Қазақша реферат: Ас қорыту жүйесі |

Жануарлардың қалыпты тіршілік етуі күнделікті қоректенуімен байланысты. Қоректік заттар қатарына — ақуыз, май, көмірсу, су, минералды тұздар және витаминдер жатады. Бұл заттар ағза құрамының күрделенуіне жылу, физиологиялық процестерге ықпалын тигізеді. Күрделі қоректі заттардың қарапайым түрге айналып қан арқылы барлық денеге таралуын қоректену процесі деп атайды. Қоректену процесі ас қорыту мүшелерінде жүреді. Ас қорыту мүшелерінің құрылысы
Ac қорыту түтігі құрылысы және қызметі жағынан үш бөлікке бөлінеді: алдыңғы, ортаңғы және соңғы ішекке. Алдыңғы бөлігіне ауыз қуысы мүшелері мен жұтқыншақ, өңеш жатады. Ортаңғы ішекке — асқазан және жіңішке ішек қабырға бездері жатады, соңғы бөлігіне жуан ішек кіреді. Ал-дыңғы бөлігінде қоректі зат қамтылады, майдаланып және әрі өтеді, ортаңғы бөлігінде жемшөп қорытылады, ал соңғы бөлігінде ыдыраған қарапайым заттар, су және еріген тұздар сіңіріледі және нәжіс қалыптасады. Ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш.  Ауыз қуысында жататын ағзалар — ерін, ұрт, қызыл иек, тістер, қатты және жұмсақ таңдай, тіл және сілекей бездері. Тістер жемшөпті тістеп үзіп алуға, ұсақтауға арналған өте берік мүшелер. Орналасуы және қызметі бойынша тістер келесі түрлерге бөлінеді: күрек тістер, сойдақ (ит) тістер және азу тістер. Күйіс қайтаратын малдарда барлығы 32 тіс (сойдақ тістері болмайды және күрек тістері астыңғы жақтағана), жылқыда — 42, шошқада — 44.
Сілекей бездері қабырға және қабырғадан тыс орналас-ңан топтарға бөлінеді. Соңғыларға жататындар-қүлақ аума-ғының сілекей бездерінің өзегі үрттың ішкі беткейіне, үіпінші-төртінші азу тістері аумагына ашылады. Жаң ас-тының сілекей бездері астыңғы жақ сүйектерінің аралы-ғында орналасады, өзегі тіл үшының астындагы сүйелшеге ашылады. Тіл астының сілекей бездері тіл астында орнала-сады, кейбір өзектері (үзын) тіл астының сүйелшесіне, ал қысңалары тіл денесінің бүйіріне ашылады.
Жүтңыншақ және өңеш. Жүтңыншақ (аңңа) конус тәрізді кеңістік, жүмсаң таңдайдан кейін орналасқан. Ауыз қуысы мен мүрын ңуысын көмекей және өңеш-пен жалғастырады. Азың-түліктің өтуі жүтқыншаң бұлшық еттерінің жиырылуымен байланысты.
Өңеш — үзын түтік, қоректі затты жүтңыншақтан ас-қазанға жеткізеді.
Ортаңғы ңабатын көлденең жолаңты бүлшық ет қүрайды. Кілегей беткейін көп ңабатты әпителий тіні астарлайды. Дененің үш аумағында: мойын, кеуде және ңүрсақта орналасады. Асқазан және жіңішке ішек. Асқазан және ішек құрсақ қуысында орналасқан. Қуыстың ішкі беткейін ішперде астарлайды, оның бір шеті ішкі мүшелердің сыртын ңаптайды, жалғасы ша-жырқай қүрады, шажырқай арңылы ішектер бел омырт-ңасына ілінеді және шажырқай бойымен қантамырлар жүреді.
Асқазан өңештің алмүрт тәрізді кеңістігі, диафраг-мадан кейін орналасқан. Негізгі қызметі жемшөпті жинау, араластыру, ңозғау және жартылай ыдырату. Барлық іші қуыс мүшелердегідей асқазанның да ңабыр-ғасы үш қабаттан түрады: ішкі, кілегей, ортаңғы бүлшың ет, сырты сір қабаты. Бүлшың ет қабатының тарамдары бойлай, сақиналы және қиғаш түрде қабаттасып орна-ласады. Жылқының, шонщаның, иттің, қоянның асқазандары — бір камералы; құста — қос бөлікті; түйеде — үш бөлікті; ірі, кіші ңара малдарда — көп бөлікті. Бір бөлікті асңазанның, әсіресе түп аумағы безді бөлігі болып сана-лады. Асңазан әрі қарай 12 елі ішекке жалғасады, шыга берісінің аумағын саңиналы бүлпіың ет-сфинктер қүрай-ды.
Жылқы асқазанының кіреберіс аумағында жүмыр басты безсіз соңыр ңапшың, шошңа асқазанының осы аумағында соңыр өсінді — дивертикул қалта орналасады.
Күйіс қайтаратын малдардың көп бөлікті асңазаны-мес ңарын, жүмыршаң (таңия), қатпарша (жүмыршаң) және үлтабардан түрады. Қарынның алғашңы үш бөлігі кіреберіс қарындар деп аталады, ал үлтабар негізгі, безді бөлігі болып саналады. Мес қарын ересек малда асңазан-иың ең үлкен бөлігі, 100-250 л сүйыңтық сияды, құрсаңтық сол жақ аумағын түгелдей алып жатады. Жаңа ту-ған малдарда, сүтпен қоректенетін асқазанның ең үлкен бөлігі- үлтабар.
Алдыңғы (кіреберіс) ңарындардың кілегей беткейі көпқабатты эпителийдің өздеріне тән пішіндері: мес қарында — бүрлер (түктер); жүмыршақта — тор үялар, қатпаршақта бірнеше үлкенді, кішілі қатпарлар болады. Жүмыршаң және мес қарынның кіреберіс аумағын-да ңабырғасы бүлшьщ етті, бір шетімен ңатпарша ңарын-ға ашылатын өңеш өзегі орналасады. Жас мал сүтпен ңоректенетін кездерінде осы өзектің бойымен аңңан сүт алдыңғы ңарындарға бармай, бірден үлтабарға жетеді. Үлтабар пішіні алмүрт тәрізді, кілегей беткейі қатпар-лы безді асңазанның бөлігі.
Жіңішке ішек. Асңазаннан соңыр ішекке дейін жалғасады. Барлың малдың ішегінің үзындығы бірдей емес. Ит ішегінің үзындығы денесінен 7 есе ұзын; шошңанікі да 18-20 есе; күйіс қайтаратын малдардікі 20-25 есе үзын. Негізінде жіңішке ішек имектеліп, ңүрсаң ңуысының оң жақ бөлігін алып жатады, сөйтіп 12 елі ішек, аш ішек және мыңын ішек деп бөлінеді. Алдыңғы және соңғы аталғандары ңысңа — 1-4 м аумағында, ең үзыны аш ішек. Аталған ішектердің барлықтарының кілегей беткейі бірқабатты эпителийден қүралған түктерден түрады, олар ішек сөлін бөледі және ыдыраған заттарды қанға таратады, сіңіреді.
Бауыр және үйңы безі. Бүлар ас ңорыту жүйесінің ңабырғасынан тыс орналасңан, өзектері 12 елі ішектің кілегей беткейіне ашылатын ірі бездер. Бауыр диафраг-маға жабыса орналасады, шырыны — өт май эмульгация-ландырады, сонымен бауыр зат алмасу және ңорғаныш-тың қызметтерін атңарады.
Үйқы безі 12 елі ішектің алғапщы имегінде орнала-сады, жасушалары үйңы безі сөлін бөледі. Көптеген фер-менттерге бай. Ерекше бейімделген жасушалар көмірсу ыдырауын реттейтін инсулин гормонын бөледі.
Жуан ішектің көлденең кесіндісі жіңішке ішекпен салыстырғанда кең, үзындығы ңысңа. Ірі қара малдың жуан ішегіне 40-50 л, қой, ешкінікіне 6-8 л, жылқы ішегіне 120-130 литр су сыяды. Жылңының жуан ішегі ең жуан, осы ішек ңояндарда да жаңсы жетілген.
Жуан ішек қүрамына — соқыр ішек, тоң ішек және тік ішек жатады. Соңыр ішек шопщада және сиырда жақсы жетілмеген, аталған ішектің сыйымдылығы ас-ңазанмен салыстырғанда жылңыда екі есе көп. Тоң ішек орналасу пішініне қарай күйіс қайтаратын малдарда лабиринтті шеңбер, шошңада — ілиыршың (спираль), жылңыда — дога болады. Тік ішек ең ңысңа бөлігі, жам-бас ңуысының дорсальды беткейінде орналасады, артңы талы (анус) тесігімен аяңталады. Жуан ішектің кілегей беткейі түксіз. Кілегей беткейін астарлайтын бір ңабат-ты әпителий тінінде көптеген бокал пішінді шырын бөлетін жасушалар кездеседі.
1.7.2. Ac цорыту физиологиясы
Барлық жан-жануарлар ағзасы өзінің тіршілік әрекетін сақтау үшін сырқы ортадан ңоректік заттарды қабылдап отырады. Бүл ңоректік заттар қүрамындағы ақуыз, май, көмірсулар, дәрумендер, минералды түздар, күрделі ңосылыстар қарапайым, денеге жеңіл, жылдам сіңетін заттарға айналады. Осы қосылыстардың ңарапа-йым түрлерге айналдырылып, ағзаға сіңірілуін ас қоры-ту дейміз. Ac ңорыту процесі сөл бөлу, үсақтап-үнтақ-тау, араластыру, жылжыту, copy және ңажетсіз заттар-ды сыртңа шығару кезеңдерінен түрады. Азыңтың қүрамындағы қоректік заттарды ңажетті түрге айнал-дыру барысындағы шапшаңдатушы рөлін ерекше био-логиялың катализаторлар-ферменттер атңарады. Олар температура өзгеруіне өте сезімтал келеді, сондықтан төменгі температурада ферменттік процестер баяулап, ал жоғары температурада шапшаңдайды және тек белгілі бір рН-ортада ғана әрекет етеді, сонымен қатар оларға талғамдыльщ қасиеті тән, яғни белгілі бір ңоректік зат-ңағана әсер етеді: бірі — көмірсуларға, екіншісі — майлар-ға, үшіншісі — ақуыздарға. Ac ңорыту жүйесі шартты түрде үш бөлікке бөлінеді:
— алдыңғы бөліктер (ауыз ңуысы, оның қосалқы мүшелері, өңеш, жүтңыншақ);
— ортаңғы бөлік (ңарын, аш ішек);
— соңғы бөлік (тоң ішек). Сонымен бірге ас қорыту жүйесіне сілекей, үйңы бездері, бауыр жатады.