатып алушы мен сатушының бағам арасындағы айырмашылығы . «своп» операиялары

ІІ. Валюталық операциялар жөнінде түсінік.

Валюталық операциялар түсінігініңмазмұны мен мәнін ашу мақсатында тақырыптың негізгі терминдеріне анықтама берген жөн.Валюталық операцияларға төмендегілер жатады:

• Меншік құқығы мен басқа да құқықтарының валюталық құндылықтарға ауысу операциялары, сонымен қатар төлем құжаттары мен төлем құралы ретінде шетел валютасын қолдануға байланысты операциялар.
• Қазақстан Республикасының валюталық құндылықтарды енгізу және шығару операциялары.
• Халықаралық ақша аударымдарын жүзеге асыру.

Бірақ бұл операциялармен ғана валюталық операциялартізімі шектелмейді. Валюталық бақылау жөніндегізаңға сәйкес валюталық операциялар түсінігі валюталық құндылықтармен және ҚР-ның валютасында орындалатын операцияларды қамтиды.

Шетел валютасындаорындалатын операциялар заңға сәйкес жүзеге асырылады. Банктер әртүрлі мемлекеттердің шаруашылық субьектілері арасында ақшалай есеп-айырысуды қамтамасыз етумен, валюта айырбастаумен, халықаралық валюталық несие берумен, шетел валютасындағы бағалы қағаздарды сату және сатып алу операцияларын жүзеге асыра алады

• Валюталық операциялардың экономикалық негіздері.

Валюталық операциялар түсінігінің мазмұны мен мәнін толық ашу үшін негізгі терминднрге анықтама беру қажет, соның ішінде ең негізгісі – шетел валютасы .

Шетел валютасы болып саналады:

• банкноталар, қазыналық билеттер, сәйкес шет мемлекетте заңды түрдегі төлем құралы болатын және айналымдағы тиындар, сонымен қатар айналыммен шығарылатын, бірақ айырбастауға жататын ақша белгілері;
• шетел мемлекеттерімен халықаралық ақшалай немесе есеп- айырысу бірліктеріндегі счеттарда орналасқан қаржылар.

Ал валюталық құндылықтарға:

1) Шетел валютасы.

2 )Шетел валютасындағы бағалы қағаздар- төлем құжаттары (акция мен                                             облигациялар), және басқа шетел валютасында көрсетілетін қарыз міндеттемелер

3) Бағалы  металлдар – алтын, күміс платина мен платиналық топ металлдары барлық түрде және жағдайда, ювелир бұйымдары мен ломнан басқа;

4) Табиғи бағалы металлдар- алмаз, рубин, изумрудтар, жемчуг және т. б.

Қазақстан Республикасының валютасына кіреді:

• айналымдағы, сонымен қатар айналымнан шығарылған, бірақ айырбастауға жататын ҚР Ұлттық банкінің билеттері мен тиындары түріндегі теңгелер;
• Қазақстан Республикасы банктеріндегі мен басқа да несиелік мекемелеіндегі счеттарға орналасқан теңгелей қаржылар.
• ҚР валютасындағы бағалы қағаздар- теңгеде көрсетілген төлем құжаттары мен қарыз міндеттемелер. Ұлттық және Шетел валютасындағы операцияларды жүргізетін субъектілерді анықтауүшін валюталық реттеу жүйесінің «резидент» пен «резидент емес» деген негізгі түсініктеріне анықтама беру қажет.

«Резидент» түсінігінің құрамына келесі категориялы азаматтар мен    мекемелер кіреді:

• ҚР территориясында тұратын тұлғалар

( белгілі бір мерзімде ҚР территориясынан тыс тұратын тұлғалар да)

• ҚР заңдарына сәйкес және қР территориясында орналасқан заңды
• тұлғалар;
• Заңды тұлға ретінде саналмайтын, бірақ ҚР-ның заңына сәйкес құрылған мекемелер мен организациялар.
• ҚР –ң территориясынан тыс орналасқан дипломатиялық және басқа да ресми предстовительстволар.
• ҚР территориясынан тыс жерде орналасқан резиденттердің филиалдары

«Резидент емес» тұлғаларға жатады:

• ҚР тыс мемлекеттерінің заңына сәйкес және ҚР да тұрақты мекен жайы жоқ заңды тұлғалар
• Заңды тұлға болып табылмайтын мекемелер мен организациялар.
• ҚР территориясында шетел дипломатиялық және басқа да ресми представительстволары
• ҚР-ның территориясында орналасқан резидент еместердің филиялдары.

Валюталық операциялар түсінігінің мазмұны мен мәнін ашу                                                                     мақсатында тақырыптың негізгі терминдеріне анықтама берген жөн. Валюталық операцияларға төмендегілер жатады:

1. Меншік құқығы мен басқа да құқықтарының валюталық құндылықтарға ауысу операциялары, сонымен қатар төлем құжаттары мен төлем құралы ретінде шетел валютасын қолдануға байланысты операциялар.
2. Қазақстан Республикасының валюталық құндылықтарды енгізу және шығару операциялары.
3. Халықаралық ақша аударымдарын жүзеге асыру. Бірақ бұл операциялармен ғана валюталық операциялар тізімі шектелмейді.Валюталық бақылау жөніндегі заңға сәйкес валюталықоперациялар түсінігі валюталық құндылықтармен және Қазақстан Республикасының валютасында орындалатын операцияларды қамтиды.
4. Шетел валютасында орындалатын операциялар заңға сәйкес жүзеге асырылады. Банктер әртүрлі мемлекеттердің шаруашылық субъектілері арасында ақшалай есеп- айырысуды қамтамасыз етумен, валюта айырбастаумен, халықаралық валюталық несие берумен, шетел валютасындағы бағалы қағаздарды сату және сатып алу операцияларын жүзеге асыра алады.

Валюталық қатынасты реттеуде негізгі ролді арнайы валюталық заң атқарады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудің негізгі органы республиканың заңымен сәйкес валюталық реттеудің функцияларын атқаратын Ұлттық Банк болып табылады. Басқарма мен басқа мемлекеттік органдарзаңмен сәйкес болатын өзінің компетенциясы шегінде валюталық реттеуді жүзеге асырады. Валюталық реттеу бойынша негізгі нормативті акт «Валюталық реттеу туралы» заңы толықтырулар мен өзгертулер есебімен 24 желтоқсанда 1998 жылы шықты. Бұл Қазақстан территориясында валюталық операцияларды атқару тәртібі мен қағидаларын, валюталық операция субъектінің құқығы мен міндеттемелерін, валюталық заң бұзылуының жауапкершілігін анықтайды. Валюталық бақылаудың агенттері валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі валюталық заңның сақталуын бақылаудың міндеті жатқызылған банктер мен банктік емес қаржылық өнеркәсіптер. Қазіргі кезде ҚР-да келесі негізгі валюталық шектеулер әрекет етеді:

• Резиденттер арасындағы операция бойынша төлемдер тек Қазақстандық валютада жүргізіледі, тек Ұлттық банктің, сонымен қатар салық және кедендік заңмен бекіткен нормативті құқықтық актілерді санамағанда:
• Ерекше банктік операцияларды атқаратын өкілетті банктер мен ұйымдардан, сонымен қатар олардың айырбастау ( пункт) орындарынан тыс шетел валютасын сатуға, сатып алуға және айырбастауға тыйым салынады:
• Резиденттердің тауар мен қызмет көрсету түрінде төлем алатын шетел валютасы, сонымен қатар несие түріндегі өкілетті банктерде шотқа есептелуінің міндетіне жататын, егер Қазақстан Республикасының Ұлттық банк лицензиясында басқалары да қарастырылмаса.

Қазақстан Республикасының президенті халықаралық міндеттеменің атқарылу мақсатында және болжанбаған жағдай кезінде шектеу бойынша шешім қабылдауға немесе кез келген валюталық Қазақстан опнрациялардың тоқтатылуы құқылы.

Республикасының Ұлттық банк ҚР Президенттік «ҚР Ұлттық банк туралы» заңды күші бар жарғысымен сәйкес шетел валютасында валюталық операцияларды атқаруға қажетті шектер қоюға, соның ішінде мұндай операцияның көлемі мен сыйақы мөлшерлеменің деңгейіне шек қоюға құқылы. ҚР. Реттеу туралы заңға сәйкес ҚР Ұлттық банк резиденттердің экспортты операцияның төлем валютасына шек қоюға құқы бар. Қазіргі жағдайда экспортты табыс сатуға шекті уақытша алып тастады.

Валюталық бақылау органдары ( Ұлттық банк пен ҚР-ның үкіметі) және оның агенттері ( өкілетті банктер) валюталық бақылауды жүзеге асырады. Оның мақсаты – валюталық операцияларды орындағанда валюталық заңдарды сақтауға бақылау жасау болып табылады.

Валюталықбақылаудың негізгі жолдары мынадай:

1. Өткізілген валюталық операциялардың заңға сәйкестігін анықтау және қажетті лицензиялар мен келісімдердің бар екендігін анықтау.
2. Мемлекет алдындағы шетел валютасында резиденттердің міндеттемелерін өтегенін, сонымен қатар ҚР ішкі валюталық нарығында шетел валютасын сату бойынша міндеттемелерін тексеру.
3. Шетел валютасындағы төлемдердің негізділігін тексеру.
4. Валюталық операциялар бойынша есеп ақпардың толықтығы мен объективтілігін тексеру.

Валюталық бақылаудың негізгі органы – ҚР Ұлттық банкі болып табылады. Оның міндеттері:

1. Шетел валютасы мен шетел валютасындағы бағалы қағаздардың Қазақстанда айналу тәртібі мен сферасын анықтайды.
2. Резиденттер мен резиденттер емес тұлғалар үшін нормативті актілер шығарады.
3. Валюталық операциялардың барлық түрін орындайды.
4. Шетел валютасы мен бағалы қағаздармен орындайтын операцияларға резиденттер мен резидент емес тұлғаларға жалпы ережелер анықтайды.
5. Банктерге және басқа да несиелік мекемелерге валюталық операцияларды орындаулицензияларын берудің жалпы ережелерін белгілейді.
6. Есеп беру, ақпар құжаттардың бір нысандылығын белгілейді.
7. Басқа да қызметтерді орындайды.

Валюталық бақылаудың болмауы еліміздің валюталық жағдайының құлдырауына әкеліп соғар еді.

Валюталықлегеталар беруде көптеген шығындарға ұшыратты, сонымен қатар валюталық бақылаудан бартерлік операциялар арқылы жолтару кең көлемде орын алады.

Осы себептен қазірні валюталық бақылаудың көптеген кемшіліктерін табу мақсатында қосымша іс-шаралар қолдануқажет, яғни олар валюталық және кедендік заңдарды бұзған үшін жауапкершілікті күшейту қажет, сонымен қатар көптеген басқа да нормативті материялдар шығару қажет.

Жоғарыда айтылғандай, валюталық реттеу жүйесінің негізі валюталық бақылау болып табылады. Валюталық бақылаудың мақсаты резиденттер мен резидент емес тұлғалар арқылы валюталық операцияларды жүзеге асыру мен заң сақтауды қамтамасыз ету болғандықтан, оның негізгі бағыттары:

• жүргізілетін валюталық операцияның заңға сәйкестілігін анықтау және оны жүзеге асыру үшін қажетті лицензия мен куәліктер:
• шетел валютасындағы төлемдерді және олардың келісім шарт міндеттемелеріне сәйкес келетіндігін тексеру:
• валюталық операция бойынша есеп толықтығын тексеру.

ІІІ. Валюталық лицензиялар.

Валюталық операцияларды жүргізу үшін әрбір банк Ұлттық банктен бұл операцияларды жүргізуге рұқсат құжат ретінде лицензиялар алып отырады. Лицензия алу өтінішін бір жылдан кем емес мерзім бойы жұмыс атқарған, яғни толық қаржылық жылды аяқтап, ресми жылдық ақпарды дайындаған Коммерциялық банктер бере алады. Шетел валютасындағы банктік операцияларды жүргізуге берілетін лицензия Ұлттық банкпен шексіз мерзімге беріледі және атты болып табылады, яғни үшінші тұлғаға берілмейді. Банк тек лицензияда көрсетілген валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқық беретін міндеттеменің болуы ғана валюталық операцияларды жүргізуге құқығы бар және осыған сәйкес:

• заңды және жеке тұлғалардың төлеміне және шарттарына шетел валютасындағы қаржыларды қабылдау және орналастыру:
• банктерге және кәсіпорынға шетел валютасында несие және зайымдарды беру және сырттан тарту:
• заңды және жеке тұлғалардан қаржылық құжаттардың шетел валютасында сату мен сатылуын өндіру:
• валютаның сату мен сатып алуын жүзеге асыру:
• шетел мемлекеттерінің бір – бірімен корреспонденттік қатынастарды ұйымдастыру:
• клиенттің шетел валютасында кассалық қызмет көрсетуді жүзеге асыру:
• саудалық және саудалық емес операциялардың төлемін шетел валютасында жүзеге асыру:
• халықаралық банктік практикаға сәйкес басқа да операцияларды жүргізу.

3.1 Лицензия алу үшін ттөмендегідей құжаттар ұсынылады:

1. Бекітілген банк жарғысының көшірмесі.
2. Шетел валютасында орындалатын операцияларды орындауға банктің толық дайындығы мен экономикалық тиімділігін негіздеу
3. Шетел валютасымен орындалатын операциялармен айналысатын банк бөлімшелерінің сипаттамасы мен берілетін банктің ұйымдастырылу құрылымы.
4. Банктің валюталық операцияларды жүргізуіне жауап беретін басшылары жөнінде анықтамалар.
5. Корреспондентті келісімге келісетіндігі жөнінде өкіметті банктен алынатын хат көшірмесі.
6. Банк балансы мен соңғы күнгі теңгедегі операциялардың нормативтері сәйкес орындалғаны жөніндегі анықтама.
7. Банк ішіндегі бақылауды ұйымдастыру жөніндегі анықтама.
8. Соңғы күнгі пайда мен шығындар жөніндегі ақпар.
9. Қаржылық жылдың соңына жазылған жылдық ақпар.
10. Аудиторлық қорытынды.
11. Басты лицензия алатын банктерге – корреспонденттік келісімдер жөнінде анықтама.

ҚОРЫТЫНДЫ

Валюталық лицензиялар алу үшін Ұлттық банктерге төмендегідей квалификациялық және техникалық талаптар қояды:

1. Клиенттерге ағымдағы валюталық шоттарды ашу және жүргізу теңгеде жүргізілетін шоттардан айырмашылығы шамалы. Олардың бір ерекшелігі өз клиенттерінің операцияларына валюталық бақылау жасайтын агентінің қызметін орындау міндеттемесі болып табылады.
2. Саудалы емес операцияларды шетел валютасында жүргізуге Ұлттық банк талаптар қояды:

• ҚР территориясында заңды және нормативті актілердің реттелу тәртібін білу қажет.
• Инстукцияларды білу.
• Нақты шетел валютасымен операцияларды орындайтын жұмысшылардың болуы.
• Шетел валютасындағы корреспонденттік топтың болуы тиіс.
• Оргтехника мен жаңа технологиямен жабдықталған болуы тиіс.
• Лицензия алу үшін қажетті шарттардың бірі шетел банктерімен корреспонденттік қатынас орнату.
• Тауарлар мен қызметтерді экспорттау мен байланысты халықаралық есеп – айырысулар бойынша операцияларды жүргізу үшін лицензия алу керек.
• Ішкі валюталық нарықта шетел валютасын сату және сатып алу операцияларын жүргізуге лицензия алу қажет, оған мынадай талаптар қойылады:

а ) валюталық заңдарды білу керек.

б ) валюталық нарықтардың конъюктурасын білу керек.

в ) пайда болған қауіптерді бағалай алуы керек және т. б.

—   Ең аса бір күрделі шетел валютасымен орындалатын операциялардың бірі – шетел валютасындағы несиелеу операциялары. Бұл жағдайда банктердің валюталық қаржыларды орналастыру жұмысы ішкі немесе халықаралық нарықта жүзеге асырылады.

— Арнайы лицензияны қажет ететін тағы бір халықаралық банк операциясы халықаралық капитал нарықтарындағы депозиттік және конверсиондық операциялар.

Ұлттық банктің беретін лицензиялар түрі төмендегідей:

1. Реттік – шетел валютасында қандай да бір операцияны жүргіуге құқық береді.
2. Ішкі лицензия – біздің банк мекемелеріне шектеу қоймай-ақ шетел валютасындағы операцияларды орындауға құқық береді.
3. Кеңейтілген лицензия – банкке шектеулі шетел банктерімен корреспонденттік қатынас орнатуға мүмкіндік береді.
4. Басты лицензия – банкке шетел банктерімен корреспонденттік қатынас орнатып, шетел валютасында барлық операцияларды атқаруға мүмкіндік береді.