Қазақша реферат: Кофеин тобы |

Кофеин тобына құрылымында пурин сақинасы бар өсімдік немесе жануар тектес заттар жатады. Пурин өсімдіктердің және жануарлардың организмінде құрамы мен өсері жөнінен әртүрлі қосындылар түзеді. Пурин ядросы (торша бөлігі) нуклеин қышқылдарының, нуклеотидтердің, нуклеозидтердің, көптеген витаминдердің, коферменттердің, антибиотиктердің, алколоидтардың және басқа да заттардың аса маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады. Бұл топтың негізгі туындыларына кофеин, теобромин және теофиллин жатады. Теобромин мен теофиллин диуретикалық зат ретінде әсер ететіндіктен, оларды басқа тарауларда қараймыз.

Кофеин — Cofeinum. Құрылымы жөнінен 1,3,7 — үшметилексантинді алкалоид. Синтетикалық жолмен немесе шай жапырақтарынан және кофе дәнінен алады. Кофеин — өте күрделі өсер ететін алкалоид. Ол орталық жүйке жүйесін, әсіресе ми қыртыстарын, тыныс алу және қан тамырларын қозғайтын орталықтарды, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде сопақша миды қоздырады. Соның нәтижесінде ол жүректің жұмысын жақсартады, тамырлар жүйесіне күрделі әсер етеді, көлденең жолақты бұлшық еттердің жұмысын жандандырып, диурезді арттырады. Кофеин барлық жолмен бергенде де организмге оңай сіңеді жөне жылдам бөліне бастайды. Негізінен бүйректер арқылы және ас қорыту жүйесінің бездері арқылы бөлінеді. Кофеин организмнен тез беліне бастағанымен, оның ыдырау өнімдері организмде бірнеше күндер бойы сақталады.

Кофеиннің әсер ету механизміне келетін болсақ, ол ми қыртысы торшаларының қозуын күшейтіп, оның жұмыс істеу қабілетін арттырады. Бірақ мұндай әсер бір жағынан жүйке жүйесінің түріне, жалпы жағдайына байланысты болатын болса, ал екінші жағынан, препараттың мөлшеріне байланысты болып келеді. Кофеиннің төменгі мөлшерінен орталық жүйке жүйесінің қозу заңдылығы жоғары болады. Нәтижесінде шартты рефлекстердің деңгейі артады және жануарлар организміндегі барлық жұйелер мен мұшелердің қызметі жақсарады. Мұндай әсер әлсіреген организмдер үшін құнды келеді, оның үстіне ол кем дегенде 6 сағатқа, ал кейде онан да көп уақытқа созылады. Кофеиннің орташа мөлшерінен төменгі мөлшеріндегідей өзгерістер болады, бірақ оған қарағанда айқынырақ өтеді. Бірақ 1-2 сағаттан кейін орталық жүйке жүйесінің қозуы, шартты рефлекстердің деңгейі жөне жүйелер мен мүшелердің қызметі төмендейді. Қозудың төмендеу күйі 5-7 күнге дейін созылады.

Сопақша мида кофеин тыныс алу, қан тамырларын қозғайтын және кезеген жүйке орталықтарын қоздырады. Тыныс алу негізінен жиілейді, ал беткейлік тыныс алу кофеиннің өсерінен ептеп терендеуі мүмкін. Иттерде кофеин өкпенің қалыпты ауа алмасуын 1,5-2,5 есе, ал өлсіреген жағдайда 3-5 есе арттырады. Иттерге қарағанда жылқылардың кофеинге деген сезімталдылығы онша емес, сол себепті оларда тыныс алу 30-60 %-ға ғана артады. Жылқылардағы тыныс алудың күшеюі препаратты тері астына еккеннен кейін 15-30 минуттан соң басталып, 1-2 күнге дейін созылады. Қан тамырларына кофеин тікелей және қан тамрларын қоз-ғайтын орталыққа әсер беру аркылы әсер етеді. Кофеин кан тамырларын қозғайтын орталықгы қоздырып, артерияларды тарылтады. Мидың, өкпенің және жүректің кан тамырларын, рефлекторлы түрде кеңейтеді. Кофеин кезеген жүйке орталығын қоздыра отырып, жүректің соғуы мен қан қысымын төмендетеді, ал аздаған мөлшерде ас қорыту жүйесінің секрециясы мен перистальтикасын күшейтеді. Оның мүндай әсері кщсқа мерзімді болғанымен, маңызы өте зор. Перифериялық қан тамырларын кеңейтеді. Осылай, жан-жақты өсер ететіндіктен ішкі мүшелердің қан тамырлары тарылып, терінің, бүлшық еттердің, мидың, бүйректің, өкпенің жөне жүректің қан тамырлары кеңейеді.

Қан тамырларын қозғайтын орталықтың қозуы мен жүрек жұмысының жақсаруы — қан қысымын арттырады, ал қан тамырларының кеңеюі мен кезеген жүйке орталығының қозуы -қан қысымын темендетеді. Кофеин жүрек-қантамырлары жүйесіне осылай күрделі әсер ететіндіктен қалыпты жағдайдағы артериялык кан қысымы онша өзгермейді, ал ол ауытқыған болса, қалыпты жағдайына қайта келеді. Кофеин жүрекке тікелей немесе басқа жүйелер мен мүшелер арқылы жанама түрде әсер етеді. Кофеиннің мөлшерін жоғарылатқан сайын жүректің соғуы ерекше жиілеп, ырғақтылығы емдік мёлшерін бергендегідей дөрежеде көтеріледі. Оның үлкен мөлшері жүректің систоласын қысқа мерзімге күшейтеді де, соңынан аритмия басталады, ал диастолалық босаңсуы төмендейді. Жеке бөлініп алынған (изоляцияланған) жүрекке кофеин 1:100000-300000 концентрациясында өте жайлы өсер етеді. Мұндай жағдайда систолалық жиырылу 1,5-2 есе күшейеді, диастолалық — 30-70 %-ға артады, ал ритм едөуір баяулайды.

Жүректің жұмысы әлсірегенде күштірек және ұзағырақ әсер етеді, ал хлоралгидрат, хинин, флавокридин және басқа да жүрек торшаларының қүрылымын өзгертетін заттармен уланғанда жүректің жұмысын қысқа мерзімде ғана жақсартады. Бұл заттардың уыттылығы кофеиннің әсерінен бірнеше есе төмендейді. Жүргізілген зерттеулер кофеиннің әсерінен жануарлардың улы заттарға төзімділігі артатындығын көрсетті. Кофеиннің әсерінен жүрек еттерінің тонусы жақсарады, ол жылдам әрі күштірек жиырылады, соңынан босаңсып, ұзақ уақыт қалыпты жағдайда болады. Нәтижесінде жүрек жұмысы едәуір артып, жұмсалған органикалық заттар толық қалпына келеді. Олардың қолайлы әсері, сонымен бірге, қаңқа бұлшық еттерінің тонусының артуына және мидың психомоторлы қызметінің белсенділігіне байланысты. Қан айналудың жақсаруы және зат алмасу өнімдерінің организмнен жылдам бөлінуі бүлшық еттер жүмысына қолайлы әсер етеді.

Кофеиннің әсерінен газ алмасу жақсарады. Тотығу, фосфорлану және метилдену құбылыстары біркалыпты деңгейде жүреді. Су, тұз және көмірсу алмасу жақсарады. Оның жоғарғы мелшерінен қысқа мерзімді гипергликемитя және глюкозурия пайда болады. Дене температурасы 0,2-0,5°С-қа дейін көтеріледі. Ол жылу пайда болу құбылысының белсендірілуінен және температураны реттейтін орталықтың қозуынан болады. Температураның төмендеуі көп болған сайын, температураны күшейтетін әсері де күшті болады. Кофеин ас қорыту жүйесінің моторлық қызметін реттейді. Кезеген жүйкені қоздыра отырып, перистальтиканы кұшейтеді, сол арқылы бұлшық еттердің құрысып-тырысуын азайтады. Мұндай әсер ішектердің атониясында айқын білінеді. Сол себепті кофеин ішектердің көптеген ауруларында перистальтиканы реттеп, ауырсыну сезімділігін әлсіретеді. Кофеиннің несеп бөлуге әсері өте күрделі және ерекше болады. Шәй мен кофенің несеп айдағыш зат екені бұрыннан-ақ белгілі. Кофеин де диуретикалық заттардың бірі болып саналады. Оның әсерінен бөлінетін несептің жалпы көлемі мен хлоридтер мен азотты өнімдердің мөлшері артады.
Кофеиннің әсерінен болатын диурез өте көптеген жағдайларға байланысты келеді. Біріншіден, бүйрек шумақшалары мен түтікшелерінің қызметі, бүйрек шумақшаларының мембраналарындағы өткізгіштік артады, түтікшелер арқьшы су мен тұздардың қайта сіңірілуі бәсеңсиді.

Кофеин диурезді күшейтетін қан қүрамындағы тұздарды арттырады. Бұған қосымша бүйрек шумақшаларындағы қан тамырлары кеңейеді, бүйрек арқылы өтетін канның мөлшері артады. Несептің концентрациясы азаяды, оның реакциясы бейтарапты күйге жақындайды, соның салдарынан ол несеп жолдарын аз тітіркендіреді. Мұның бүйрек қабынулары кезінде маңызы өте зор. Диурезді күшейтетін факторлар көп болғанымен, кофеин тек төменгі мөлшерінде ғана несеп бөлінуді күшейтеді, ол жоғарғы мөлщері бүйрек қан тамырларын өте қатты өзгеріске енгізіп, диурезді нашарлатады. Кофеиннің куаттандырғыш мөлшері жануарлардың әртүрлі уытты заттарға төзімділігін күшейтіп, организмнің иммунологиялық белсенділігін арттырады. Іс жүзінде кофеиннен уланып өлімге душар болатын жағдай өте сирек кездеседі, мұндай жағдай оның емдік мөлшерін 15-20 есе көбейтіп жібергенде ғана болады. Ал жануарлардың улануы оның емдік мөлшерін үш есе, тіпті екі есе арттырып жібергенде де байқала береді. Кофеинмен уланған кездегі ең күшті өзгерістер жүректе жөне қаңқа бұлшық еттерінде байқалады. Жіті улану кезінде жүректің соғуы алғашқыда аздап баяулайды да, соңынан күрт жоғарылайды, диастола төмендеп, систола күшейеді. Пульс алғашқыда толық болғанымен, соңынан тез әлсірейді. Қан құрылымы өлімге соқтыратын уланудың өзінде де айтарлықтай өзгермейді. Көлденең жолақты бұлшық еттердің жиырылуы үзарып, босаңсуы баяулайды. Кофеиннің жоғарғы мелшерінен жануарлардың қозғалысы өзгеріп, ентігеді, көздің карашығы кеңейіп, сыртқы тітіркенулерге организмнің рефлекторлық қозуы артады. Уланудың өте ауыр түрлерінде сіресулер мен коллапс пайда болып, қанның қысымы күрт төмендейді.