Валюталық операциялар есебі

ТАҚЫРЫБЫ: ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯ ЕСЕБІ»

ЖОСПАР 

КІРІСПЕ

I ТАРАУ.

1.1. Валюталық операциялар жөнінде түсінік.

1.2.Валюталық операция және позиция.

1.3. Хеджерлеу.

1.4. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.

II ТАРАУ.

2.1. Қаржылық есеп беруді жасау және ұсыну.

2.2. Валюталық шот операцияларының есебі

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

КІРІСПЕ

Валюталық операцияларды жүргізуге құқығы бар б/р өкілетті деп аталады. Валюталық нарықты барлық ролін анықтайтын негізгі факторлар банктің үлкендігі, репутациясы, филмал мен бөлімдердің шетелдік бөлімшесінің даму деңгейі, жүргізілетін халықаралық төмендердің көлемі болып табылады.Сонымен қатар мерзімді кіргізілетін валюталық шектеулердің, банк және оның валюталық саясаты орналасқан орынның телефонды және телексті байланысының жағдайы үлкен роль атұқарады. Ұлттық Банктің мәнді  қатысуынсыз валюталық нарықта сұраныс пен ұсыныстың негізінде ұлттық валюта бағамының тұрақтануын көздейтін теңгенің айырбас курсының бос режиміне өтуі 2000жылдың сәуірінде Ұлттық Банкпен жүзеге асырылған. Бұл жағдайда валюталық реттеудің мәні көтерімді.Оның негізгі міндеттемелері :

• ҚР территориясында валюталық операция субъектінің құқығы мен міндеттемелерін , валюталық бұзұдың жауапкершілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілерін дамыту;
• Валюталық заңды сақтауды бақылау(валюталық бақылау)
• Валюталық нарықтық жағдайын, істелген валюталық операциялардың көлемі мен структурасы

Валюталық реттеу есебін шешу үшін ҚР ҰБ келесі әдістерді пайдаланады:

• Валюталық операциялардың субъектілері мен объектілердің, валюталық операциялардың субъектілердің құқықтарының және міндеттерінің , валюталық құндылығымен пайдалану ережелерінің орнатылуының анықтауын көздейтін валюталық операцияларды жүргізу тәртібін орнату;
• Субъектілердің, объектілердің, көлемнің және тағы басқаға байланысты анықталған валюталық операцияларды жүргізуге шектер орнату;
• Шетел валютасын пайдаланумен байланысты лицензиялау ісі;
• Валюталық операцияларды тіркеу;
• Валюталық операциялар түрлі есеп анализі және жинағы;
• Валюталық заңның сақталуын бақылау, сонымен қатар экспортты-импортты мемлекеттің паспортизация процедураларын орнату жолымен және тексеру жүргізу(инспекция),
• Валюталық реттеу сұрақтары бойынша халықаралық келісім (көбінесе, 1992жылдың ортасынан Қазақстан халықаралық валюталық фондының(ҚВФ) ұлғасы болады, ал 1996 жылдың 16 шілдесінде ҚВФ-ң статьялар келісімінің VIIIстатьясына  қосылды).

Валюталық реттеу жүйесінің негізі валюталық бақылау болып табылады. Валюталық бақылау мақсаты-ҚР резиденттері мен резиденттер емес тұлғалар арқасында валюталық операцияларды жүзеге асыру мен заңды сақтауды қамтамасыз ету. Валюталық бақылаудың негізгі бағыттары :

• Жүргізілетін валюталық операциялардың заңға сәйкестілігін анықтау және оларды жүзеге асыру үшін қажетті лицензиялар мен күәліктер;
• Шетел валютадағы төлемдерді және олардың келісім –шарт міндеттеріне сәйкес келетіндігін тексеру;
• Валюталық операция бойынша есеп беру мен есептің толықтығын тексеру.

Валюталық шоттарды ашу тәртібі; Шетел кәсіпкерлермен төлемді жүргізу үшін валюталық шот ашу қажет.Егер заңдытұлғада берілген банкте теңгелік счеты болмаса, ол үшін келесі құжаттар ұсынылады:

• Нотариуспен бекіттілген өкілетті құжаттардың көшірмелері;
• Валюталық счеттыашу үшін заңды тұлғылардың өтініші;
• өкілетті тұлғылардың қолдарының және мөрлердің үлгілері;
• салық төлеуші ретінде тіркелуі туралы анықтама;
• ҚР өкілетті органдарында тіркелу туралы күәлік.

Банк төлем жүргізілетін келісім шарттарының , келісімдердің көшірмелері бар заңды іс ашылады.

Кәсіпкерлік өнеркәсіппен айналысатын жеке тұлғалар банкте шот ашу үшін мына құжаттарды ұсынуы тиіс:

• Шот ашу туралы өтініш
• Жеке күәлік көшірмесі
• Салық есебінде клиенттің тіркеуде тұрғанын күәләндыратынсалық қызметі органынан берілген құжат
• Мемлекеттік тіркеуден өткен фактті куәландыратын өкілетті органнан берілген құжат немесе бұған теңестірілген құжат көшірмелері(лицензия,патент)

Шотқа түскен валюталық қаржылар заңды болу қажет: экспортты,валюталық табыс; жарғ. Капиталға жарналар, сыйлықтар;қаржылық көмек ; несие зайымдар, өкілеттің банк арқылы ішкі валюталық нарықта теңгеде сатып  алынған валюта.Заңды тұлғалар несиені —-  резидент емес тұлғылармен төлем жүргізуге  және алынған банк несие бойынша міндеттмелерді, жүргізу үшін ғана беріледі.Клиенттің   валютаны сатып алуы (және кросс операциларяға) валюталық қаржыларды сатып алу туралы өтініш арқылы жүзеге асырады, ал сату – валюталық қаражаттарды сату, туралы өтініш –тапсырыс негізінде жүргізіледі.

Валюталық шоттан-импортты тауар бойынша контрактінің төлемін жүзеге асырған кезінде клиент банкке сәйкесстендірілген келісімдіұсыну міндетті.

Ұсынылған құжат негізінде валюталық шоты ашқан кезде 9 санды номер беріледі: 000.000.000., мұнда 1-валюта коды 2- шоттың баланстық номері; 3-клиенттің жеке номері;

Жоғары айтылғандай , шетел валютамен оларды жүргізу үшін банк лицензия алу керек.Лицензиялау заңға сәйкес ҚР ҰБ-мен жүргізіледі, Бүгінгі таңға нақты шетел валютада көтерме сауда мен, көрсетілетін қызметпен мемлекет заңында тіркелген шетел б/рі мен қаржы институттардың о/с құқықтары , және ҚР валютада шоттары бар, сонымен қатар резидент емес тұлғылардың пайдасына резиденттік валюталық құндылықтың  өтуін көздейтін коп/ң қозғалысымен байланысты операциялары бар шетел банкілерінде және қаржылық институттарда резиденттердің шоттарды ашуымен іс жұмыстар лицензияланады.

4Кейбір шетел валютадағы операциялар ҰБ  тіркеуге жатады, мыс,резидентемес тұлғадан резидент пайдасына 100.000 АҚШ долларынан асатын қаржының өтуін көздейтін капиталдық қозғалысымен байланысты.ҰБ –мен келесі валюталық операцияларды жүргізуге тіркеу тәртібі орнатылды:

• 180 күннен артық мерзімге берілетін несиелер
• 180 күннен артық мерзімге резидент емес тұлғылардың резиденттің экспортты мәліметтерді несиелеумен байланысты төлемдерді жүзеге асыру
• 180 күннен артық мерзімге импортты мәлімет бойынша резидент емес тұлғылардың резидентті несиелеумен байланысты төлемдерді жүзеге асыру
• ҚР –да резидент еместердің инвесторы;
• Жылжымайтын мүлікке меншікті және басқа да құқықтардың төлеміне аударымдар
• Экспортты мәлім кезеңдегі мерзімді 180 күннен асатын уақытта резиденттің резидент емес тұлғыларды несиелеумен байланысты төлемдерді жүзеге асыру.

ҚР Қаржы  Министрлігімен  және статистиканың мемлекет өкілетті  органдармен келісім бойынша ҚР ҰБ –мен валюталық операциялар бойынша есептің және есеп берудің формалары мен тәртібін орнатады және оны Қазақстандағы барлық заңды және жеке тұлғалар орындау қажет

Валюталық операцияларды жүргізу кезінде болар тәуекелге ұшырау мүмкін , 1-ден ,басқа валютада төленбегн, жабылмаған мәлімдердің болу мүмкіндігімен байланысты- ұзақ және қысқа позициялардың.

I ТАРАУ.

1.1. Валюталық операциялар жөнінде түсінік.

Валюталық операциялар түсінігініңмазмұны мен мәнін ашу мақсатында тақырыптың негізгі терминдеріне анықтама берген жөн.Валюталық операцияларға төмендегілер жатады:

Меншік құқығы мен басқа да құқықтарының валюталық құндылықтарға ауысу операциялары, сонымен қатар төлем құжаттары мен төлем құралы ретінде шетел валютасын қолдануға байланысты операциялар.

Қазақстан Республикасының валюталық құндылықтарды енгізу және шығару операциялары.

Халықаралық ақша аударымдарын жүзеге асыру.

Бірақ бұл операциялармен ғана валюталық операциялартізімі шектелмейді. Валюталық бақылау жөніндегізаңға сәйкес валюталық операциялар түсінігі валюталық құндылықтармен және ҚР-ның валютасында орындалатын операцияларды қамтиды.

Шетел валютасындаорындалатын операциялар заңға сәйкес жүзеге асырылады. Банктер әртүрлі мемлекеттердің шаруашылық субьектілері арасында ақшалай есеп-айырысуды қамтамасыз етумен, валюта айырбастаумен, халықаралық валюталық несие берумен, шетел валютасындағы бағалы қағаздарды сату және сатып алу операцияларын жүзеге асыра алады.

Валюталық операциялардың экономикалық негіздері.

Валюталық операциялар түсінігінің мазмұны мен мәнін толық ашу үшін негізгі терминднрге анықтама беру қажет, соның ішінде ең негізгісі – шетел валютасы .

                Шетел валютасы болып саналады:

банкноталар, қазыналық билеттер, сәйкес шет мемлекетте заңды түрдегі төлем құралы болатын және айналымдағы тиындар, сонымен қатар айналыммен шығарылатын, бірақ айырбастауға жататын ақша белгілері;

шетел мемлекеттерімен халықаралық ақшалай немесе есеп- айырысу бірліктеріндегі счеттарда орналасқан қаржылар.

Ал валюталық құндылықтарға:

1) Шетел валютасы.

2 )Шетел валютасындағы бағалы қағаздар- төлем құжаттары (акция мен                                             облигациялар), және басқа шетел валютасында көрсетілетін қарыз міндеттемелер

3) Бағалы  металлдар – алтын, күміс платина мен платиналық топ металлдары барлық түрде және жағдайда, ювелир бұйымдары мен ломнан басқа;

4) Табиғи бағалы металлдар- алмаз, рубин, изумрудтар, жемчуг және т. б.

Қазақстан Республикасының валютасына кіреді:

айналымдағы, сонымен қатар айналымнан шығарылған, бірақ айырбастауға жататын ҚР Ұлттық банкінің билеттері мен тиындары түріндегі теңгелер;

Қазақстан Республикасы банктеріндегі мен басқа да несиелік мекемелеіндегі счеттарға орналасқан теңгелей қаржылар.

ҚР валютасындағы бағалы қағаздар- теңгеде көрсетілген төлем құжаттары мен қарыз міндеттемелер. Ұлттық және Шетел валютасындағы операцияларды жүргізетін субъектілерді анықтауүшін валюталық реттеу жүйесінің «резидент» пен «резидент емес» деген негізгі түсініктеріне анықтама беру қажет.

«Резидент» түсінігінің құрамына келесі категориялы азаматтар мен    мекемелер кіреді:

ҚР территориясында тұратын тұлғалар

( белгілі бір мерзімде ҚР территориясынан тыс тұратын тұлғалар да)

ҚР заңдарына сәйкес және қР территориясында орналасқан заңды

тұлғалар;

Заңды тұлға ретінде саналмайтын, бірақ ҚР-ның заңына сәйкес құрылған мекемелер мен организациялар.

ҚР –ң территориясынан тыс орналасқан дипломатиялық және басқа да ресми предстовительстволар.

ҚР территориясынан тыс жерде орналасқан резиденттердің филиалдары

«Резидент емес» тұлғаларға жатады:

ҚР тыс мемлекеттерінің заңына сәйкес және ҚР да тұрақты мекен жайы жоқ заңды тұлғалар

Заңды тұлға болып табылмайтын мекемелер мен организациялар.

ҚР территориясында шетел дипломатиялық және басқа да ресми представительстволары

ҚР-ның территориясында орналасқан резидент еместердің филиялдары.

Валюталық операциялар түсінігінің мазмұны мен мәнін ашу                                                                     мақсатында тақырыптың негізгі терминдеріне анықтама берген жөн. Валюталық операцияларға төмендегілер жатады:

Меншік құқығы мен басқа да құқықтарының валюталық құндылықтарға ауысу операциялары, сонымен қатар төлем құжаттары мен төлем құралы ретінде шетел валютасын қолдануға байланысты операциялар.

Қазақстан Республикасының валюталық құндылықтарды енгізу және шығару операциялары.

Халықаралық ақша аударымдарын жүзеге асыру. Бірақ бұл операциялармен ғана валюталық операциялар тізімі шектелмейді.Валюталық бақылау жөніндегі заңға сәйкес валюталықоперациялар түсінігі валюталық құндылықтармен және Қазақстан Республикасының валютасында орындалатын операцияларды қамтиды.

Шетел валютасында орындалатын операциялар заңға сәйкес жүзеге асырылады. Банктер әртүрлі мемлекеттердің шаруашылық субъектілері арасында ақшалай есеп- айырысуды қамтамасыз етумен, валюта айырбастаумен, халықаралық валюталық несие берумен, шетел валютасындағы бағалы қағаздарды сату және сатып алу операцияларын жүзеге асыра алады.

Валюталық қатынасты реттеуде негізгі ролді арнайы валюталық заң атқарады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудің негізгі органы республиканың заңымен сәйкес валюталық реттеудің функцияларын атқаратын Ұлттық Банк болып табылады. Басқарма мен басқа мемлекеттік органдарзаңмен сәйкес болатын өзінің компетенциясы шегінде валюталық реттеуді жүзеге асырады. Валюталық реттеу бойынша негізгі нормативті акт «Валюталық реттеу туралы» заңы толықтырулар мен өзгертулер есебімен 24 желтоқсанда 1998 жылы шықты. Бұл Қазақстан территориясында валюталық операцияларды атқару тәртібі мен қағидаларын, валюталық операция субъектінің құқығы мен міндеттемелерін, валюталық заң бұзылуының жауапкершілігін анықтайды. Валюталық бақылаудың агенттері валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі валюталық заңның сақталуын бақылаудың міндеті жатқызылған банктер мен банктік емес қаржылық өнеркәсіптер. Қазіргі кезде ҚР-да келесі негізгі валюталық шектеулер әрекет етеді:

Резиденттер арасындағы операция бойынша төлемдер тек               Қазақстандық валютада жүргізіледі, тек Ұлттық банктің, сонымен қатар салық және кедендік заңмен бекіткен нормативті құқықтық актілерді санамағанда:

Ерекше банктік операцияларды атқаратын өкілетті банктер мен ұйымдардан, сонымен қатар олардың айырбастау ( пункт) орындарынан тыс шетел валютасын сатуға, сатып алуға және айырбастауға тыйым салынады:

Резиденттердің тауар мен қызмет көрсету түрінде төлем алатын шетел валютасы, сонымен қатар несие түріндегі өкілетті банктерде шотқа есептелуінің міндетіне жататын, егер Қазақстан Республикасының Ұлттық банк лицензиясында басқалары да қарастырылмаса.

Қазақстан Республикасының президенті халықаралық міндеттеменің атқарылу мақсатында және болжанбаған жағдай кезінде шектеу бойынша шешім қабылдауға немесе кез келген валюталық Қазақстан опнрациялардың тоқтатылуы құқылы.

Республикасының Ұлттық банк ҚР Президенттік «ҚР Ұлттық банк туралы» заңды күші бар жарғысымен сәйкес шетел валютасында валюталық операцияларды атқаруға қажетті шектер қоюға, соның ішінде мұндай операцияның көлемі мен сыйақы мөлшерлеменің деңгейіне шек қоюға құқылы. ҚР. Реттеу туралы заңға сәйкес ҚР Ұлттық банк резиденттердің экспортты операцияның төлем валютасына шек қоюға құқы бар. Қазіргі жағдайда экспортты табыс сатуға шекті уақытша алып тастады.

Валюталық бақылау органдары ( Ұлттық банк пен ҚР-ның үкіметі) және оның агенттері ( өкілетті банктер) валюталық бақылауды жүзеге асырады. Оның мақсаты – валюталық операцияларды орындағанда валюталық заңдарды сақтауға бақылау жасау болып табылады.

Валюталықбақылаудың негізгі жолдары мынадай:

Өткізілген валюталық операциялардың заңға сәйкестігін анықтау және қажетті лицензиялар мен келісімдердің бар екендігін анықтау.

Мемлекет алдындағы шетел валютасында резиденттердің міндеттемелерін өтегенін, сонымен қатар ҚР ішкі валюталық нарығында шетел валютасын сату бойынша міндеттемелерін тексеру.

Шетел валютасындағы төлемдердің негізділігін тексеру.

Валюталық операциялар бойынша есеп ақпардың толықтығы мен объективтілігін тексеру.

Валюталық бақылаудың негізгі органы – ҚР Ұлттық банкі болып табылады. Оның міндеттері:

Шетел валютасы мен шетел валютасындағы бағалы қағаздардың Қазақстанда айналу тәртібі мен сферасын анықтайды.

Резиденттер мен резиденттер емес тұлғалар үшін нормативті актілер шығарады.

Валюталық операциялардың барлық түрін орындайды.

Шетел валютасы мен бағалы қағаздармен орындайтын операцияларға резиденттер мен резидент емес тұлғаларға жалпы ережелер анықтайды.

Банктерге және басқа да несиелік мекемелерге валюталық операцияларды орындаулицензияларын берудің жалпы ережелерін белгілейді.

Есеп беру, ақпар құжаттардың бір нысандылығын белгілейді.

Басқа да қызметтерді орындайды.

Валюталық бақылаудың болмауы еліміздің валюталық жағдайының құлдырауына әкеліп соғар еді.

Валюталықлегеталар беруде көптеген шығындарға ұшыратты, сонымен қатар валюталық бақылаудан бартерлік операциялар арқылы жолтару кең көлемде орын алады.

Осы себептен қазірні валюталық бақылаудың көптеген кемшіліктерін табу мақсатында қосымша іс-шаралар қолдануқажет, яғни олар валюталық және кедендік заңдарды бұзған үшін жауапкершілікті күшейту қажет, сонымен қатар көптеген басқа да нормативті материялдар шығару қажет.

Жоғарыда айтылғандай, валюталық реттеу жүйесінің негізі валюталық бақылау болып табылады. Валюталық бақылаудың мақсаты резиденттер мен резидент емес тұлғалар арқылы валюталық операцияларды жүзеге асыру мен заң сақтауды қамтамасыз ету болғандықтан, оның негізгі бағыттары:

жүргізілетін валюталық операцияның заңға сәйкестілігін анықтау және оны жүзеге асыру үшін қажетті лицензия мен куәліктер:

шетел валютасындағы төлемдерді және олардың келісім шарт міндеттемелеріне сәйкес келетіндігін тексеру:

валюталық операция бойынша есеп толықтығын тексеру.

1.2. Валюталық операция және позиция.

Валюталық позиция – бұл банктің валютадағы міндеттерінің және сәйкестілігі. Егер белгілі бір валютада бұлар тең болса, валюталық позиция жабық деп, ал сәйкес болмаған жағдайда – ашық деп саналады.

Жабық валюталық позиция кезінде банк шетелдік валютаны сатып алуға келісім –шартқа отырады және пайда көре отырып, тез арада оны басқа мәлімдермен жабады.ҰБ жабық валюталық позицияға шек орнатпайды.

Ашық валюталық позиция банктің шығын тәуекелімен байланысты, өйткені валюта бағалы оған тиімсіз бағытқа өзгеруі мүмкін.Сондықтан ҰБ оған шек бекітеді және бөлек арнайы есеп беруді орнатады.

Ашық Ашық валюталық позиция қысқа болуы мүмкін, егер сатылған валюта бойынша міндеттемелер оған деген талаптан артық болса,ол ұзақ болады,егер сатып алынған валюта бойынша талап міндеттемеден артық болса.

Тұрақты валюта бойынша ашық валюталық позицияның (ұзақ және қысқа)шегі банктің меншікті капиталынан 30% құрау керек, жұмсақ валюта бойынша ұзақ валюталық позиция -5%,ал валюталық нетто – позиция меншікті кооперативтің 50% құрылуы қажет.

Банктің валюталық операциясының классификациясы жалпы банктің критериялары бойынша (пассивті,активті операциялар ,т.б.), сол сияқты валюталықоперациялсрға қатысты басқа  да сипаты бойынша жүзеге асырылады.Валюталық операциялар былай бөлінеді :

• ҚР территорияда атқарылатын
• Валюталық құндардың Қазақстанның шекарасын өтуімен байланысты
• Республикадан тыс банктің атқаратын операциялары.

Валюталық операциялардың түрлері мен оның есебі.Екінші дүние дүние жүзілік соғыстан кейін валюталық операциялардың көптеген түрлері кең дамыған.50-шы жылдың соңынан өндік дамыған мемлекеттерде тез жеткізілетін валюталық мәлімелер және жылдам мәлімелер банкы,сонымен қатар соңғысы валюталық қадағалаудың объектісі болып табылады.70-шы жылдан биржа қатарында фьючерлі және опционды валюталық мәлімелер дамиды — спекулятивті мәлімнің жаңа түрі және валюталық  тәуекелден хеджиралдау . Нақты валюталық операцияларды көптеген тез жеткізілуімен (спот) валюталық операциялар көп тараған және барлық төленген мәлімнің  90% көлемін құрайды.

Оның мәні мәлімнің құрылған кезіндегі бекіткен бағам бойынша құрған мерзімнің 2-ші күнінде банк –контрагенттігімен валютаны жеткізу міндеттері бойынша валютаны сату-сатып алуында құрылады.

«Свифт» байланыс электронды құрылының және банкаралық электронды аударымдар  жүйесінің кезң тараулы, мыс,АҚШ-та ЧИПС, Лонданда ЧАПС және т.б. , біркүндік «бүгіннен ертеңге дейін» немесе «ертеңнен келесі күнге дейін» сияқты  деңгейдегі орналастыру сияқты операцияларды жылдам жүзеге асыруға мүмкіндік береді.Бірақ әдеттегі валюталық базалық операциясы болып «спот»мәмілесі және базалық бағам – телеграфтық аударым бағамы деп аталатын «спот» бағамы болып табылады.Осы бағамдардың базасында валюталық  нарықта мәлімнің басқа бағамдары анықталады: жеделдетілген, валютаны жеткізу мерзімі қысқа болатын бір реттік мәлуме үшін бағамдар.

Ұзаққа қалдырылмайтын жеткізумен валюталық операциялар валюталық позицияның ең мобильды элементі болып табылады және онда тәуекел сақталады. «Спот» операциясы көмегімен банктер клиенттердің шетел валютадағы сұраныстарын, капиталдың қозғалысын, соның ішінде «ыстық ақша» , басты валютадан басқа валютаға, спекулятивті және арбитражды операцияларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Шетелдік валютамен жедел мәлімдер (форвардты, фьючерсті)-бұл бекітілген бағам бойынша мәміле құрылғаннан кейін белгілі мерзім арқылы 2 жақ шетелдік валютаның келісілген соманы жеткізу туралы келіскен валюталық мәміле.Бұдан жедел валюталық оперицялардың 2 негізгі ерекшеліктері шығады:

1. Мәміленің құрылу уақыты мен оны орындау мерзімі арасында қашықтық бар, яғни валютаны жеткізу. Ол мәміленің құрылу күнінің соңы ретінде анықталады мерзімді 1-2 апта , 1,2,3,6,12 ай  5жылға  дейін немесе мерзімі ішінде
   • Кезең
   • Кезкелген
2. Операцияның белгілі мерзімінен кейін атқарылатынына қарамастан,валюта бағалы мәмілені құру кезінде бекітіледі.

«Спот» және форвард мәмілелері бойынша валюта бағаның айырмасы жедел мәміле бағаны төмен және және (репорт R) егер жоғары болған жадайда жеңілдік ретінді анықталады (дисконт –Dis және депорт –Д). Сый бұл мәліме бойынша мерзім ішінде бағам нақты операыияларға қарағанда жоғары саналатын білдіреді.Дисконт бұл  форвард операциясы бойынша нақтыға қарағанда валюта бағамы төмен екендігін білдіреді . Сонымен жеңілдіктің немесе сый көлемі «спот »бағамына қарағанда тұрақты .Сондықтан банкаралық нарықта жедел мәліменің бағамын белгілеген кезінде тек тікелей белгілеу кезінде «спот » бағамына қсылуы немесе одан шығуына сәйкес болатын дисконт немесе сый анықталады.Бағамның жанама белгіленуі кезінде дисконт қосымды ,ол сый «спот» бағамынан шығады. Жедел мәліме бойынша валюта бағамы дисконт немесе сый тәсілімен емес,санды выражениядабекітілетін «аутрайт» .  бағамы деп аталады.Шет валютамен жедел мәліме келесі мақсатта атқарылады:

• Коммерциялық мақсатта валютаны айырбастау ,валюталық келістің алдын ала сатуын немесе валюталық тәуекелді сақтандыруға келешектегі төлем үшін шетелдік валютаны сатып алу
• Валюта бағамының төмендеу мүмкіндігімен байланысты шығындардан шет еліндегі тікелеі сақтандыру ;
• Бағамды айырма есебінен спекулятивті пайда табу.

Валютамен «опцион» (лат optio , optionis – таңдау )-бұл сату-сатып алу мәмілесінде 2 жақтын біріне белгіленген сыйды төлеуге шарт кезіндегі келісілген мерзімнің аяқталуына дейінгі мәмілені құру кезіндегі бектілінген бағам бойынша анықталған валюта көлемін не сату, не сатып алу ,яғни  таңдау құқығын беретін келісім . Опцият міндеттеріндегі мәмілелер банкке үлкен тәуекел береді, сондықтан ол клиентке неғұрлым тиімсіз бағамды орнатады.Опцион бойынша комиссия көлемі жедел мәміле бойынша опционды келісімнің соңы күннің валюта бағамы есебімен анықталады. Опционды мәмілелер кмиссия көлемінен асатын бағамдық тұраңсыздық кезінде тиімді. Негізінен валюталық опцион валюталық опцион тәуекелді сақтандыру үшін қолданады.Опциондарды тек банкаралық қорықта емес , сонымен қатар биржаларға да соғады: фондық және тауарлық .

70-шы жылдардан батыс мемлекеттерде тұрақсыз валюталық бағама өтуімен байланысты валюталық фьючерс кең дамыды.Бұл –мәмілені құрған кезіндегі алдын ала бекітілген бағам бойынша анықталған күні (келешекте) анықталған валютаның стандартты көлемін сатуға немесе сатып алуға міндеттемені білдіретін келісім. Стандартты келісімдерде дарлық шоттар регламенттемді : сапа, мерзім, кепіл, деп/рі төлем тәсілі.Фьючерсті сату клирингтік ұйым арқасында жүзеге асырылады, ол өз кезегінде

сатып алушы үшін сатушы және сатушы үшін сатып алушы болып табылады.

Нақты және жедел операцияларды құрайтын валюталық мәлім түрі «своп» мәмілесі . «Своп» (swap англ. – айырбас ) – бұл анықталған мүдімге біруақтылы контмәмілермен ұзаққа созылмайтын жеткізулер шартында  2 валюталық  сату мен сатып алуын құрайтын валюталық операциялар . «Своп» операциялары бойынша контмәмілелерде сый есебімен немесе валюталық бағамның қозғалысымен байланысты дисконтпен жөндейтін «спот» бағамымен жүзеге асырылады .

6. Бұл кезде клиент маржада үнемдейді – нақты мәміле бойынша сатып алушы мен сатушының бағам арасындағы айырмашылығы . «своп» операиялары

1.3. Хеджерлеу.

Хеджерлеу — шығындардан сақтану немесе қорғану — шетелдік валютамен мәмілелер бойынша есеп айырысу уақытында болуға тиісті немесе талап етілетін валюталық есеп беруде соманы белгілеу мақсатында жүзеге асатын мәмілелер.

Хеджерлеудің үш түрі бар: болашақтағы тапсырысқа хедж; жүкқұжат бойынша хедж; алыпсатарлық хедж.

Хеджерлеу есебі «Қаржылық құралдар: мойындау және бағалау» 39 қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарымен реттеледі.

Осы құжатқа сәйкес бухгалтерлік есепті хеджерлеу олардың әділ бағасын өзгерту хеджерленетін баптың ақша қаражатының ағынын немесе әділ бағасын өзгертуді толығымен немесе жарым-жартылай өтелуі үшін осылайша хеджерлеудің бір немесе бірнеше құралдарын пайдалануын білдіреді.

Әділ баға, құн — тәуелсіз тараптардың мұндай операцияларды жасауға ниеттеген, хабарландырылғандар арасындағы актив ауыстырылатын немесе міндеттеме өтелетін сема.

Хеджерленетін бал — актив, міндеттеме, тұрақты міндеттеме немесе күтілетін болашақ мәміле, ол:

а) кәсіпорынды әділ баға, құнды өзгерту немесе болашақтағы ақша ағынын өзгерту тәуекеліне әкеледі; немесе

ә) хеджерлеуде есеп мақсаттары үшін хеджирлеуші ретінде белгіленген.

Хеджерлеудегі есеп мақсаттары үшін хеджерлеу құралдары — белгілі бір туынды құрал немесе (шектеулі жағдайларда) басқа қаржылық актив немесе міндеттеме, әділ бағаның өзгеруі немесе белгілі бір хеджирленетін баптың ақшалай қаражат ағыны өтейді деп күтілетін әділ құн немесе ақшалай қаражат ағыны (түсімі). Туынды емес қаржылық активтер немесе міндетемелер валюта бағамы өзгеруі тәуекелік хеджерлейтін болса, хеджерлеудегі есеп мақсаты үшін хеджерлеу құралы ретінде белгіленуі мүмкін.

Хеджерлеудегі есепте хеджерлеу құралының әділ бағасындағы және сәйкес хеджерленентін баптың өзара есептелетін нәтижелері мойындалады.

Хеджерлеу қатынастарының үш түрі бар:

а)       әділ құнды хеджерлеу: актив (міндеттемелер) балансында мойындалған әділ бағадағы өзгерістерден болған шығындарды немесе мұндай активтің (міндеттеменің) нақты тәуекелге жататын және есепті кезеңнің таза пайдасына ықпал ететін белгілі бір бөлігін хеджерлеу;

ә) ақша ағындарын хеджерлеу: баланста мойындалған активке немесе міндетемеге (мысалы, өзгермелі проценттік көрсеткіштері бар борыштық міндетемелердің барлығьш немесе кейбір болашақ проценттерін төлемдерді хеджерлеу) немесе күтілетін мәмілеге (мысалы, күтілетін сатып алу мен сатуды хеджерлеу) байланысты нақты тәуекелге қатысты ақшалай ағынның өзгерістерінен болған шығындарды хеджерлеу, сондай-ақ таза пайда немесе есепті кезеңнің шығынына ықпал етеді. Кәсіпорынның (қаржылық есеп беруде қолданатын валюталық есепте көрсетілғен кесімді баға бойынша активті сатып алу немесе сатуға арналған тұрақты келісім балансында мойындалмаған хеджерлеу әділ баға өзгеруінің тәуекеліне қарамастан ақшалай ағынды хеджерлеу ретінде саналады.

б)         таза  инвестицияларды  шетелдік  кәсіпорынға хеджерлеу  «Валюталық бағам өзгерістерінің ықпалы» ҚЕХС 21-ге сәйкес).

Хеджерлеу барлығы мынандай шарттар орындалғанда ғана әділ бағаны хеджерлеуде арнайы есепті қолдана алады:

а) Хеджерлеу катынастары басталысымен кәсіпорынның тәуекелділікті басқару аумағындағы міндеттері мен хеджерлеуді жүзеге асыру стратегиясы ресми құжаттамада баяндалады. Бұл құжаттамада хеджерлеу құралын, оған байланысты хеджерленетін топ немесе мәміле, хеджерленетін тәуекелдің сипатын анықтаған жөн. Сондай-ақ кәсіпорын хеджирлеу  құралы  тиімділігін  тікелей  хеджерленетін  баптың  әділ  бағасын  өзгерту хеджерленуші тәуекеліне байланысты немесе хеджерленетін мәміленің ақшалай ағымынан болатын шығынның азаюына орай калайша бағалайтын анықтау керек.

ә) Хеджерлеу әділ бағаны өзгерту тәуекелі хеджерленуіне байланысты өзара есепке алуды немесе хеджерлеудің осы нақты қатынасы үшін әуел баста қисындасқан тәуекелді басқару стратегиясьша сәйкес ақшалай ағынды қамтамасыз ететін өте ұтымды құрал болып шығады деп қүтілуде.

б) Ақшалай   ағынды   (түсімді)   хеджерлегенде   таза   пайда   немесе   шығынның түпкілікті қорытындысына әсер ететін ақшалай ағынның өзгерту тәуекелі ілесуі тиісті қүтілетін мәмілені хеджерлеуге жататын атқарудың үлкен ықтималдығы қажет.

в) Хеджерлеудің тиімділігін күмәнсіз сенімділіктің жеткілікті деңгейімен бағалауға болады, яғни әділ қүнды күмәнсіз сеніммен анықтауға немесе хеджерленетін баптың ақшалай түсімін бағалауға, сондай-ақ хеджерлеу құралының әділ құнын бағалауға болады.

г) Хеджерлеуді бағалау үнемі өткізілсе, нәтижесінде оның барлық есепті қезеңінде тиімділігі жоғары екендігі анықталды.

Егер есепті қезең ішінде әділ құнды хеджерлеу жоғарыда аталған шоттарды қанағаттандырса, ол былайша ескерілуі қажет:

а) Әділ құн бойынша хеджерлеу құралын қайта бағалаудан болған табыс немесе шығынды бірден таза пайдаға немесе шығынға жатқызған жөн.

ә) Хеджерленентін баптың баланстық құнын хеджерленентін бап бойынша табыс немесе шығынның хеджерленетін тәуекеліне жатқызылғанын есептеп, түзету қажет, оларды таза пайдаға немесе шығынға бірден қосу қерек. Бұл ереже хеджерленентін бапты бағалау әділ құн бойынша жүргізілген, ал әділ құнды өзгертулер қапитал шотында тікелей танылатын жағдайда да қолданыста болады. Хеджерленентін бапты багалау нақты шығындар бойынша жүргізілген жағдайда да осылай болады.

Мысалы. Инвестор бірінші жылы «сату үшін қолда бар» ретінде жіктелетін борыштық құнды қағаз алды.

401 «Акциялар» шот дебеті.

441 «Ағымдық, қорреспонденттік шоттардағы ұлттық валютадағы ақша» шот қредиті.

451 «Кассадағы ұлттық валютамен қолға берілетін ақша»      100

Жыл соңында ағымдағы әділ құн 110,0 өсуі мен меншікті капиталда көрсетіледі.

401 «Акциялар» шот дебеті 542, 543 «Инвестицияларды қайта бағалаудан алынатын төленбеген қосымша қапитал» шот қредиттері      10,0

Құнды қағаздардың бағасын 110,0 деңгейінде сақтау мақсатымен иесі туынды құрал сатып алу жолымен хеджерлеуді іске асырады.

Екінші жылдың соңында туынды құрал бойынша табыс 5,0 құрайды, мұндай жағдайда борыштық құнды қағаз әділ құнының сәйкесінше төмендеу болып келеді.

1.4. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.

Жабдықтаушылар мен мердігерлерге шикізат, материал және тауарлы-материалдық қорды жеткізушілер жатады, сондай-ақ әр түрлі қызмет түрлерін көрсетушілер (электр қуатын буды, суды, газды және т.б. босатушы) жэне әр қилы жұмыс орындаушылар (күрделі жөндеу, жай жөндеу және т.б.) жабдықтаушылар мен мердігерлер болып саналады.

Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу — не тауарлы-материалдық құндылықтарды тиеу жұмысын орындағаннан кейін немесе қызмет көрсеткеннен кейін, не олардың кэсіпорынмен келіеуі арқылы бір мезгілде немесе олардың тапсырмасы бойынша, не алдын ала төлеуі бойынша жүзеге асырылады. Кәсіпорынның келісімінсіз ризалықсыз тәртіппен газды, суды, жылуды, электр энергиясын есептеу шотының қөрсетқіштері негізінде жэне т.б. есептен шыгару арқылы олардың босатылуы үшін есеп айырысу құжатымен төленеді. Есеп айырысу, сонымен қатар, инқассо, акқредитивтер, чектер тәртібімен жүзеге асырылады.

Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі әрбір фактура-шоты бойынша жэне әрбір жеке жабдықтаушы бойьшша жүргізіледі. Есеп айырысу құжатын алу барысында олар Жабдықтаушылармен есеп айырысу кітапшасына жазылады. Төлеу шотына қабылдау бойьшша акцепт телем тапсырмасын жазады және оны есеп айырысу кұжаттарымен бірге қаражаттың қайта есептелуі үшін банкке береді.

Төлем тапсырмасымен банк мекемелері арқылы алынған жэне қабылданған тауарлар үшін қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүргізіледі. сондай-ақ салықтық фактура-шотының нөмірі мен күніне, тауар-көлік жүкқұжатына жэне тауар босатуды немесе қызмет көрсетуді растайтын басқа құжаттарға, сонымен бірге тауарлық емес операция бойынша тапсырмаларына сілтемесімен кызметтердің есеп айырысуы жүргізіледі. Төлем тапсырмасы — бұл қызмет етілуі кәсіпорынның банкке арнайы бланкте ресімдеу арқылы өз шотынан белгілі бір соманы басқа қэсіпорын шотына аудару туралы нұсқау. Қаражатты 3 немесе одан да қөп алушыға аудару арқылы қызмет еткен бір банкқе төлем тапсыр-маларының жиынтығы жазылады.

Жабдықтаушылармен және мердігерлермен «сеп айырысу алынған тауарлы-материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін алдын ала төлем, инассо, аккредитивтер, чектер тәртібімен жүзеге асырылады.

Қаңтарда ақцептелінген шот:

Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі бір айға ашылатын 671 «Төлеу шоты» қредит шоты бойынша №6 журнал-ордердегі төлемді талап ету-тапсырудың әрбір фактура-шоты бойынша жүргізіледі. Бұл журнал-ордердегі сэйқесетін шоттардың дебетіне 671 кредит шоты бойынша жазудан басқа корреспондентке (байланыстырма) шоты қоса қөрсетіліп Жабдықтаушылармен жэне мердігерлермен есеп айырысу бойынша дебеттік айналым да көрініс табады.

Айдың аяғында айналымдар саналады, ал төленбеген шоттар бойянша қалдықтары шығарылады.

II ТАРАУ.

 2.1. Қаржылық есеп беруді жасау және ұсыну.

Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің шынайылығын қамтамасыз ету үшін «Бухгалтерлік есеп жэне қаржылық есеп беру туралы» Заңға, 24 «Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру» бухгалтерлік есептің стандартьша сәйкес субъект мүлікті және міндеттемелерді түгендеуге міндетті.

Есептік кезеңдегі түгендеу саньш, оның жүргізілетін күнін, оның әрбіреуін тексеретін мүлік тізбесін субъект белгілейді. Субъект түгендеуді жүргізу міндетті мына жағдайларда қалыс қалады:

• жылдык бухгалтерлік есеп беруді жасау алдында, алайда есептік жылдың қараша айынан бұрын бастамауы керек;
• субъект мүлікті жалға, сатуға, сатып алуға, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектінің қайта құрылуына тапсырғанда;
• материалды-жауапты тұлға ауысқанда (істі қабылдау-тапсыру күні); талан-тараж және  қаскүнемдік  фактілерін  белгілегенде,  сондай-ақ  құндылықтар бүлдірілгенде — мұндай фактілерде дереу түгендеу;
• төтенше жағдайдан болатын өрт немесе стихиялық (дүлей) апат кезінде, бұл апаттар басылғаннан кейін түгендеуді дереу қолға алу;
• тарату (бөліністік) балансы жасалмастан бұрын субъекті таратуда (қайта ұйымдастыруда);
• негізгі құралды және тауарлы-материалдык қорларын қайта бағалауда — субъектінің есептік саясатымен белгіленген мерзімде және Қазақстан Республикасы заңында қарастырылған басқа жағдайлар;

Аяқталмаған құрылысты түгендеу барысында оның бар-жоқтығын (его наличие) және заттай көлемі тексеріледі, сонымен бірге оның құрамына құрал-сайман, құрастырылмай есептен шығарылған монтаж кіретінін немесе кірмейтінін аныктау; құрылыс-монтаж жұмыстарының қүрамында — жоспарсыз жұмыстың бар-жоғы анықталуы кереқ; тоқтатылған және уақытша тоқтатылған құрылыс объектілерінің жағдайын анықтайды.

Аяқталмаған күрделі жөндеулерді түгендеу нақты өндірістің заттай жұмысын, оның көлемін және қүнын белгілеуді білдіреді.

Кассадағы ақша қаражатын кассадағы қолда бар ақшаны белгілеу жолымен және қатаң есеп берумен бланктерді полистік (сақтандыру куәлігі) қайта есептеумен түгендейді. Түгелдеу нәтижесін жеке «Қолда бар ақшаны түгендеу актісімен» ресімдейді.

Кассаны түгендеу шаруашылық жүргізуші субъектінің басшылығымен әзірленген және бекітілген кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Кассаны түгендеу, қатаң есеп берумен қркаттар жэне бланкілерді (әуе – және теміржол билеттері, жанар-жағар май (бензин) талондарын және т.б.) түгендеу әдетте бас бухгалтер мен кассирдің Қатысумен кенеттен болады. Түгендеу кезінде қолда бар ақша полистік қайта есептеліп, кассада сақтаулы басқа да құндылықтар тексеріледі. Түгендеу басталғанша (бірнеше касса) оларға сүргі салынады, яғни мөрленеді. Кассир түгендеу сәтінде кассалық есеп беруді жасау керек және кассалық кітапша бойынша ақша қаражатының қалдығын шыгаруы керек. Кассирден барлық кіріс және шыгыс құжаттары есеп беруге кірді және кассада кірістелінбеген, есептен шығарылмаған сома қалган жоқ, деген қолхат алынады. Ақша қайта есептелінгеннен кейін кассадағы ақша қаражатын түгендеу актісі жасалады. Түгендеу нәтижесі кассалық кітапша бойынша бухгалтерлік есеп деректерімен салыстырылады. Актіге анықталған жолсыздықтар туралы кассирдің түсініктемесі және түгендеу нәтижесі бойынша ары карай шешім туралы субъект басшысының қарары жазылады.

Түгендеу барысында мыналарды тексеру аса қажет: кассирмен толық материалдық жауапқершілік туралы келісімшарт бекітілді ме, касса талапка сай жарақталған ба, сейф кілттерінің дубликаты (көшірме нұсқасы) қайда сақталады.

Мысалы. Кассаны түгендеу барысында 150 теңге артық шыкты. Мүндай жағдайда кассалык кіріс ордері   жазылып,   мына   жазулар   бойынша  ресімделетін   субъект   қызметінің   нэтижесіне   кірістеледі (жаткызылады): 451 «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі колма-кол ақшалар» шот дебеті

727 «Негізгі емес қызметтен алынған басқадай табыс» шот кредиті                                                                                                               150 теңге

Егер кассаны түгендеу кезінде 5 000 теңге кем шыкса, мұндай жағдайда:

• аныкталған кем сомаға кассалык шығыс ордері жазылады:
  334 «Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу» шот дебеті

45 «Кассадағы ұлттык валюта түріндегі қолма-қол ақшалар» шот кредиті                                                                                                  5000 теңге;

• кассирдің мойнына ақша салу:

333 «Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу» шот дебеті

334 «Бүлінген кұндылык шығыны, кем шығу» шот кредиті    5000 теңге;

• кассирмен кем шығуды жабу (кассалык кіріс ордері жазылады): 451 «Кассадагы ұлттык валюта түріндегі колма-қол ақшалар» шот дебеті

333 «Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу» шот кредиті   5000 теңге.

Банктегі   шот,  несие  бойынша,  салық  бойынша  банкпен  есеп  айырысу, бюджетпен, қызметкерлермен еңбекақы бойынша, жабдықтаушылармен, мердігерлермен және басқадай кредит берушілермен бастапқы кұжаттардың негізінде түгенделеді, мұнда қалдықтардың нақтылығы белгіленіп, бүл шотқа жататын соманы мүқият тексереді. Берешеқтің пайда болтан мерзімін, оның нақтылыгын, талап мерзімін өткізіп алған кінәліні аныктайды. Барлық дебиторлармен және кредиторлармен кәсіпорын қағаздық шоттан үзінді қөшірме алмасуы кереқ жэне оларға түгендеу комиссиясын ұсыну керек.

Баланстан берешектің есептеп шыгаруын тексеріп, 3 жылдың ішінде өндіріп алу мүмкіндігін бақылауды жүзеге асыру аса қажет.

Егер айырысуларды түгендеу дебиторльщ жэне кредиторлық берешектер сомасын негіздеу және қысқарту, айыппұл төлеуге, тұрақсыздық төлеміне (айыбы) және күмәнді қарыз бойынша резерв пайда болуына жол бермеу үшін төлем тәртібінің сақталуын қадағалау, бекітілген келісімшарт бойынша өзара есеп айырысу, төлем мерзімін нақтылау мақсатьшда жүргізіледі.

Тексеруге жататындар:

• есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу — Қазақстан Республикасы заңында белгіленген іссапар және өкілдік шығындардың орнын толтыру нормасына, субъектінің кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес шаруашылық, өкілдік және іссапар шығындарына арналған ақшалай қаражатты беру негіздемесінің дұрыстығын тексереді. Ақшалай қаражатты  беру  жэне  шағын   кәсіпорындардағы  24   «Шағын   кәсіпкерлік субъектілершің есебі және есептеруі» Стандартына сэйкес тексеріледі;
• кредиттерді алу және өтеу бойынша банкпен есеп айырысу — тексеру барысында ағымдық, корреспонденттік немесе жинақ шоттары мен оларға тіркелген қосымша ақтау құжаттарына қатысты банк жазулары салыстырылады. Ақшалай кредит сомасының есептелу   мерзіміне   жэне   процент   телеміне   (кредиттік   келісімшартпен анықталады) сәйкес тексеріледі;

Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен, жабдықтаушылар және мердігерлермен «сеп айырысу — субъект таңдаған есептік саясатқа сәйкес тексереді. Мынаны есте ұстау керек: талап қою мерзімі 3 жылды құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 178-бабы, Салық кодексінің 219-бабы, 1-тармағы, 1-тармақшасы). Талап қою мерзімі келісімшарт негізінде қарызды кешіктіру (қарызды төлеу мерзімін өткізіп алу) сәтінең басталады. Талап қою мерзімі біткен (өтіп кеткен) дебиторлық берешек субъект басшысыньщ шешімі бойынша резерв есебінен ееептен шығарылады (БЕС 5 «Табыс» және оған әдістемелік ұсыныс болып табылатын «Күмәнді қарыздар бойынша пайда болған резерв») немесе резерв құрылмаған болса, онда шаруашылық қызметінің нәтижесіне жатқызылып, салық салғанда түзетуге кіреді (Салық кодексінің 219-бабы);

• еңбекақы бойынша субъектінің қызметкерге берешегі — комиссия істелінген және істелінбеген уақыт үшін есептелген соманы тексереді (Салық кодексінің 149-бабы, 2-тармағы);
• есептеудің дұрыстығы, мөлшерлеме көлемі және салық телеу мерзімдері жинақтаушы зейнетақы қоры үшін ұсталымдар, сондай-ақ бұлардың бухгалтерліқ есеп шоттарында көрініс табуы;
• алдағы кезең шығындары — қүжат бойынша шотта көрініс табатын сома, сонымен бірге шығынға жатқызылатын сома белгіленеді;
• жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу — жолдағы тауарлар сомасының бір бөлігі жэне фактурасы жоқ жеткізілім бойынша.

Инвестицияны түгендеуде құнды қағаздарға жұмсалған шығынды растайтын құжаттар, олардың дұрыс ресімделуі, құнды қағаз балансьшда ескерілген құнның нақтылығы, уақтьшығы және құнды қағаз бойынша алынған табыстардың бухгалтерлік есепте толық көрініс табуы тексеріледі.

Материалдық емес активтерді түгендеуде олардың есепте дұрыс әрі уақтылы көрініс табуы, субъектінің оны пайдалану құқын растайтын (патент, лицензия, тауарлық таңба және т.б.) құжаттардың қолда бар болуы тексеріледі.

Материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру актілерінің қолда бар болтты (бар-жоғы) және уақтылы жасалынуы (уақтылы жасалынған ба), олардың бастапқы құны, амортизациялық аударымның анықталуы мен есептелуі және басқа да аса қажетгі деректер тексеріледі.

Мысалы. Түгендеу нәтижесінде артык шыккан материалдық емес активтер табыс деп танылады және табыска кірістеледі: 101-106 «Материалдық емес активтер» шот дебеті

727 «Негізгі емес кызметтен алынатын баскадай табыс» шот кредиті

Мысалы. Түгендеу қорытындысы бойынша кем шыккан кұндылык анықталып, ол материалдық-жауапты түлғаның мойнына койылды:

а) кем шыққан кұндылыктың баланстык құнына: 334 «Бүлінген құндылык шығыны, кем шығу» шот дебеті

101-106 «Материалдык емес активтер» шот кредиті          10 000 теңге;

ә) кем шыкқан құндылық материалдық-жауапты тұлғаның мойнына койылды: 333 «Материалдык зиянды өтеу бойынша есеп айырысу» шот дебеті

334 «Бүлінген кұндылык шығыны, кем шыгу» шот кредиті    10 000 теңге.

Материалдык жауапты тұлға болмаған жағдайда кем шыққан кұндылық кезең шығынына жатқызылады: 821 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шот дебеті

334 «Бүлінген құндылық шығыннан жетіспеушілік» шот кредиті.

2.2. Валюталық шот операцияларының есебі.

Резиденттер арасындағы операциялар бойынша нормативті актілермен қарастырылған жағдайлардан басқа барлық төлемдер тек теңгеде жүзеге асу керек. Қазақстан Республикасында резидент және резидент еместердің жүргізетін валюталық операциялары үкілетті банк пен банктік емес қаржылық мекемелері арқылы жүзеге асады. Валюталық операцияларды жүргізудің негізі №115 2001ж. 20 сәуірде Ұлттық Банк қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» № 54-1 1996ж. 24 желтоқсандағы Заңы және «Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу ережелері» болып табылады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудің негізгі органы Ұлттық Банк болып табылады. Өкілетті банктерде заңды түлғалар — резиденттермен шетел валютасындағы шоттардың ашылуы, жүргізілуі және жабылуы №266 2000ж. 2 маусымдағы «Қазақстан Республикасының банк клиенттерінің банктік шоттардың ашылу, жүргізілу және жабылу тәртіптері туралы» Нүсқаулықта күрсетілген тәртіпте жүзеге асады. Заңды тұлға — резиденттерінің тауарлар (жұмыс, қызмет) экспорты үшін түсетін валюталық сомасы экспорт күнінен бастап 120 күн ішінде міндетті түрде банк шоттарына кіріске алынуы керек. Заңды түлғалар — резиденттер резидент емес тұлғаға төлем ақы жүргізген кезде үкілетті банкке дүрыс ресімделген құжаттарды (келісім-шарттар, инвойстар, коноссаменттер т.б.) үхынуы тиіс. Өкілетті банктер валюта заңының орындалуын тексеру мақсатында жүзеге асып жатқан валюталық операцияға тиісті қажетті қосымша ақпарат пен құжаттарды талап етуге қүқылы. Ағымдағы валюталық операциялар үкілетті банктер арқылы шектеусіз жүргізіледі.[1] 2001ж. 31 наурызда №88 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасымен бекітілген 1996ж. 24 желтоқсандағы «Валюталық реттеу туралы»    Заңға    және    «Капитал    қозғалысымен    байланысты    валюталық операцияларды   тіркеу  ережелеріне»   сәйкес   капиталдың  резидент  еместен резидентке  қозғалысымен  байланысты  операцияларды     жүргізу  мен   есебін ұйымдастырудың тәртіптері бекітілген.

100 мың АҚШ доллар эквиваленттен асатын сомада мүліктердің Қазақстан Республикасына келіп түсетін, капитал қозғалысымен байланысты келесі валюталық операциялар міндетті түрде тіркелуге тиісті:

—     120 күннен астам резидент еместерден несие алу;

—    экспорт-импорт мэмілелерін резидент еместермен несиелеу;

—    Қазақстан Республикасына резидент еместердің тікелей және портфельді инвестициялар түрінде инвестициялар;

—    Интеллектуалды   меншік   объектілеріне   түгел   құқықты   иемденуіне резидент еместердің ақысын түлеуі;

—    Жылжымайтын    мүлікке    меншік    құқығына    иемденуінің    резидент еместердің ақысын түлеуі;

Аталған операциялардың тіркелімі сэйкес келісім-шартты (кредиттік немесе инвестициялық мәміле, контракт, қатысушылар келісім-шарты) және квартал сайынғы қаражаттардың қозғалысы туралы есеп беруді қамтиды

Заңды тұлғалар — резидент емес тұлғалармен заңды түлға — резиденттермен шетел валютасындағы есеп айырысулар қолма — қолсыз түрде валюталық шоттағы қаражаттар көлемнің шегінде ғана жүзеге асады. Валюталық қаржылар келесі күздерден құрылуы мүмкін:

—    экспортты валюталық түсім;

—    жарғылық капиталға үлес;

—    резидент еместердің қаржылық күмегі (гранттар);

—    үкілетті  банктердің,  шетел  банктердің,  қаржылық ұйымдардың және басқа да шетел заңды түлғаларының валюталық несиелері;

—    үкілетті банктер мен үкілетті ұйымдар арқылы ішкі нарықта теңгеге сатып алынған валюта;

Орындалған жұмыстар мен күрсетілген қызметтерге шетелдік валюта, яғни шетелдің ақшасы арқылы есеп айырысу сол операция жасалған күні Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк мекемесі белгілеген ақша айырбастау курсы бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасымен (теңгемен) күрсетілуі тиіс.

Шаруашылық субьектілері ақша қаражаттарын пайдаланады және әртүрлі мынадай валюталарда:

1)  үлттық;

2)  еркін айырбасталатын (шетелдік басқа валюталарға еркін және шектеусіз айырбастал атын);

3)  түйық   (айырбасталмайтын)   валютада   (жақьін   шетел   мен   дамушы елдердің үлттық валюталары);

4)  клиринг валютасында (қарсылама талаптар мен міндеттемелерді үзара есепке   алу   негізінде   қолма-қолсыз   есеп   айырысуға   қатысушылар келіскен валютада) операциялар жасайды.

ҚР  Ұлттық Банкі  Басқармасының   1997  жылғы  2  мамырдағы  №  206 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Реслубликасында валюталық операцияларды жүргізудің ережесіне» сәйкес валюталық операцияларды жасау үшін заңды және жеке тұлғалар үкілетті банктердің бірінде валюталық шот ашады. Шотты ашу үшін заңды түлғалар түмендегі құжатты тапсырады:

1)  Валюталық шотты ашу туралы үтініш;

2)  Қүрылтай құжаттарының нотариалды расталған күшірмесі;

3)  Өкілетті түлғалардың қойған қолдары мен мүртабан белгісінің үлгілері;

4)  Мемлекеттік тіркеу туралы куэлік;

5)  Салық   түлеуші   ретінде   есепке   қойғаны   туралы   салық   орғанының анықтамасы.

Резидент заңды тұғалардың валюталық шотты, жүргізуі және жабуы «Клиенттердің екінші деңгейдегі банктерде банк шоттарын ашу, жүргізуі және жабу тәртібі туралы» 1997 жылғы 4 наурыздағы №61 нұсқаулықта көзделген тәртіппен жүргізіледі.

9- «Шетелдік валютадағы операцияларының есебі» БЕС — ына сәйкес валютадағы операциялар болып табылады. Мүндай кезде субъект:

1. Мүлікті (тауарлы — материалдық қорларды, негізгі құралдарды және т.б. айналым активтерін) шетелдік валютаға сатып алады немесе сатады.
2. Түленуге немесе алынуға тиіс сомасы шетелдік валютада белгіленген несиелерді алады немесе береді.
3. Өзгедей жолмен  активтерді  шетелдік  валютаға  сатып  алады  немесе сатады,   шетелдік   валютамен   үзіне   міндеттеме   алады   немесе   сол міндеттемелер бойынша валютамен есептеседі.

Заңды тұлға — резиденттерге валюталық оп ерация бойынша есеп айырысуды қолма-қол нысанда жүзеге асыруға рұқсат берілмейді. Валюталармен операциялар жүніндегі бухгалтерлік есептегі жазулар бухгалтерлік есептің шоттарында операция жасалған күнгі Ұлттық Банктің бағамына қайта есептелген ҚР-ның валютасында көрсетілуге тиіс. Бұған қоса, валюталық шоттардағы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы және шетелдік валютадағы басқа операциялар бойынша талдамалы шоттағы жазулар сонымен бірге есеп айырысу немесе төлем валютасында жүргізілуге тиісті.

Шетелдік валютамен есеп айырысу әдетте мынадай нысандарда жүргізіледі:

1)  Банктік аударым — бұл бір банктің төлем тапсырмасының басқа банкке пошта   немесе   телеграф   бойынша   салып   жіберуімен   жүргізілетін операциясы;

2)  Құжаттамалық инкассо — бүл импортшыдан (түлеушіден) ақша сомасын немесе тауар құжаттарына қарсы белгілі бір мерзімде түленетіндігін растауды алуға экспортшының (кредитордың)

үз банкіне берген талсырмасы;

3)  Құжаттамалық   аккредитив   —   бұл-импортшы   клиентінің   талсырмасы негізінде     экспортшының     пайдасына     берілген     банктік     ақшалай міндеттеме.

Валюталық    шоттар    бойынша    операциялар    мынадай    құжаттармен ресімделеді:

1. қолма-қол валютаның   (түсім,   пайдаланыпмаған   сома,   есеп   беретін сомалар   және   басқалар)   келіп   түсуі   валюталық   кіріс   ордерімен ресімделеді;
2. қолма-қол валютаның   берілуі   (шығысы)   — валюталық   шығыс   касса ордерімен (тапсырмамен);
3. шетелдік жүрген бенефициарға (алушыға) валюта қаражатын аудару аударым үтінішімен ресімделеді.

Валюталық  шоттар  бойынша операциялардың  есебі  түмендегі  активтік шоттары бойынша жүргізіледі:

—    431-«Ел ішіндегі валюталық шоттардағы қолма-қол ақшалар»

—  432 «Шетелдегі валюталық шоттардағы қолма-қол ақшалар. 432-шотты шетелдегі банктерде шоттары бар заңды түлғалар пайдаланады. Мүндай шотты ашу және сол бойынша операциялар жасау ҚР Ұлттық Банкінің берген алдын ала рүқсаттың болуын талап етеді.  Бұл  орайда шаруашылық жүргізуші субъектісі аталған шоттардағы қаражаттардың қалдығы бойынша және басқа да мэліметтер бойынша  есептемені   ҚР  Ұлттық  Банкі   белгілеген   нысанда  және  мерзімде тапсыруға   міндетті.   431   шоттың   дебеті   бойынша   бастапқы   қалдық,   ақша қаражаттарының түсуі және  соңғы қалдық күрсетіледі.  431-шоттың кредиті бойынша субьектінің валюталық шотынан қаражаттардың есептен шығарылуы (аударылуы, берілуі) күрініс табады. 431- шоттың кредиті бойынша операциялар банк күшірмесінің негізінде №2 журнал-ордерге, 431-шоттың дебеті бойынша №2 ведомостьке жазылады. Жиынтық айналым мен сальдо ай соңында Бас кітапқа күшіріледі.

431 — шот бойынша түмендегідей шаруашылық операциялары жүргізіледі:

1. Экспортқа жүнелтілген   өнімдер   мен   күрсетілген   қызметтер   үшін шетелдік сатып алушылардан түсім түскен кезде Д-т 431 К-т 301;
2. Әртүрлі шетелдік дебиторлардан берешектің келіп түсуі Д-т 4312 К-т 334;
3. Бүрын берілген аванстардың түсуі (қайтарылуы) Д-т 431 К-т 351,352;
4. Шетелдік валютадағы шоттан ел ішіндегі валюталық шотқа келіп түскені Д-т 431 К-т 432
5. Қүрылтайшылардың жарғылық капиталға салымы шетелдік валюртамен түскен кезде Д-т 431 К-т 511
6. Шетелдік валютамен несие, займ алу Д-т 431 К-тр 601-603;
7. Шетелдік валютамен аванс алынғанда Д-т 431 К-т 661,661;
8. Тауарлы материалдық қорларды жеткізуге, жұмыс және қызмет үшін шетелдік валютамен берілген аванс (алдын ала төлем) Д-т 351, 352 К-т 431;
9. Шетелдік валюта аккредетивке есептелді Д-т 421 К-т 431;
10. Банктерден қолма қол шетел валютасын алу Д-т 452 К-т 431;
11. Несиелер, займдар берешек үтелді (қайтарылды) Д-т 601-603 К-т 431;
12. Шетелдік жеткізушілердің шотын түлеу Д-т 671 К-т 431;13
13. Өзге кредиторларға берешектерді үтеу Д-т 687 К-т 431;
14. Еншілес, тэуелді және    бірлесіп    бақыланатын    заңды    түлғаларға берешектерді үтеу Д-т 641-643 К-т 431;
15. Теріс бағамдық айырма Д-т 844 К-т 431;

Есеп айырысу мен валюталық шот боынша операциялардың есебін келесі беттегі №1 сызбадан күруге болады.

Есеп айырысу мен валюталық шоттар операцияларын есепке алудың сызбасы.^1[2]

ҚОРЫТЫНДЫ

Бүгінгі таңдағы басқарушылық шешім түйсікТік (интуициялық) сипатта қабылданады. Субъекті өзінің өндірістік және ұйымдастырушылық тӘжірибесіне жиі жүгінеді.

Шешім қабылдау процесі субъеқтінің алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді анықтаудан басталады. Бұған бастапқы басқарушылық ақпараттарды іріктеу мен таңдаулы шешім алгоритм! байланысты (тәуелді) болады.

Шешім қабылдау баламалы нұсқалардың салыстырмалы багасын және субъект шаруашылық қызметінің мақсатында әлдеқайда жогары деңгейде жауап беретін оңтайлысын таңдап алуды ұйғарады. Бұл үшін барлық, оның ішінде алдағы кезеңдегі баламалық нұсқалар бойьшша шыгындар туралы ақпарат болуы керек. Есепқе кәсіпорын жіберіп алған пайда да қіруі мүмкін. Яғни, кәсіпорынға пайдасы тиетін нұсқа назарға ілінбей қалуы мүмкін.

Басқарушылық ақпараттар базасында оперативтік міндеттер (тапсьфмалар) (залалсыздық нүктесінің есебі (расчет точки безубыточности), өнімдер ассортиментін оның қздэылымын (өнім түрлерін) жоспарлау, қосымша тапсырмалардан бас тарту немесе алу (тарту), баға белгілеу), сондай-ақ ұзақ мерзімді стратегиялық маңызы бар келешектік сипаттағы міндеттер (тапсырмалар) (күрделі қаржы жұмсалымы (капиталовложения) туралы, бизнесті қайта құрылымдау (реструктуризация) туралы, өнімнің жаңа түрлерін игерудің мақсатқа лайықтылығы туралы) шешіледі. Басқарушылық есептің әдісі мен тәсілін қолданып, осыған ұқсас мэселелерді шешуде дұрыс ұсыныс (кеңес) табуға болады.

Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалау ұдайы жүргізіледі. Есептің халықаралық жүйесіне көшу қолға алынды, осыған орай қазақстандық кэсіпорындардың тәжірибесіне қаржылық жэне басқарушылық есепті енгізу үшін нормативті құжаттар әзірленді.

Қазіргі уақытта қаржылық жэне басқарушылық есепті нормативтік реттеудің бес деңгейлік жүйесі пайда болды:

• заңды деңгей (Азаматтық кодекс, «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заң жэне т.б.);
• бухгалтерлік есеп стандарттары;
• стандарттарға әдістемелік ұсыныс;
• шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп саясаты; субъектінің алғашқы (жұмыс) құжаттары.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Л.Л.Любимов, И.В.Липсиц “Основы экономики”, Москва «Просвещение», 1994 г.
2. Кэмпбелл Р.Макконнелл, Стэнли Л.Брю “Экономикс” т.1. 1992 ж.
3. М.С. Саниев “Ақша, Несие, Банктер”, Алматы-2001ж
4. 4. Максимова В.Ф., Шишов А.Л. “Теория рыночной экономики” т.1. ч.2., Москва, Соминтэк, 1992г.
5. 5. “Деньги и кредит” 12/1995г. Изд. “Финансы и статистика”.
6. 6. Эдвин Дж.долан “Деньги, банки и денежно-кредитная политика”. Санкт-Петербург «Санкт-Петербург Оркестр» 1994г.
7. 7. “Деньги, кредит, банки”. Справочное пособие. Под редакцией Г.И.Кравцовой, 1994г.
8. 8. “Қазақстан Респудликасының Банк құқығы” Алматы, “Жеты Жаргы”, 2000г.
9. “Ақша, Несие, Банктер”, Г.С.Сейтқасымов, Алматы 1996г.
10. “Ақша, Несие, Банктер”, 2003-07.
11. “Ақша, Несие, Банктер”, 2002-11.

[1]

‘ ҚР Әділет Министрлігінде тіркеліп, ҚР нормативті кұқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу Реестріне енгізілген 25.06.2001ж. №1555