Қазақша реферат: ХХ ғасыр мәдениеті дамуының негізгі тенденциялары туралы қазақша реферат

ХХ жүз жылдығы мәдениетінің алуандығына қарамастан ұлттық нормалардың өзара әрекеттестігі мен өзара байытуының алуандығы арқасында болатын және дамитын бірыңғай жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасуы туралы айтуға болады. Осыған байланысты қарастыру керек: ХХ жүз жылдық мәдениеті дамуының негізгі тенденцияларын (қазіргі мәдениеттің қалыптасуында сабақтастық пен дәстүрлер, қазіргі мәдениет дағдарысы, одан шығу жолдары, осы процесті әр түрлі мәдениеттану концепцияларымен түсіну); ХХ ғасыр мәдениетіндегі жалпы адамзаттық және ұлттық.

Қазіргі мәдениет тенденцияларының бірі – оны ізгілендіру (гуманизация). Ренессанс дәуірінің элитарлық сипаттағы гуманизмінен ерекшелігі қазіргі гуманизм универсалды, ол құқықтарын жариялай отырып, әр адамға арналған универсалды гуманизм, бұл – демократиялық гуманизм. Бұл тенденция әсіресе, ХХ ғасырдың саяси мәдениетінің дамуында байқалады.

Қазіргі заманның басқа тенденциясы мәдениеттің материалдық өндіріске ену, ғылым мен техниканың қарқынды даму, техногенді өркениеттің қалыптасу тенденциясы болып табылады. Техниканы жаңарту негізінде материалдық байлықты үнемі өсіру адамды тиімді экономикалық қызмет қаруына айналдыратын жағдай пайда болды. Екінші жағынан, адамзат өміріндегі техниканың ролі адам жасаған ҒТР процесінде (аспаптар, құралдар, техника) өзін жасаушыға қарсы шығып, адамның өмірдің табиғи негіздерімен органикалық байланысы үзілуінің және мәдени тұтастығы бұзылуының салдары ретінде шеттелу болады. Шеттелу – бұл адамзат қызметінің әр түрлі формалары мен оның нәтижелерінің өзі билік құратын және оған қас болатын жеке күшке айналу процесі. Шеттелуші механизм өмірдің сыртқы күштеріне тұлғаның дәрменсіздігінің байқалуы; тіршілік етудің дерексіздігі туралы түсініктер; әлеуметтік тәртіпті сақтау бойынша адамдардың өзара міндеттерін жоғалтуы, құндылықтардың билік құрушы жүйесін мойындамау арқылы, адамның өзін жалғыз, қоғамдық байланыстардан шығарылып тастағандығын сезіну; индивидуумның өзін жоғалтуы, тұлғаның өзіндік ерекшелігінің бұзылуы арқылы әрекет етіледі.

Жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасуын бірыңғайландыру, барлық мәдениеттердің бірыңғай құндылықтар жүйесі ретінде түсінуге болмайды. Аймақтық және ұлттық мәдениеттердің өзара байланысы туралы, олардың арасындағы келісім туралы сөз болмақ. Келісім – үлкен мәдениеттердің гуманитарлық қарым-қатынастары туралы мәселе емес, жеке алынған тұлғаның осы мәдени білімдердің рухани әлеміне тартылу тәсілі туралы мәселе. Бүгінгі күні мәдениеттер арасындағы келісім принципінің дамуы – рухани дағдарыстың терең қайшылықтарын жеңудің, экологиялық тұйықтықты және атом түнін болдырмаудың нақты мүмкіндігі. Сонымен бүкіл байлығымен және алуандығымен мәдени айырмашылықтарды сақтайтын келісім өзара түсінушілік пен мәдени байланысқа әкеледі.

Қазіргі дәуірдің дағдарысты құбылыстарын жеңудің тағы бір шарттары – ғылыми-техникалық прогресті экологияландыру. Осы проблемаларды арнайы әзірлеумен адам, қоғам және қоршаған орта, табиғат арасындағы байланысты зерделейтін экология және арнайы экология шұғылданады. Бұл ғылымдарды экожүйелер мен биосфера эволюциясы қызықтырады. Ғылымның мақсаты – адамның экологиялық мәдениетін қалыптастыру.

Қазіргі заманның, экологияландырудың, ғылыми-техникалық прогресті ізгілендірудің глобальды проблемаларын ұғындыратын концепциялардың ішінде А. Швейцердің жаңа этика концепциясы маңызды орын алады. Оның негізі — өмірді оның кез-келген қасиетінде қастерлеу принципі. А. Швейцердің көзқарастарына сәйкес мәдениеттің даму критерийі қоғам қол жеткізген ізгілендіру деңгейі, ал дағдарыс мәдениеттің адамгершілік-гуманитарлық мазмұнын жоғалтуы болып табылады.

Ғалымдар К. Циолковскийдің, А. Чижевскийдің, В. Вернадскийдің көзқарастары қызықты болып табылады, олар ХХ ғасыр мәдениетінің бір белгісі – оның космизмділігін, қазіргі заман адамының өз тұрмысының космизмділігін сезінуді суреттейді. Орыс ғалымдарының босфералық концепциялары космостағы барлық тірі заттар мен өлі заттардың байланысын көрсетеді, басқа дүние өкілдерімен байланыс жасау, Жерде болып жатқан космостық процестер мен тарихи процестің өзара байланыс проблемаларын қарастырады.

Өркениет тағдыры байланысты болатын ХХ ғасырдың дағдарыс проблемалары латынның «глобус» — жер шары атауынан глобальды деген атауға ие болды. Оған мыналар жатады:

1)    ҒТП-ның катастрофалық салдарымен байланысты экологиялық дағдарысты жеңу (қоршаған ортаның ластануы, атмосфераның озонды қабатының азаюы, парникті әсер және т.б.);

2)    жаппай зақымдау қаруын қолдана отырып, соғысты болдырмау;

3)    қайыршылықты, ашаршылықты, сауатсыздықты жеңу, жаңа шикізат көздерін табу, экономиканың әрі қарай дамуын қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық революцияның зиянды салдарын болдырмау.

Глобальды проблемалардың пайда болуының өз себептері бар. Біріншіден, терең саяси және экономикалық байланыстармен қамтамасыз етілетін қазіргі әлем тұтастығы. Екіншіден, табиғатты бақылаусыз пайдаланатын адамның экономикалық қуаты.

Үшіншіден, глобальды проблемалар себептерінің бірі елдер мен мәдениеттер дамуының біркелкі болмауы.

Қазіргі өркениеттің глобальды проблемаларының болуы мен оларды шешу жолдарын бағалауда екі тәсіл бар: «пессимистер» адамзаттың 30-50 жылда құритындығын айтады. «Оптимистер» адамзат пайда болған бөгеттерді жеңіп шығады деп есептейді. 60-70 жылдары адамзаттың болашағы туралы түсініктердің, білімдердің жиынтығы ретінде футурология (латынның болашақ сөзінен) ғылымы пайда болады. Футурологиялық зерттеулерде 1968 жылы құрылған және әлемнің отыз елінің ғалымдарын біріктірген Рим клубы белгілі болды. Рим клубы – глобальды модельдеу. Рим клубының идеалы – адамзаттың ең жақсы қасиеттерін қайта жаңғырту, адамның табиғатпен үйлесімі, адамзат санасын ояту, оның ғылыми-техникалық прогреске көзсіз сенуінен босату, адамның жаңа құндылықтарын анықтау, оның тұрмысын ізгілендіру.

Рим клубының зерттеулері екі бағытта жүрді. Дж. Форрестер мен Д. Медоузаның көзқарасы жағынан — әлеуметтік пессимизм позициясы – адамзат өркениетінің өсуін шұғыл шектеу, адамзат қажеттіліктерінің құрылымын қайта қарау, экономикалық және экологиялық тұрақтылық бойынша шаралар қолдану. М. Мессарович, Э. Пестель және Э. Тоффлер Жерге қаупі болып тұрған ғылыми-техникалық прогрестен емес, «адам-социум» қатынастар жүйесіндегі түпкілікті төңкерістен шығатын жолды іздеу керек деген қорытындыға келді. Адамның білімі мен қабілетіне, бостандығы мен тәуелсіздігіне, шығармашылық өзін-өзі дамыту идеясына негізделетін жаңа экономикалық әлемді құру пайда болған өркениет пен болашақ мәдениетінің принципі болады.

Жапон әлеуметтанушысы Е. Масуданың ақпараттық қоғам тұжырымдамасы адамзат өркениетінің жаңа типін қалыптастырудың нақты жолдарын ұсынды. Оның болашақ қоғамы – бұл бірыңғай ақпараттық желідегі қоғамдық бірлестік, оның арқасында адамзат үшін бірыңғай мақсаттар дайындау, ал адамға өзінің шығармашылық мүмкіндіктерін әзірлеуге мүмкіндік пайда болады. «Ақпараттық қоғам» тұжырымдамасы болашақ мәдениеттің «материалдық денесін» қалыптастыру жолдарын анықтайды.

Э. Тоффлердің «үшінші толқын» концепциясында болған демассификациялы, дестандартизациялы және бекітілген инноваттылықпен индустриалдыдан супериндустриалдыға ауысумен байланысты адамзаттың даму жолы ескерілген.

Жоғарыда көрсетілгендей, дүниенің тұтастығы қазіргі заманның глобальды қарама-қайшылықтарының әрекетін тудыратын себептердің бірі болып саналады, өйткені дүниенің тұтастығы – біртұтас жалпы адамзат мәдениетінің пайда болуы мен дамуының басты факторы.

ХХ ғасыр әлемде бар мәдениеттердің алуандығын теріске шығаратын бірыңғайланған типті гуманитарлық дара мәдениетті құрудың екі моделін береді. Бірінші модель таптық құндылықтарды абсолюттендіруге және сталинизмнің әлемдік пролетарлық революциясының идеясына негізделген. Екіншісі – бір ұлттық мәдениеттің, бір ұлттың және бір мемлекеттің билік құруын бекітуге (герман фашизмі). Бұл жағдайларда жалпы адамзат мәдениетінің идеясы не топтық құндылықтармен (тап), не мәдениеттің жарты бөлігі оның тұтас бөлігіне теңестірілді. Нәтижесінде әлеуметтік қозғалыстың бұрмаланған формасы пайда болды, мәдениеттің антимәдениетке айналуы болды.

Жалпы адамзат мәдениеті – көркем-поэтикалық, ғылыми, өндірістік қызметтің ең үздік формалары, үлгілері, әр түрлі халықтар, ұрпақтар жасаған өмір мен шындық дүниетанымның бірыңғай тәсілдері, оның негізінде адамзат Жердің бірыңғай өркениетін құруда, онда таптық және нәсілдік өшпенділікке, адам мен халықтардың құқықтарын аяққа таптауға, сауатсыздық пен қайыршылыққа, экономикалық және мәдени отаршылдыққа орын жоқ.