Валюталық курс және оны анықтайтын факторлар
Тақырыбы: Валюталық курс және оны анықтайтын факторлар
| № | Жүмыс бөлімдерінің аталуы | Орындалу мерзімі | Жалпы колемі /бет саны/ |
| Кіріспе | 5 | ||
| 1 | Қазақстан Республикасы Ұлттық валютасының қалыптасуы мен дамуы | 7-25 | |
| 2 | Крзакртан Республикасы валютасының
перспективалары
|
26-34 | |
| Валюта қатынастарын нарыщпық және мемлекеттік реттеу. Валютальщ саясат. | 35-44 |
Әдебиеттер: 1 ҚР банк және банк қызметі туралы заңы .
2 .ҚР –ға Ұлттық банкінің жартысы 2003 .
3 Тимоти У Кох упровление банком
4 ҚР Ұлттық банкінің статистикалық бюлетен 1996 ж 2001 ж
Гапсырмасын берілген күні .
Курстық жүмысты қорғау уақьіты .
Жүмыстың жетекшісі .
(қызметі, аты/ жөні қолы)
Тапсырма қабылданған
/аты-жөні, студенттің қолы/
Жоспары
Кіріспе
- I. Қазақстан Республикасы Ұлттық валютасының қалыптасуы мен дамуы.
- Ұлттық валютаның қалыптасуы мен дамуы
(тарихи аспектілері). - Қазақстан Республикасының влюталық жүйесі
және валюталық бақылау, валюталық
бақылаудың негізгі принциптері.
ІІ. Қазақстан Республикасы валютасының
перспективалары.
- Валюта ресурстарын қалыптастыру және
пайдалану. - Халықаралық деңгей.
ІІІ. Валюта қатынастарын нарықтык, және мемлекеттік реттеу. Валюталық саясаты.
Корытынды
Мазмүны
Кіріспе——————————————————————
- I. Қазақстан Республикасының ұлттық валюталық
қалыптасуы мен дамуы—————————————
- Ұлттық валютаның қалыптасуы мен дамуы (тарихи
аспектілері)————————————————— - ҚР-ның валюталық жүйесі мен валюталық
бақылаудың негізгі прициптері————————-
- II. Қазақстан Республикасының валютасының
перспективалары————————————————-
- Валюта ресурстарын қалыптастыру жоне
Пайдалану————————————————- - Халықаралық деңгей————————————-
III. Валюта қатынастарын нарықтық және мемлекеттік
реттеу. Валюталық саясат————————————-
Қорытынды————————————————————
Пайдаланылған әдебиеттер—————————————-
Кіріспе
1993 жылдың наурызында «Қазақстан Республикасын Ұлттық Банкі» туралы жаңа Заңы қабылданды. Соған сәйкес ҚР-ның Ұлттық Банкінің басқару қүрылымдары терең өзгерістерге үшырады. Сонымен, Қазақстанда Ұлттық Банк заңды түрде танылды, ал шын мәнісінде ол 1992 жылдың бас кезеңінен нақты жүмыс істей бастаған болатын. Ұлттық банк жаңа заңға сәйкес жаңа басқарма сайлады, оның қүрамына Президент әкімшілігінен, Парламент аппаратынан, Үкімет пен Қаржы министрлігінен өкілдер кірді.
Өз ұлттық валютамызды еңгізу қажеттігі 1991 жылдың аяқ шені мен 1992 жылдың бас кезінде айқын болды. Валютамыздың күрделі процесі ақша реформасымен түспа-түс келіп жоне мән-жайы белгілі бір қиындық туғызды. Оның үстіне ақша реформасы өз ақшасы, өз валютасы бар жерде жүргізілетіні белгілі ғой.
Сонымен бірге, алтынның, күмістің және басқа да асыл металдардың жеке меншік банктер мен жеке тұлғаларға жылыстауы туралы қауіптер Мәскеудегі Орталық, Ұлттық, Резервтік және басқа да мемлекеттік банктерді орағыта алтын қүймалық жинақтамалардың даму үрдесін ескере отырып, орын алды. Осы жағдайда республикамызда Жоғарғы Кеңес төралқасы мен сессисының шешімін шапшандатқаннан басқа амал қалмады. 1991 жылдан 1993 жылдың бас кезіне дейін 1 доллардың шамамен 100 рубльге ара қатынасы 1 доллар 980-990 рубль ара-қатынасына дейін көтерілді. Уақыт өтіп жатты және жорамалданған 1 теңге — 1000 рубль арақатынасы туралы айтуға тура келді…
Оз ұлттық валютасын еңгізген және бүрынғы Одақтың ыдырауынан пайда болған тәуелсіз мемлекеттермен көп
валюталық ақшалай айналыс кезінде ҚР-ның Ұлттық Банкі өз үлггық валютасымен алтын валюталық қорын рынокқа республиканың валюталық биржасы арқылы шығаруы және басқа елдердің қажетті валютасын: РФ рублін, Украина гривнасын, литтерді, латтарды, манаттарды, сомдарды, маркаларды, юаньдарды, швейцар франкілерін, иендерді және т.б. алуы тиіс болды. Мәселе өте күрделі бастады, сондықтан Достастық елдерінде жаңа рубль еңгізілген кезде ҚР-ның Ұлттық Банкімен оның валюталық биржасы теңгенің айырбас бағамының 1-ші сатысывда теңге тек қана РФ рублімен, АҚШ долларымен және ФРГ маркасымен жұмыс істейтін болды.
І. Қазақстан Республикасы Ұлттық валютасының қалыптасуы мен дамуы.
1.1. Ұлттық валютаның қалыптасуы мен дамуы (тарихи аспектілері).
Ұлттық валютаны еңгізгенге дейін Қазақстанның саяси
үстанымы ТМД елдерінің экономикасын біріктіруге бағытталған
еді. Шывдығында, біріңғай валютаны пайдалана отырып,
кооперацияның артықшылықтарын толайым қолдануға және өзара
тиімділікпен ынтымақтасуға болар еді. Алайда, қазақстандық
басшылықпен ТМД-ның басқа қатысушыларының
талпыныстарына қарамастан, рубль аймағы үзаққа бармады. Ресейлік рубльдің еңгізілуі шын мәнісінде ыдыраудың басталуын білдірді және басқа мемлекеттерді өз ұлттық валюталарын еңгізуге итермеледі.
Қазақстан теңгені тура 12 жыл бүрын еңгізді. Тарихи даму түрғысынан бүл мерзім көп емес, бірақ экономикалық түрғыда өз валютасының Қазақстан үшін маңыздылығын шынайы да бүкпесіз бағалауға толық жеткілікті.
Теңгені еңгізу түбегейлі экономикалық түрлендіру жағдайларында жүргізілді. 1992 жылдың каңтарында бағаны әкімшілік реттеу жағдайында жасырынған инфляцияны босатқан бағаны ырықтану үдерісі басталды. Мемлекет біртіндеп түтыну, өнеркәсіп тауарларына, ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағаларды, энергия тасымалдаушылар тарифтерін реттеуден бас тартты.
1992-1993 жылдарғы ақша жиынының бақыланбай үлғаюы және банкілердің кәсіпорындарды теріс сыйақы мөлшерлемесімен несиелеуі, елге кеңестік сомдарды лақтыру, салу инфляция
қарқынынүдете түсті. 1992-1993 жылдары еліміздегі инфляция деңгейі 2960,8 пайызды және тиісінше 2165,0 пайыздық көрсеткішті қүрады, сөйтіп экономикадағы дағдарысты тездетті. КСРО ыдырағаннан кейін республикалар арасындағы шаруашылық байланыстарын үзілуі, кәсіпорындардың қаржылық ахуалының нашрлауы, олардың негізгі және айналымдық капиталының, халықтық жинақ ақшаларының қүнсыздануы республиканың инвестициялық әлеуметін күрт қысқартгы. Халықтың атаулы жалақысы мен басқа табыстарының өсуі бағаның қарқынына ілесе алмады. Соның нәтижесінде олардың сатып алушылық қабілеті төмендеді, халықтың негізгі бөлігі қайыршылыққа үшырады. Осы үддерістер экономикадағы жиынтық сүраныстың күрт қықаруына әкеп соқты, ақыр соңында шынайы ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) 1992 жылы 5,3%-ға , ал 1993 жылы 9,2%-ға келді.
Ұлттық валютаны еңгізу жөнінде алдын ала жүмыс босалқы нүсқа ретінде 1992 жылдың күзінде басталды. Сол кезде оны еңгізу жөнінде бағдарлама жасақталып, Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен еді. Алайда, тек рубль аймағы болмайтыны айқындалған кезде ғана ҚР-ның Президентінің 1993 жылдың 3 қаращасындағы Жарлығымен ҚР-ның ұлттық валютаны еңгізу жөнінде Мемлекеттік комиссиясы және оны еңгізуге байланысты іс-шараларды жүргізу қажет еді.
Валюталық тізімді үйымдастыру саласында күрделі мәселелерді шешу күн тәртібінде түрды. Валюталық бақылаудың дәрежесі мен нысандарын түбірінен өзгерту шешілді. Шетел валютасын Қазақстан банкілеріне шет жерден қайтаруды қамтамасыз ететін уәкілетті банктердің атқарымдары мен экспорттаушылардың міндеттерін айқын белгілеу керек еді.
Сондай-ақ реттелетін қүбылмалы айырбас бағамының түзімін таңдаудың ерекше маңызы болды.
Ұлттық валютаны еңгізу түсында Қазақстан Ұлттық Банкі күрделі, қарама-қайшы жағдайда 452 млн. доллар мөлшерінде алтын валюталық қорды қүра алды. Жаңа купюралардың қажетті қоры қүрылды, олар өз банкнот фабрикамыздың жоқтығынан қатаң қүпия түрде ең қысқа мерзімде Үлыбританияда басып шығарылды.
Ақша реформасының қарсаңында Қазақстан
Республикасының Президенті теледидар арқылы 1993 жылдың 12-қарашасында ҚР-ның азаматтарына оның мақсаты мен қажеттігін түсіндіре мәлімдеме жасады. Теңге 1993 жылдың 15-қарашасынан еліміздің бүткіл аумағы бойынша айналысқа еңгізілді. Бірінші кезеңде қарашаның 15-нен 17-сі бойынша ұлттық валютамен қатар (Қазақстан Ұлттық валютасы) 1-500 сомдық банкноттардың қосарлай жүруіне жол берілді. Ал 1993 жылдың 18-қарашасынан ұлттық валюта ҚР-ның аумағында жалғыз заңды төлем қүралы болып табылды. Банктермен басқа да шаруашылық субъектілерінің барлық активтері мен пассивтері теңгеге қайта есептелінді.
1994 жылы Қазақстанның жаңа тарихында алғаш рет егеменді мемлекеттің экономикасы ұлттық валютаға негізделеді. Бүл жыл күрделі болды. ТМД-қа қатысушы елдердің қаржылық жүйелерінің бөлінуі тиісті өзара үйлесімсіз, валютаны еңгізу мерзімдерін, бүрын қол қойылған келісімдерді бүза жүргізілді. Бүған экономикалық қиындықтар, банк жүйесінің өркендеуі мен қас түру мәселелері қосылды.
АҚШ долларына қатысты теңге бағамы 1994 жылы 8,6 есе кеміді. Бүл бірқатар себептердің салдарынан болды. Ең алдымен 1994 жылы инфляция шығындап 1158,3 пайызға жетті. Өзара
есепке жазу сәтсіз жүргізілді. Теңге бағамына 12,6 пайызға жеткен өндірістің қүлдырауы да теріс әсерін тигізді. Кәсіпорындардың өкілетті банктер арқылы Қазақстандық Банкаралық Валюта Биржасындағы (ҚБВБ) тауарлардың, жүмыстардың экспортынан түскен пайданың 50 пайызын міндетті түрде сатуын еңгізуге тура келді. Бүл валютаның түсуін көбейтті жөне ұлттық валюта бағамын белгілі бір түрақтандыруға келтірді.
Ұлттық Банктің теңгемің айырбас бағамын түзілдіруге қатысуы ҚБВБ-не шабуылдармен шектелді. Олар валюта рыногіндағы жағдайаттың қысқа мерзімдік өзгертулерінің нәтижесінде бағам тербелісін жою үшін жүргізілді. Жоғарғы тиімділігін көрсеткен реттелетін қүбылмалы бағам саясаты асқын инфляцияны ауыздықтауға мүмкіндік береді. Мүндай тізімде түрақтандыруға, сонан кейін экономиканың өркендеуіне қол жеткізеді. 1996 жылы Ұлттық Банк реттелетін өзінің валюталық саясатын жүргізуді жалғастырды.
Ұлттық Банктің 1997-1998 ж.ж. ішкі валюта рыногінда басқыншылығы жалғасты. Олар теңгенің аталуы бағам тербелістерін деңгейлестіру мақсатында жүзеге асырылды. Осы мезгілде Республикамыздың тәуелсіздігінің 7 жылы ішівде ұлттық валютаның АҚШ долларына қатысындағы ең төменгі қүнсыздану корсеткішіне — 2,8 пайызға қол жеткізілді…
1999 жылдың сәуірінде жаңа түзімді еңгізген кезде ұлттық валютаның 30,3 пайызға күрт қүнсыздануы болды. Сонан соң қүлдырау қарқыны мамырда 12,4 пайызға, маусымда 2,5 пайызға кеміді. Ұлттық Банктің валюталық рыноктағы белсенділігінің едәуір төмендігін ескергенде, бүл валюталық рынокта ағымдағы нарықтық жай-күйге пара-пар салыстырмалы тепе-теңдікке қол жеткізгені туралы айғақтады. Одан арғы ммезгілдерде теңгенің биржалық бағамының орташа айлық тербелістері 0,3 пайыздан
аспады. Түтастай алғанда, 1999 жыл үшін теңгенің АҚШ доллары бойынша биржалық бағамы 64,6 пайызға кеміді және жылдың аяғында 1 АҚШ доллары үшін 138,25 теңгені қүрады.
Ұлттық Банк теңгенің шынайы мәнінде едәуір нығаюына жол бермеуге бекер үмтылмады. Бүл әрекеггер Қазақстандық экспорттық тауарлардың бәсекелестік қабілет деңгейін сақтауға мүмківдік жасады. Шынайы айырбас бағамының индексі (бәсекелестік қабілеттің негізгі көрсеткіші) бойынша есптеулер қаржылық саясаттың дүрыстығын растайды. 2000 жылы теңге бағамы бар жоғы 2,8 пайызға өсті.
Ұлттық валютаны еңгізу Ұлттық Банкке экономикалық, ақша-несиелік және валюталық саясатты дербес жүргізуге мүмкіндік жасады.
1.2. Крзақстан Республикасының
валюталык, жүйесі және валюталык; бак&ілау,
валюталык; бак&ілаудың негізгі пршциптері.
Нарыққа өту кезеңінде ҚР-сы егеменді ел ретінде өзінің тәуелсіз дамуы кезеңінде валюталық саясат жүргізуі керек. Қазастанның алдында шетелдермен дербес валюта қатынастарын қүрумен қатар халық шаруашылығын қайта қүру, оны нарық рельстеріне түсіру мәселелерін бірге шешу міндеттері түрды.
Ұлттық валюта жүйесі дүниежүзілік валюта жүйесінің қүрылымдық принциптеріне сәйкес қалыптасты. ҚР-ның қазіргі валюталық жүйесі мен оның негізгі элементтерін (белгілерін) мүқият қарастырып көруге мүмкіндіктер жеткілікті деп есептейміз.
Қазақстан 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен бастап өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің қүрылымдық қағвдалары мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда. Валюта қатынастарын үйымдастыру үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде «Валюталық реттеу туралы» алғашқы заң қабылданды. Ол кезде Қазақстан сом аймағында болғандықтан шетелдермен жеке валюталық байланыстары жоқтын қасында болатын. Сонымен қатар еліміз өзінің ұлттық валютасын айналымға шығаруға дайындап, жеке алтын валюта резервтерін қүру жүмыстарын жүргізумен щүғылдануда еді. Қабылданған заң бағаны ырқына жіберу (либерализация) деңгейіне сәйкес келіп, кейбір жағдайларда дамып келе жатқан валюта қатынастарына тіпті қарама-қайшы сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда Қазақстанда «Валюталық реттеу туралы» жаңадан заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының шетелдермен жүргізілетін валюталық қатынастарының негізгі элементтері республикада қабылданған заңдарда айқындалған. Олар жоғарыда айтылған заңға қоса, „Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы» 1993 жылдың 13 желтоқсанындағы заң; , ,Қазақстан Республикасының Үлттыү банкі туралы» 1995 жылдың 30 наурыздағы заң; „Асыл тастар және қымбат бағалы металдармен реттеу туралы» 1995 жылдың 20 шілдедегі заң; ,,Банк және банк қызметі туралы» 1995 жылдың 31 тамызындағы заң; сонымен қатар ҚР Президентінің Жарлықтары, үкімет Қаулылары мен Ұлттық банк басқармасының нормативтік актілері (мысалы, 1994 жылдың 24 қарашасында ҮБ басқармасы бекіткен ,,ҚР-да валюталық операцияларды жүргізу тәртібі»).
Ұлттық валюта жүйесінің дүниежүзілік валюта жүйесімен байланысы сыртқы экономикалық әрекеттерге қызмет көрсетуші ұлттық банктер арқылы жүзеге асады.
Ұлттық валюта жүйесі дегеніміз — ұлттық заңдармен немесе мемлекетаралық келісім — шарттармен бекітілген валюталық қатынастарды үйымдастыру мен реттеу нысаны. Ұлттық, дүниежүзілік, халықаралық, аумақтық деп жіктелетін валюталық жүйелерді мақсатымен атқаратын роліне сейкес ажыратуға болады.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің озара байланысы олардың үқсастығын емес, керісінше ерекшеліктерінің айғағын паш етті. Олардың мақсаты, қызмет ету жағдайлары мен реттелуі, жекелеген елдер экономикасы мен дүниежүзілік шаруашылыққа әсері әр түрлі деңгейлі екендігін күнделікті практика көрсетіп отыр.
Валюталық жүйе — ұлттық заңдылықтар мен немесе мемлекет аралық келісіміиарттармен бекітілетін валюталық қатынастарды үйымдастыру және реттеу формасы.
Валюталық жүйе үш түрге болінеді: . Үлггық валюталық жүйе . Дүниежүзілік валюталық жүйе . Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бірінші қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе — халықаралық төлем айналымының жүзеге асыратын, үдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурсты қүрайтын және оны пайдалануға комектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді. Ол — елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің қүрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе дүниежүзілік валюталық жүйемен тығыз байланысты. Дүниежүзілік валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына таман қүралған.
Дүниежүзілік валюталық жүйе — бүл халықаралық несие-қаржы институттарымен валюталық қүралдардың қызмет етуіне қамтамасыз ететін халықаралық келісімшарттармен мен мемлекет аралық қүқықтық нормалар кешенін қамтиды.
Ұлттық валюта және дүниежүзілік валюталық жүйелер арасывдағы байланыс пен айырмашылықтарды олардың негізгі элементтерімен көрінеді.
Үлттык, және дүниежүзілік валюталык, жүйенің
элементтери
| Үлттык, валюталык, жүйе | Дүниежүзілік валюталык, жүйе |
І.Ұлттық валюта
2.Ұлттық валюталық
алмастыру шарты__________
З.Ұлттық валюта паритеті
| 4.Ұлттық режимі |
валюта бағамының
| халықаралық
өтімділігін |
5.Валюталық шектеудің,
бқылаудың болуы және
болмауы_________________
б.Елдің валюталық үлггық реттеу
7.Халықаралық несиелік
айналыс қүралдары
пайдаланкды регламенттеу
- Е лдің халықаралық есеп айырысуларын регламенттеу
- Ү лттық вал ютал ық нарық
пен алтын нарығының
режимі___________________
Ю.Елдің валюталық
қатынастарын басқаратын
және реттейтін ұлттық
үйымдары________________
| өзара |
І.Резервтік валюталар
| паритеттердің |
2.Валюталардың алмастырылу шарты
З.Валюталық ортақ режимі
- Валюталық бағамдар
режимінің регламентациясы
- Валюталық шектеуді
мемлекет аралық реттеу
б.Халықаралық валюталық
өтімділікті мемлекетаралық
реттеу _________ _____
7.Халықаралық несиелік
қүралдарын пайдаланудың ережелерінің біртүтастыгы
8.Халықаралық есеп
айырысулардың негізгі
формаларының біртүтастығы
- Д үниежүзіл ік вал юталық
нарықтар мен алтын
нарықтарының режимі______ - Мем л екетара л ық
валюталық реттеуді жүзеге
асыратын халықаралық
үиымдар_________________
Қазақстан Республикасы ұлттық валюта жүйесінің элементтеріне мыналар жатады:
- Ұлттық валюта бірлігі;
- Ұлттық валютаның еркін ауысуы, айырбасталу мүмкіндігі
(конвертируемость); - Ұлттық валютаның паритеті. Паритет — валюталардың
алтын мөлшеріне сәйкес арақатынасы. Ұлттық валюта
бағамының режимі. - Валюталық шектеулердің деңгейі және валюталық
- Валюта өтімділігін ұлттық (мемлекеттік) түрғыдан реттеу;
- Халықаралық кредит қаражаттары айналымын реттеу;
- Елдің халықаралық есептеулерін реттеу;
- Ұлттық валюта рыногі мен бағалы металдар рыногінің
тәртібін қадағалау; - Елдің валюталық қатынастарын басқарушы және
реттеуші органдары (мекемелері).
Қазақстан заңдарына сәйкес шетел валютасын сатып алу — сату мәмілелері Ұлттық Банк валюта операцияларын жүргізуге берген лицензиясы бойынша өкілетті коммерциялық банктермен валюталық биржалар арқылы жүреді.
ҚР-да негізгі валюталық реттеу органы болып Ұлттық банк саналады. Ол:
- Шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы
қағаздар айналысының аясы (сфера) мен тәртібін
белгілейді, шетел валютасында операциялар жүргізуге
қажетті шектеулер еңгізеді, ондай шектеулерді сыйақы
көлеміне де еңгізеді; - Резиденттер мен резидент еместердің республикада шетел
валютасымен және шетел валютасындағы бағалы
қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін белгілейді. - Резиденттердің шетел банктерінде шот ашу шарттарын
анықтайды; беру, тіркеу ережелерін белгілеп, валюталық
операциялар жүргізуге лицензиялар береді; - Ұлттық валютаның — теңгенің шетел валютасына
шаққандағы бағамын, оның ішінде бухгалтерлік есеп
жүргізу, кедендік және салық төлемдері үшін, сондай-ақ
шетел авлюталарымен және бағалы металдармен
жасалатын операциялар бойынша Қазақстан теңгесіне
нарықтық баға белгілеу мақсатында Ұлттық банктің ресми бағамын белгілеу жолымен реттейді;
- Алтын валюта активтерін қүрап, солармен операциялар
жүргізеді; - Халықаралық есеп айырысуды үйымдастырып,
шетелдермен қаржы-валюталық және несие-есеп айырысу
қатынастарын жетілдіреді; - қабылданған мемлекеттік шарттарға сәйкес шетелдік
және халықаралық үйымдармен шетел валюталарын
тартады.
Ұлттық валюта жүйесінің негізін осы мемлекеттің заңымен бекітілген ақша бірлігі қүрайды. Қазақстан ұлттық валютасы Елбасының 1993 жылғы 12 қарашасындағы «Қазақстан Ұлттық валютасын еңгізу туралы» жарлығы негізінде 1993 жылдың 15 қарашасынан бастап айналымға еңгізілді. Сөйтіп Қазақстанның ұлттық ақшасы мен валюталық жүйесі бүрыңғы КСРО республикасының ақшасымен валюталық жүйесінен дараланды.
Қазақстан Республикасы ақша бірлігі (ұлттық валюта) болып теңге бекітілді. Ол 100 тиыннан түрады. Қазақстанның айналымдағы ақша белгілері банкноттар мен монеталардан қүралады.
ҚР Ұлттық Банкінің айналымға шығарған банкноттары мен монеталары Республиканың бүкіл аумағында барлық төлемдер үшін, есепшотқа салу үшін, сақтау үшін, аудару үшін, акредитивтерге айналдыру үшін ешбір шектеусіз қабылданады.
Ақша қаражаттарын шығару, олардың айналымын үйымдастыру және айналымына шек қою тек қана Ұлттық банктің шешімімен жүзеге асады. Банкноттар мен монеталардың қажетті санын анықтаушы, оларды өндіруді қамтамасыз етуші және сақтаушы да Ұлттық Банк болып табылады.
ҚР-ның Ұлттық банкі бүқаралық ақпарат қүралдарына теңгенің алтын валюта резервтерімен қаматамасыз етілуі туралы оқтын-оқтын жариялап түрады. Бүл хабарламалардың сыртқы экономикалық қатынастардағы маңызы жоғары, ал ішкі айналымдағы ақша бірлігі көрсетілген қүнына сәйкес қабылдау барлық түлғалар үшін міндетті болып табылады.
ҚР-ғы бірден-бір төлем қүралы қазақстандық теңге. Қазақстан аумағындағы жеке және заңды түлғалардың ішкі есептеулер үшін теңгеден басқа төлем қүралдарын пайдалануға қүқықтары жоқ. Ондай қүқық Ұлттық банктың арнаулы лицензиясы бар бар түлғаларға ғана беріледі.
ҚР-ғы ақша айналымы тауарлар айналымы прйесін, қызмет қөрсетулерді және әртүрлі төлемдер үшін пайдаланылатын қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысынан түрады.
Негізгі валюталық саясаттың бірі — теңге қүнының түрақтылығын орнықтырк және оны еркін ауысатын валюталарға айырбастауды мейілінше ырықтандыру. Мүның өзі бір жағынан, теңдестірілген (балансталған), екінші жағынан, шетелдік тауарлар мен валюталар үшін ашық ұлттық рыноктін болуын талап етеді. Теңгенің еркін ауысатын валюталармен салыстырғандағы бағамының орнықтылығы Қазақстан экономикасы үшін дүниежүзілік рынокқа шығудың тиімді жолы.
ҚР-ның төлем жүйесінің дамуы және жетілдіруі Ұлттық банк анықтаған стратегияға сәйкес және Халықаралық валюта қоры мен Дүниежүзілік Банкпен бірлесе жүргізіледі. Қабылданған стратегияға сәйкес төлем жүйесін қайта жарақтандыру екі кезеңнен түрады. 1 кезеңде (ол 1996 жылдың III тоқсанында жүзеге асты) аралық төлем жүйесі қүрылып, Республикадағы толемдер мен есептеулер жағдайы біршама
жақсарды. 2 кезеңде (1996-1998ж.ж.) үзақ мерзімді төлем жүйесі қүрылып, іс жүзінде өзінің қызметін атқара бастады.
Қазақстан валюталық жүйесінің тағы бір элементі халықаралық валюта өтімділігін реттеу болып табылады.
ҚР Ұлттық Банкінің алтын — валюта резервтері мыналардан қүралады:
А) монета түріндегі алтын, күміс, платина және платина тобына жататын басқа металдар;
Б) еркін ауысатын шетелдік валюталар;
В) еркін ауысатын валюта түріндегі дебиторлардың Ұлттық банк алдындағы міндеттемелері.
Ұлттық банк алтын, валюта резервтерді мынандай мақсаттарға жүмсайды:
- жалпы ақша-несие саясаты шеңберінде айырбас курсы
саясатын жүргізу үшін, ішкі валюталық рыноктағы шетел
валютасына сүраныс пен үсыныс арақатысымен теңгенің
теңдігін қамтамасыз ету мақсатында шетел валютасын
сату. Бүл операцияның валюталық интервенция деп те
атайды. - ҚР үкіметінің және Ұлттық банктің өзінің теңгелік
қажеттіктерін атқару мақсатында шетелдік валютаны
теңгеге айырбастау; - Белгілі бір мемлекеттің валютасын сатып алуды басқа бір
мемлекеттің валютасын сату арқылы жүзеге асыру; - Мемлекеттің қарыздардың, пайыздардың, комиссиондық
төлемдердің негізгі сомаларының қайтарылуын
қамтамасыз ету.
Қолма-қол шетел валютасы саудаланатын ішкі рыноктің дамуы банктен тыс айырбастау пунктерінің әрекетіне бақылауды күшейту бағытында жүргізіледі.
ҚР банк жүйесін бүдан былайғы реформалау Ұлттық Банктін бағдарламасына сәйкес валюталық рыноктің банк аралық рыногын тереңдету, форвардтық валюта келісімдердің кеңейту мен валюта рыногін хеджирлеу аспаптарын дамыту бағытында өрістемек. Мүның өзі шетелдік инвесторлардың мүддесін қорғау және олар үшін қолайлы ахуал орнықтыру ісінде маңызды қадам болары даусыз.
Белгілі экономисттер мен қүқықтанушылардың пікірінше, Ұлттық банктің алтын, валюта қорын толықтыру жолында қымбат бағалы металдарды сатып алуға мемлекеттік тапсырыс жүйесін жандандыра түсу қажет. Қазақстанда дербес қызмет атқаратын аффинатдалған қымбат бағалы металдар биржасының қызметі қалыптастырылып, соған сәйкес басқа да инфрақүрылымдарды дамыту ісі өз кезегін қүтіп келді, қазіргі танда ол өз жүмысын атқаруда.
Қазақстанда валюталық бақылауды вал-лық бақылау органдары және олардың агенттері жүргізеді. Вал-қ бақылау органдары болып Ұлттық банк және ҚР-ның Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып заң б/ша вал-қ бақылау қызметін жүргізетін үйымдар, атап айтқанда, вал-қ операциялар жүргізетін өкілетті банктер есептелінеді.
Валюталық бақылау негізінен мына бағытта жүргізіледі: — жүргізілетін вал-қ операциялардың заңға сәйкестігін анықтау және оған қажетті лицензиялар мен рүқсаттың болуы;
резиденттегі мемлекет алдындағы шетел валютасымен міндеттемелерін орындауын тексеру; сондай-ақ ҚР-ның ішкі валюта нарығында шетел валютасын сату міндеттемелерінің орындалуын тексеру; шетел валютасымен жүргізілген төлемдердің дәлелділігі, валюта операйиялары б/ша есеп пен есептесудің толықтылығы және объективтілігі тексеріліп,
сонымен бірге резиденттер еместердің теңгемен жүргізген операциялары б/ша бақылау жүргізіледі.
Сөйтіп валюта қатынастары халықаралық экономикалық, саяси және мәдени қатынастарға қызмет етіп, ол мемлекеттің төлем балансында көрініс табады.
Вал-қ бақылау д/з шетелдік валютаның қолда бар көлемін және оның басқа валюталарға айырбастау бағамын реттеу. Егер вал-қ қүқық пәніне сәйкестендіре анықтайтын болсақ, онда вал-қ бақылау — ол ҚР-ның вал-қ реттеу жөніндегі заңдарын мүқият орындау мақсатындағы үйымдық- қүқықтық шаралар жүйесі.
1996 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған «Валюталық реттеу туралы» ҚР-ның заңының 6 бабында «ҚР-ғы вал-қ бақылауды валюталық бақылау органдары мен агенттері жүзеге асырады. ҚР-ның завдарына сәйкес валюталық реттеу қызметін жүзеге асыруға қүқылы мемлекеттік органдар. ҚР-ның валюталық органдар болып табылады. Алған лицензияға сәйкес өздері операциялар жүргізген кезде валюта заңдарына бақылау міндетті жүктелген өкілеттік берген банктермен өкілеттік берілген, бірақ банктік емес қаржы мекемелері вал-қ бақылау агенттері болып табылады. Вал-қ бақылау органдары өз қызметтерін жүзеге асыру үшін вал-қ бақылау агенттерін тартуға және оларды міндетті түрде орындауы үшін жекелеген тапсырмалар беруге қүқылы» делінген.
2001 жылғы 20 қыркүйекте қабылданған «ҚР-да экспорт-импорт валюта бақылауын үйымдастыру туралы» нүсқауының ҚР-да тауарды экспорттаудан шетел валютасымен және теңгемен түсімнің толық және уақытылы түсуін, сондай-ақ шетел валютасымен және теңгемен валюта қаражатын тауарды импорттау мақсатына пайдаланудың заңдылығы мен негізділігіне
экспорт-импорт валюта бақылауын жүзеге асыру тәртібін белгілейді.
Экспорттық-импорттық валюта бақылауын жетілдіру жүмысы жалғасын тапты. ҮБ экспорттық-импорттық валюта бақылауы тетігін жетілдіру жөнінде үсыныстар, сондай-ақ ҚР-да экспорттық-импорттық валюта бақылауын үиымдастыру туралы нүсқаулықтың жаңа редакциясының жобасын әзірледі.
Нүсқаулық жобасында заңнамада бүрын реттелмеген мәселелер: есеп айырысудың векселдік нысанын пайдалануды, мәміле паспорттарын жабу негіздемелері мен тәртібін көздейтін экспорт-импорт мәмілелері б/ша вал-қ бақылауды жүзеге асыру тәртібі көрініс тапқан. Сонымен бірге вал-қ бақылау органдарымен агенттерінің қүзіреті, қызметі және өкілеттілігі шектелген, сондай-ақ олардың арасындағы ақпарат ағынының бағыты өзгертілген.
ЕҢгізілген үсыныстарды нақты іске асыру б/ша төлемдерді өтеу есебінен елге экспорттан түсімдер мен тауарлардың түсуіне бақылауды күшейтуге мүмкіндік береді.
Жүргізілетін экспорт-импорт операциялары б/ша шетел валютасының қозғалысына мониторингті күшейту үшін лицензияланатын операциялардың екі жаңа түрі — резиденттің кредит ретінде резидент еместен алатын шетел валютасын есептеу, совдай-ақ резиденттердің 120 күннен асатын мерзімге экспорттан валюта түсімін алу еңгізілді.
Қолма-қол шетел валютасын Кеден одағына қатысушы елдерге шығару жөніндегі талаптарды бір ізге келтірудің қажеттігі жеке түлғалардың валютаны ҚР-нан әкету кезінде оның қандай алынғандығы туралы қүжатты үсыну жөніндегі талаптарға өзгеріс еңгізуді талап етті. Егер бүрын кеден органдарына әкелетін барлық валюта сомасына қүжат үсыну талап етілген болса, ендігі
жерде белгіленген лимиттен асатын сомаға ғана қүжат ұсынылады. ҚР-ғы қолма-қол шетел валютасын әкету нормасы 3 мың АҚШ доллары баламасында болып отыр.
Валюталық бақылау нысандарының бірі валюта субъектілерінің валюта заңнамасының нормасын сақтауды тексеру болды. Банктерге 15, заңды түлғаларға 3 тексеру жүргізіліп, уәкілетті үйымдардың 461 тексеру материалы және ҮБ-ң облыстық филиалдары жүргізген уәкілетті банктердің 10 тексеру материалдары қаралды.
Ұлттық банкке капитал қозғалысына байланысты операцияларды жүргізуге лицензия беруге өтініш жасаған заңды түлғалардың саны өсті. Сонымен, егер 1999 жылы мүндай операйияларды жүргізге 121 лицензиясы берілсе, 2000 жылы 214 осындай лицензия берілді.Берілген лицензиялар қүрылымында резидент еместерге импорт мәмілелері б/ша кредиттеуге берген лицензия санының өсу тенденциясы байқалды, мүның өзі импорт мәмілелеріне валюталық бақылауымен кеңінен қамту нәтижесі деп түсіндіруге болады.
Экспорт-импорт валюта бақылауының мақсаты мен бағыттарына мыналар жатады:
- Валюта бақылауының мақсаты экспорттық түсімінің
толық және уақытылы түсуін, сондай-ақ шетел
валютасымен және теңгемен қаражатты импорт мақсатына
пайдаланудың заңдылығын және негізділігін қамтамасыз
ету болып табылады. - Валюта бағыттарының негізгі бақылаулары:
А) жүргізілетін экспорт-импорт валюта операцияларының заңға сәйкес келуін немесе қажет болған жағдайда ҚР Ұлттық банкінің тиісті лицензияларын немесе тіркеу куәліктерінің болуын анықтау;
Б) төлемдердің негізділігін тексеру;
В) экспорт-импорт валюта операциялары жөніндегі есептің толық және дүрыс болуын тексеру.
- Егер ҚР Ү банкінің лицензиясында өзге мерзім
белгіленбеген болса, экспортер экспорт түсімін тауар
экспортталған күннен бастап 120 күнтізбелік күннен
аспайтын мерзімде ҚР-ның уәкілетгі банктеріндегі өзінің
есепшоттарына аударуға, ал экспорт түсімін алу мүмкін
болмаған жағдайда бүрын экспортталған тауарды
қайтаруға міндетті. - Импортер ҚР-на қүны тауарға төменген ақша сомасына
тең келетін тауарларды әкелуге барлық шараларды
қолдануға міндетті, ал ол тауар әкелінбеген жағдайда ҚР-
ның Ұлттық банкі берген лицензиясына өзгеше көзделген
болса, бүрын аударылған күннен бастап 120 күнтізбелік
күннен кешіктірмей уәкілетті банктегі өзінің есепшотына
қайтаруы керек. - Резидент пен резиден емес арасында шетел валютасымен
және теңгемен жүргізілетін операциялар б/ша жасалған
толемдер мен ақша аударымы тек олардың банктік
есепшоттары арқылы жүзеге асырылады. - Сыртқы экономикалық келісім шарттың әр қайсысы
б/ша резиденттің есепшоттың жүргізіп отыратын бір банк
қол қоятын мәміле папспортты рәсімделеді, соған
кейіннен экспорт түсіп отыруға, не импорт б/ша төлем
жасалып тоыруға тиіс. - Резидент субъектілердің экспорт-импорт операциялары
б/ша сыртқы экономикалық қызметін ҚР-ның заңдарына
сәйкес салық және кеден орталығы, ҚР-ның Ұлттық
банкі тексеріп отырады.
Валюталық бақылау органдары мен агенттері өздерінің уәкілеттігі және қызмет бабы шектерінде вал-қ операцияларды бақылауды жүзеге асыра міндетті.
Валюталық бақылау органдары өз қызметі бабында валюталық бақылау агенттерін жекелеген тапсырмаларды орындауға жүмылдырып отыруға қүқылы. Соңғылары болса өз кезегінде мүндай тапсырмаларды орындауға міндетті.
Вал-қ бақылау органдарымен агенттері өз қызметтерін атқару барысында мәлім болған резиденттер мен резидент еместердің коммерциялық қүпияларын сақтауға міндетті. Бақылауды жүзеге асырушы адамдар тапсырылған міндеттерді қажетті деңгейде атқара алмағаны үшін ҚР-ң заңдарына сәйкес жауапкершілікке тартылады.
Вал-қ бақылаудың маңызды органдарының біріне ҚР Қаржы министрлігінің Қаржылық бақылау комитеті жатады. Бүл орган Қазақстан Үкіметінің 1997 жылғы 4 шілдесіндегі Қаулысымен қүрылып, бекітілген.
Комитеттің негізгі атқаратын қызметтеріне валюталық операцияларды жүзеге асыруда заңдылықтардың орындалуын қадағалау; бюджеттік қаражаттар есебінен қаржылавдырылатын министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, мекемелердің, сондай-ақ басқа да орталық және мемлекеттік емес сыртқы заемдарды мақсатты және тиімді пайдалануын бақылау және т.б. жатады.ҚР-ның Ұлттық банкі ресми бағалы белгілейтін валютамен келісім-шарт жасаған жағдайда, қайта есептеу уәкілетті банктің экспортерге-импортерге хабарлайтын осы валютаның АҚШ долларына ағымдағы рыноктың бағамы б/ша жүзеге асырылады. Мүнан кейін теңгемен қайта есептеу ҚР-ның Ұлттық банкі белгіленген теңгенің АҚШ долларына ресми бағамы б/ша жүзеге асырылады.
ІІ .Крзакртан Республикасы валютасының
перспективалары.
2.1 Валюта ресурстарын кцлыптвстыру және
пайдалану
Қ.Р-ның халықаралық экономикалық қатынастарын дамытуда орталықтандырылған валюта қорларын қалыптастыру және пайдалану арқылы сыртқы экономикалық байланыстарды қаржылық реттеу маңызды рөл атқарады. Сыртқы экономикалық қызметтің ырықтануы жағдайында валюта түсімдерінің негізгі көлемі кәсіпорындардың меншігінде болады. Алайда халықаралық қатынастарға мемлекеттің қатысуы және ұлттық валюта — теңгені нығайту үшін бүкіл ел аумағында да, сондай-ақ Қазақстан Республикасы қүрамындағы әкімшілік-аумақтық қүрылымдар деңгейінде де орталықтандырылған валюта қорлары қүрылады.
Мемлекеттің, мемлекеттік емес секторлардың валюта ресурстары валюталық операциялар жасалынған кезде қалыптасып, пайдаланылады. Валюталық операциялар — бүл: меншік қүқығының және өзге қүқықтардың валюталық қүвдылықтарға өтуіне байланысты, соның ішінде шетел валютасы төлемдері мен шетел валютасындағы төлем қүралдарын қаражат ретінде пайдалануға байланысты мәмілелер; валюталық қүндылықтарды кез-келген тәсілмен елге немесе елден әкелу, әкету және жөнелту; ұлттық валютаға, сондай-ақ номиналы мен (немесе) қүны ұлттық валютада көрсетілген бағалы қағаздар мен төлем қүралдарына меншік қүқығы мен басқа қүқықтардың
ауысуына байланысты резиденттер мен березиденттердің арасындағы мәмілелер.
Валюталық операциялар ағымдағы және капитал қозғалысына байланысты операцияларға бөлінеді: ағымдағв; капитал қозғалысына байланысты операциялар.
Ағымдағы операцияларға мыналар жатады:
- тауарлар мен қызметтерге төлем мерзімі үзартылмаған
есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін ақша аудару; - экспорт-импорт мәмілелері бойынша 180 күннен
аспайтын мерзімге кредит беруге байланысты есеп
айырысуларды жүзеге айырысу; - 180 күннен аспайтын мерзімге кредитер беру және
кредиттер алу; - депозиттер, инвестициялар, қарыз және өзге де
операциялар бойынша ақша аудару және девиденттер,
пайыздар, тағы басқа кірістер алу; - сауда түріне жатпайтын ақша аударымдары, оған қоса
гранттар, мүрагерлік соммалардың аударымдары, жалақы,
зейнетақылар, алименттер және өзге операциялар.
Капитал қозғалысына байланысты операциялар мыналарды қамтиды:
- инвестициялар;
- жылжымайтын мүліктің және басқа да қүқықтарына
төленетін ақша аударымдары; - 180 күннен астам мерзімге экспорттық — импорттық
мәмілелер бойынша кредит беру және алу.
Валюталық операциялар: экспорт, импорт , қызметтер көрсету, капиталды инвестициялау, халықаралық, мемлекеттік және коммерциялық кредит, экономикалық көмек көрсету, елдің алтын валюта резервтерінің қозғалысы, дипломатиялық және басқа
органдарды үстау, шетелдж іссапрлар, туризм, халықтың миграциясы, мемлекет аралық трансферттер, мәдени, ғылыми, техникалық ынтымақтастық және сыртқы экономикалық қызметтің басқа түрлері кезінде жасалады.
Елдегі барлық пайдаланылатын валюталық ресурстардың түсу көздері болуы тиіс, сондықтан сыртқы экономикалық қызметтің аталған түрлерінің көбісі валюталық ресурстардың орнын толтырады, одан қаржыланады.
Валюталық ресурстар қаржы ресурстарының қүрамды бөлігі болып табылады және үқсас орталықтандырылған (мемлекеттік) жоне орталықтандырылмаған (шаруашылық жүргізуші субъектілердің ресурстары) болып бөлінеді.
Мемлекеттік валюта ресурстары мыналардың есебімен қалыптасады:
- экономиканың мемлекеттік секторының —
кәсіпорындардың, үйымдардың, компаниялардың,
фирмалардың, қоғамдардың және тағы сол секілді өнімін,
тауарларын және қызметін экспортқа шығарудан түскен
түсім — ақшадан; - таурлар мен жүктердің кеден шекарасы арқылы
қозғалысы жөніндегі операцияларды дайывдау кезіндегі
шетел валютасывдағы кеден баждарынан, басқа
төлемдерінен; - келісімшарттардың, мәмілелердің, контракттардың
шетелдік қатынасушылары төлейтін салықтардан,
бонустардан, рояльтилерден түсетін түсімдерден; - валюталық заңды бүзғаны үшін шетелдік валютада
төленген айыппүлдар мен өсімнен; - шетел банктерінде және басқа қаржы үйымдарына
депозиттерді орналастырудан түсетін түсімдерден, сондай-
ақ шетелдердеп мүлік пен активтерді пайдаланылған алынған табыстардан;
- шетел мемлекеттерінің, банктерінің, халықаралық және
мемлекет аралық қаржы ұйымдарының депозиттерді
орналастырудан түсетін түсімдерден, сондай-ақ
шетелдердегі мүлік пен активтерді пайдаланудан алынған
табыстардан; - шетел мемлекеттерінің, банктерінің, халықаралық және
мемлекетаралық қаржы үйымдарының кредиттері мен
қарыздарынан; - валютадағы гранттар мен тегін көмек түріндегі
түсімдерден.
Валюталық ресурстар көбінесе мемлекеттің қарамағына шоғырланады.
Мемлекеттің валюта ресурстары былайша пайдаланылады:
І.Ұлттық банк:,,валюталық басқыншыларды» — елдегі түрақты ақша айналысын қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің стратегиялық жоспарымен анықталатын, реттелетін деңгейде ұлттық валюта бағамын қолдап отыру мақсатында валютаны сатуды жүзеге асыру үшін;
2.Қаржы министрлігі қарыздар туралы келісімшартпен белгіленген уақытта сыртқы берешекті өтеу графигі бойынша жабу үшін; халықаралық үйымдардағы мүшелік үшін жарналар төлеу; елшіліктердің, консулдіктердің, өкілдіктердің және басқа елдерге осындай органдардың жүмысын қаржыландыру үшін;
З.Үкімет органдары: мемлекеттік қажеттерді — тауарлар мен көпшілік қолды бүйымдарды импорттар жөніндегі орталықтандырылған сатып алуды қанағаттандыру үшін;
4.Басқарудың жергілікті органдары — комуналдық шаруашылықтардың, өндірістік емес сфераның қажеттіліктерін,
аймақтардың жергілікті инфрақүрылымын дамытуды, халықтың түрлі елеулі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін.
Экспорттық өнім өндірмейтін шаруашылық жүргізуші субъектілер және валютаға мүқтаждары оны валюта рыноктерінде ұлттық валютаны айырбастау жолымен сатып алады.
2.2.Халыщіралық деңгей
Ұлттық валюталық жүйе ұлттыү валютаға, яғни елдің ақша бірлігіне негізделсе, ал дүниежүзілік валюталық жүйе — бір немесе бірнеше резервтік валюталарға немесе халықаралық есептеу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта — бүл басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық бағамды анықтауда негіз ре;тінде қызмет ететін және валюталар бағамын реттеу мақсатында валюталық интервенсия жүргізуде пайдаланылатын халықаралық төлем және резерв қүралы қызметін атқаратын, ұлттық валюталары.
Валюта — бүл біріншіден, сол елдің ақша бірлігі; екіншіден, шетел мемлекеттерінің ақша белгілері; үшіншіден, халықаралық есептесу бірліктері және төлем қүралы(СДР еуро).
Валюталық батм — бір елдің ақша бірлігінің екінші бір елдің ақша бірлігіне қатысты бейнеленетін бағасы.
Валюталық бағамның қажеттігі:
1)тауарлар мен қызметтермен сауда — саттықта, капиталдар мен несиелер қозғалысы барысывда өзара валюталарды айырбастайды. Импорттер ұлттық валютасын шетелден тауар алғаны үшін шетел валютасына ауыстырады.
2)дүниежүзілік жоне ұлттық нарықтағы бағаларды, сол сияқты әр елдің қүндық көрсеткіштерін салыстыруға;
3)фирмалардың жөне банктердің шетел валютасындағы шоттарын үздіксіз қайта бағалап отыруға..
Валюталық бағамға әсер ететін факторлар ықпал етеді:
- Инфляция қарқыны. Инфляция қаншалықты жоғары болса, ол елдің валютасының бағамы төмен болады. Ақшаның инфляция қүнсыздануы, ол ел валютасының
төлем қабілеттігін және басқа елдің валютасына қатысты бағамын төмендетеді.
Төлем балансының жагдайы. Егер де төлем балансының жағдайы активті болса, онда шетелдік борышқорлар жақтан ұлттық валютаға сүраныс өсіп, ұлттық валютаның курсын жоғарлатуға мүмкіндік береді, ал пассивтік болса, борышқорлар оларды өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін шетел валютасына сатып, ұлттық валюта бағамынтөмендетеді.
Әр елдегі пайыз мөлшерлемесіндегі айырма. Бүл фактордың валюталық бағамға әсері екі жағдаймен болады: а)Елдегі пайыз мөлшерлемесіндегі өзгерістер, капиталдың халықаралық қозғалысына, ең алдымен, қысқа мерзімді қозғалысына әсер етеді. Шын мәнінде пайыз мөлшерлемесінің өсуі, шетел капиталының ішке ағылуын ынталандырып, ал оның төмендеуі ұлттық капиталдың шетелге шығуына жол береді; ә)пайыз мөлшерлемесі валюталық нарықтағы операцияларға және ссуданың капиталдар нарығына әсер етеді, яғни шетелден арзан несие алып, оны ішкі нарыққа орналастырады.
Валюталық нарықтар қызметі мен алып —
сатарлық валюталық операциялар. Егер қандайда бір валюьа бағамы түсетін болса, оны банктер тез арада түрақты валютаға сатуға тырысады.
Белгілі бір валютаның Еуронарықта және халықаралық есеп айырысуда пайдалану дәрежесі. Мысалға: Еуробанктер 60-70% операцияларын АҚШ ($) долларымен жасағандықтан, оған деген сүраныс пен үсыныс ауқымы анықталады.
- Халықаралық төлемдердің жеделдетілуі немесе
кешіктірілуі де валюталар багамына әсер етеді. - Валютаеа деген ұлттық және халықаралық
нарықтагы сенімділік дәрежесі. - Валюталық саясат. Нарықтың және мемлекеттік
реттеудің шекті қатынасы оның динамикасына әсер
етеді.
Крзаңстан Республикасындағы теңгенің АКДІ
долларына бағамы
| 2002 | 2003 | |||
| Кезеңдегі орташа | Соңғы
күнге |
Кезеңдегі орташа | Соңғы күнге | |
| Қаңтар | 151,14 | 151,30 | 155,53 | 155,20 |
| Ақпан | 150,76 | 151,90 | 153,98 | 152,60 |
| Наурыз | 152,12 | 152,20 | 151,55 | 151,50 |
| I тоқсан | 151,67 | 152,20 | 153,69 | 151,50 |
| Сәуір | 152,54 | 152,80 | 151,82 | 151,75 |
| Мамыр | 152,90 | 152,90 | 151,21 | 150,80 |
| Маусым | 153,10 | 153,10 | 149,15 | 148,00 |
| II тоқсан | 152,85 | 153,10 | 150,73 | 148,00 |
| Шілде | 153,52 | 153,85 | 146,94 | 146,79 |
| Тамыз | 154,07 | 154,15 | 146,76 | 147,47 |
| Қыркүйек | 154,42 | 154,55 | 147,90 | 148,93 |
| III тоқсан | 154,01 | 154,55 | 147,20 | 148,93 |
| Қазан | 154,40 | 154,35 | 147,92 | 148,03 |
| Қараша | 154,30 | 154,20 | 147,07 | 146,63 |
| Желтоқсан | 155,08 | 155,60 | 145,08 | 144,22 |
| IV тоқсан | 154,59 | 155,60 | 146,69 | 144,22 |
| Жыл бойынша | 153,28 | 155,60 | 149,58 | 144,22 |
Валюталарды айырбастаудың рыноктык, бағамы
(2005жылға)
| 7 қазан | 8-10 қазан | 11 қазан | 12 қазан | |
| Іавстралия доллары | 101,45 | 101,32 | 101,59 | 101,25 |
| Іағылшын фунт стерлингі | 236,07 | 236,48 | 235,47 | 234,38 |
| Ібеларусь рублі | 0,06 | 0,06 | 0,06 | 0,06 |
| Ідат кронасы | 21,57 | 21,78 | 21,74 | 21,59 |
| ІАҚШ доллары | 133,57 | 133,61 | 133,67 | 133,74 |
| Іевро | 160,91 | 162,47 | 162,25 | 161,02 |
| Іканада доллары | 113,36 | 113,27 | 113,82 | 113,74 |
| Іқытай юань | 16,54 | 16,54 | 16,56 | 16,57 |
| Ікувейт динары | 457,57 | 457,60 | 457,92 | 458,17 |
| Іқырғыз сомы | 3,27 | 3,27 | 3,27 | 3,27 |
| Ісингапур доллары | 79,26 | 79,31 | 79,40 | 79,30 |
| Ітүрік лирі | 98,32 | 99,01 | 99,61 | 99,51 |
| Іөзбек сумы | 0,12 | 0,12 | 0,12 | 0,12 |
| Іукраин гривнасы | 26,39 | 26,43 | 26,52 | 26,61 |
| 100 оңтүстік карея воны | 12,82 | 12,88 | 12,88 | 12,84 |
| Южапон йені | 11,73 | 11,79 | 11,74 | 11,75 |
Валюталарды айырбастаудың рыноктық бағамы ҚР Қаржы министірінің 23.12.2002ж.№512 қаулысымен(қараңыз:,,ББ»№4,қаңтар 2003ж.)
ІІІ. Валюта қатынастарын нарыщпық және мемлекеттік реттеу. Валютальщ саясат.
Дүниежүзілік тәжірибеде көрсетіп отырғандай нарықтық және мемлекеттік реттеу жүзеге асырылады. Нарық шеңберінде валютаға сүраныс және үсыныс қалыптасып, олардывң бағамдық арақатынасы анықталады. Нарықтық реттеу қүн, сондай-ақ сүраныс заңдары арқылы жүргізіледі. Валюта нарықтарында орын алатын бәсекелік тойталаста бүл заңдылықтардың маңызы зор…
2000 жылы валюталық реттеу және бақылау тетігі сыртқы және ішкі валюта рыногындағы жағдайды, жаңа қаржы қүралдарының дамуын, инвестициялаудың шарттары мен жағдайларын ескере отырып жетілдірілді.
„Қазақстан Республикасының валюталық реттеу мәселелері бойынша кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы » Заңның қабылдануы капиталды әкету жолын реттеудің неғүрлым икемді тетігін жасауға және нормалар тізбесін кеңейтуге мүмкіндік туғызды, оны бүзу валюта заңдарына сәйкес жазалауға әкеліп соқтырады. Банктік және сақтандыру қызметі субъектілерін шағын кәсіпкерлік саласынан шығару осы үйымдарға қадағалауды күшейтуге, қаржы жүйесінің түрақтылығын нығайту және түтынушылардың мүдделерін қорғау мақсатында олардың қызметіне қойылатын талапты өзгертуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында теңгенің арнайы валюталық бағамы 1999 жылы 5 сәуірден бастап, өзгермелі бағам режиміне өтті. Ал оған дейін тіркемелі бағам қолданылып келді.
Иркелмелі бағам — Ұлттық банктің Ұлттық валютаның шетел валютасына қатысты айырбас бағамын анықтауда
валюталық нарықтағы сүраныс пен үсынысқа араласуы нәтижесінде анықталатын бағам.
Еркін өзгермелі бағам — бүл валюталық нарықтағы сұраныс пен үсыныс негізінде белгіленетін нарықтық бағамды білдіреді.
Еркін өзгермелі бағам арқылы Қазақстанның қор биржасында АҚШ долларының теңгеге қатысты бағамы анықталады. Осы биржада Рейтер(Кеиіег) агенттігінің кросс — бағамдары туралы теңгенің басқа валюталарға қатысты бағамын анықтайды.
Кросс—бағам — бүл үшінші валютаға байланысты анықталатын екі валютаның шеткі қатынасы.
Кросс—бағамының (Кб) есебін мынадай формуламен беруге болады. Мысалы, теңгенің кросс—бағамын есептеу:
Шетел валютасының долларға қатысты бағамы
Кб(теңге)= ———————————————————
Теңгенің долларға қатысты бағамы
Валюталық бағамның бағалануына қарай: тікелей бағам және жанама бағам болып бөлінеді. Мүндағы тікелей бағам — шетел валютасына ұлттық валютаға қатысты бағамы. Мысалы, 1 АҚШ доллары = 147,50 теңге. Ал жанама бағам — бүл ұлттық валютаның шетел валютасына қатысты бағамы. Бірақ мүвдай бағам біз сияқты мемлекеттерде қолданылмайды.
Шаруашылық байланыстарының жиһандануы
мемлекеаралық валютаны реттеу іс — қимылдарының жанданып, дамуына әкелді. Бүл әрекеттердің мақсаттары мынадай:
— дүниежүзілік валюта жүйесінің қүрылымдық принциптерін орнақтыру;
- жекелеген елдердің валюталық саясатын үйлестіру;
- валюталық дағдарыстардың шығу жолдарын бірге
үйлестіру; - жетекші мемлекеттердің басқа елдерге қатысты
валюталық саясатын келістіру.
Аймақтық валюталқ реттеу экономикалық интеграциялау бірлестіктер шеңберінде жоне дамушы елдердің аймақтық топтарында жүзеге асады.
Валюталық қатынастарды реттеу істері бірнеше деңгейлерден түрады:
- мол валюталық ресурстары бар жөне валюталық
операциялардың белсенді қатысушылары болып
табылатын ұлттық және халықаралық банктер мен
корпорациялар; - ұлттық мемлекеттер (қаржы министрлігі, орталық банк,
валюталық бақылау органдары); - халықаралық деңгейдегі валюталық институттар;
- валюталық, несиелік және қаржылық нысандарда
үйлестіретін мемлекетаралық реттеу қажеттілігінің
себептері келесі себептермен түсіндіріледі; - валюталық, несиелік, қаржылық қатынастарды қоса
есептегенде ұлттық экономикалардың өзара
тәуекелділігінің күшейе түсуі; - нарықтық және мемлекеттік реттеу арақатысының нарық
пайдасына қарай ауысуы; - дүниежүзілік аренадағы күштер арасалмағының өзгеруі;
- жас бәсекелестер — жаңа индустриалды елдердің
дүниежүзілік аренаға шығуы; - валюталық бағамдардың пайыздық ставкалардың
тербелуіне мүнай бағалар серіктеріне, биржалық,
валюталық, банктік дағдарыстарға байланысты
тұрақсыздыққа дүшар болған дүниежүзілік валюта,
несие, қаржы нарықтарының орасандануы және т.б.
Валюталық саясат өзінің мақсаты мен формасына
байланысты қүрылымдық және ағымдық болып екіге бөлінеді.
Қүрылымдылық валюталық саясат — дүниежүзілік валюта
жүйесіне қүрылымдылық өзгерістер енгізуге бағытталған үзақ
мерзімді шаралар жиынтығы болып табылады. Мүның өзі валюта
реформасы түрінде барлық елдердің мүдделеріне сай принциптік
жетілдірулер (нысанында жүзеге асады) кезінде әр бір ұлттық
валюта артықшылықтарға қол жеткізуге үмтылатыны да шындық.
Ағымдағы валюта саясаты валюта бағамын, валюталық
операцияларды, валюта нарығы мен алтын нарығын күнделікті,
оперативті реттеуге бағытталған қысқа мерзімді шаралар
жиынтығы.
Валюталық саясаттың мынадай формалары белгілі. Олар — дисконттық, девиздік саясат жоне аталған формалардың түрлері — валюталық интервенция, валюта резервтерін диверсификациялау, валюталық шектеулер, валюта ауысуы деңгейін реттеу, валюта бағамының режимі, девальвация және ревальвация.
Дисконттық (есептеу) саясат бір жағынан капиталдврдың халықаралық қозғалысына, екінші жағынан ішкі несиелер, ақша массасы, жиынтық сүраныс динамикасына әсер ету арқылы валюта бағамы мен төлем балансын реттеуге бағытталған орталық банктың есептеу ставкасын өзгертуі болып табылады. Мысалы, теріс төлем балансы және капиталдардың салыстырмалы еркін қозғалысы жағдайында есептеу ставкасын жоғарылату пайыздық ставкасы төмен елдерден капиталдың келуін ынталандырады, сөйтіп ұлттық капиталдың кетуін саябырсытып, төмен балансын жақсартуға мүмкіндік туғызады, сондай-ақ валюта бағамын
жоғарлатады.Ресми ставкасын кеміткен жағдайда төмен балансының оңды сальдосы азаяды және ұлттық валюта бағамы төмендейді… Дисконттік саясат әсері қысқа мерзімді және салыстырмалы тиімділігі төлем валюталық саясат формасы болып табылады.
Девиздік саясат мемлекеттік органдардың шетел валютасын (девиз) сатып алу, сату жолымен ұлттық валюта бағамына әсер ету әдісі. Ұлттық валюта бағамын жоғарылату мақсатында орталық банк шетел валютасын сатып алады. Девиздік саясат кабінесе валюталық интервенция нысанында жүзеге асады, яғни ұлттық банк валюта нарығы операцияларына араласып, шетел валютасын саудалайды. Валюталық интервенция ресми алтын-валюта резервтері есебінен немесе орталық банктердің ұлттық валютаға „своп» банкі аралық келісімдері арқылы өзара кредиттер берумен жүзеге асады.
Валюта резервтерін дизерфикациялау валюта резервтері қүрылымын олардың қүрамына әр түрлі валюталарды енгізу жолымен халықаралық есептесулерді қамтамасыз ету, валюталық интерванция жүргізуді және валюта ысырабына жол бермеуді мақсаткерлікпен реттеуге бағытталған мемлекеттердің, банкттердің, трансұлттықкомпаниялардың саясаты. Бүл саясат өдеттетүрақсыз валютаны сатып, орнықты валюталарды, соның ішінде халықаралық есептеулерге қажетті валюталарды сатып алу жоламен жүзеге асырылады.
Валюталық паритет және валюталық бағамдар режимі ұлттық және мемлекетаралық реттеу объектісі болып табылады.
Қосарланған валюта нарығы — валюта бағамдарының белгіленіп бекітілген және тербеліп қалықтау режимінде аралық орын алатын валюталық саясат формасы. Валюталық саясаттың бүл формасының мәні валюта нарығы екі бөліктен
тұратындығында болса керек: коммуникациялық операциялар мен қызмет көрсетулер бойынша ресми валюта бағамы қолдаылады да, қаржылық операциялар (капиталдар, несиелер қозғалысы) нарықтық валюта бағаланылады. Қсарланған валюта валюта нарығы валюталық резервтерді үнемдеуге жол ашты, себебі валюталық интервенция қажеттілігін кемітті.
Девальвация мен ревальвация валюта саясатының дәстүрлі әдістері болып табылады. Девальвация — ұлттық валюта бағамын шетелдік валютаға немесе халықаралық валюта бірліктеріне қатысты төмендету. Ревальвация — ұлттық валюта бағамын шетелдік валютаға немесе халықаралық валюта бірліктеріне қатысты жоғарылады.
Девальвация мен ревальвация түсініктерінің эволюция экономикадағы өзгерістерді, салық ішінде ақша-несие және валюта жүйесіндегі өзгерістерді көсетеді. Алтын стандарт кезінде девальвация мемлекеттің ақша бірлігіндегі алтын қүрамының азаюын көрсетсе, ревальвация жағдайында валюта бағамының өзгерістері күнделікті , стихиялы түрде нарықтың ахуалына қарай тәрбиелікті береді және заңнамалық ресми белгілеу қажетті кезеңдерде жүзеге асады.
Валюталық саясатта екі қарама-қарсы астасып, араласып жатады. Оның біріншісі іс-қимылдарды үйлестеру арқылы валюта меселелерін шешудің ортақ жолдарын іздестіру; екіншісі — әрбір мемлекеттің басқалар есебінен артықшылықтарға жетуге үмтылысы, оларға өзіне қажетті шешім, үстамды қабылдату болып табылады.
Жалпы, валюталық операцияларды ырықтандыруға үмтылыстарға қарамастан мемлекеттердің резервтерінде ұлттық экономика қажеттліктеріне сай протекционистік шаралар жиынтығы қолдануға әрдайым дайын екендігі де даүсыз акикат.
Корытынды
Теңгенің айырбас бағамының қазақставдық қор биржасында АҚШ долларына қатысындағы өзгеріс серпіні ішкі валюталық нарықтағы түрақтылық туралы түйіндеуге мүмкіндік берді. Ба йқалған тыныштық заңды еді. теңгенің нығаюына көбіне әлемдік өндірістің жандануы мен қазақстандық экспорттың негізгі баптарына арналған баға жағдайының арқасында оңды төлем балансы ,сондай-ақ ресейлік рубельдің долларға қатысты нығаюы ықпал етті. Ұлттық валюталық бағам алып-сатарлық қысымға үшырады, шетел валютасының жеткілікті үсынысы боған деген сүранысты толық қанағаттандырады.
Ұлттық Банк теңгенің шынайы мәнінде едәуір нығаюына жол бермеуге бекер үмтылмады. Бүл әрекеттер қазақстандық экспорттық тауарлардың бәсекелестік қабіліт деңгейін сақтауға мүмкіндік жасады. Шынайы айырбас бағамының (бәсекелестік қабілеттің негізгі көрсеткіші) бойынша есептеулер қаржылық саясаттың дүрыстығын растады. 2000 жылы теңге бағамы бар жоғы 2,8%-ға өсті.
2001 жылдың бас кезінен ішкі валюта нарығывдаға жағдайы айтулы тербелістерге үшыраған жоқ: теңгенің биржалық бағамының долларға қатысты өзгерістері елеусіз және біркелкі болды, теңгенің АҚШ долларына бағамы 148,95 қүрады.
Ұлттық валютаның қалыптасуын қарастыра отырып, таңдалған бағыт дүрыс деген қорытынды шығаруға болады. Өз ақша бірлігін енгізуге дербес экономикалық саясаттың негізіне кірді және нарықтық түрлендіру жолында түтқалы кезең атавды. Мемлекетіміздің валюталық саясатын дамытудың негізгі бағыттарының біріне. ҚР-да валюталық түзімді ары қарай
ырықтавдыруды жүзеге асыру жатады. Мақсаты ҚР-ның резиденттерінің экономикалық еркіндігін кеңейту болып табылатын ырықтандыру қажеттігі объективтік экономикалық себептерден туындайды. Бүл капитал қозғалысымен байланысты Үттық Бнкке валюталық операциялардың кейбір түрлерін лицензиялауды кезең-кезеңмен жоюды қоса отырып, капиталды кіргізу мен шығаруға валюталық есептеуді және бақылауды меңзейді.
Жақын жылдары Ұлттық Банк қазақстандық тауарлардың бағалық бәсеке қабілетін сақтауға ықпалын тигізетін теңгенің еркін қүбылмалы айырбас бағамының алып сатарлық серіптестерінің алдын алу қажеттігі кезінде ішкі валюталық рынокта өте аз қалыптасуын жүзеге асыра отырып, айырбас бағамының түзілуіне араласпай, ұлттық валютаның үзақмерзімдік келешектегі орнықтылығын сақтауға ықпал етеді.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Байгісиев Майдан-Әли, Халықаралық валюта
қатынастары, Алматы,2004. - Ғабжелов Хайролла, Теңге, Алматы, 2003.
- Көшенова Баян, Ақша Несие Банктер. Валюта
қатынастары, Алматы, 2000. - Мақыш Серік Биханүлы, Ақша айналысы және несие,
Алматы, 2004. - Сахариев Сембай Сахариевич, Жаңа кезең
экономикалық теориясы, Алматы, 1999. - Сейітқасымов, Ақша,несие, банктер, Алматы, 2001.
- Ілиясов Қ.Қ, Қаржы, ҚР Білім және ғылым министірлігі
ұсынылған, 2003. - Қазақстан Республикасының Ұлттық
валютасы//Алматы: Қаржа — қаражат,1995. - Қазақстан цифрларда // Қазақстан
Республикасыстатистика агенттігі, Бас редакторы
Қ.С.Әбдиев, Алматы, 2004. - Қазақстан жөне оның өңірлері // ҚР статистика
жөніндегі агенттігі, Бас редакторы Ю.Қ.Шоқанов,
Алматы, 2003, №3. - Сапаров С, Қазақстанның теңгесі қалай пайда болды?
// Ақиқат, 2002, 12 қараша. - Тобаяқов Б, Теңге шежіресі // Ақиқат, 2003, №10.
- Назарбаев Нұрсүлтан Әбішүлы, Теңге ел
түрақтылығы мен тәуелсіздігінің белгісі // Оңтүстік
Қазақстан, 2003, 20 қараша. - Нысапбаев Ә,Тәуелсіз елдің ұлттық валютасы //
Егемен Қазақстан, 2003, 13 қараша. - Банки Қазахстана // Ассоциация банков Республики
Казахстан, Алматы, 2005, №9.
