Қазақша реферат: Адамгершілік тәрбиенің мазмұны мен міндеттері

Адамгершілік тәрбиенің негізі отбасынан басталып, балабақша, бастауыш сыныпта өзінің жалғасын тауып, жоғары сыныптарда күрделене береді. «Адамгершілік тәрбиесі — тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моральдың сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді дамытудың сара жолы. Ол жанүя, мектеп, үстаз, еңбек, ңоғам, жеке ықпал арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі өлең, сурет, әңгімелер пайдаланылады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде этикалы қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет-дағдылары ңалыптасады. Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік саналылығын (гуманизм, ұлтжандылық, отансүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани байлығын молайтатын жүйелі жүмыстар өткізіледі. Этикалың өңгіме, пікір-сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиетті кеңінен пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады» (Қазаң Совет энциклопедиясы. — Алматы, 1972. — 1 т. 113 б.).

Адамгершілік тәрбиенің мақсаты — жеке адамды дамытудың негізгі бөлігі. Ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік тәрбиеден бастайды. Оның адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу, іс-әрекетін үйымдастыру осы адамгершілік төрбиеден басталады. Ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілдігін, ілтипаттылығын, жауапкершілігін қалыптастырады. Әр қоғамда, өмірде, еңбекте, тұрмыста, отбасында, тап аралық, халықаралың ңатынастарда мораль адамның санасезімін реттейді, ңалыптастырады. Мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, олардың өзара-ңатынас формаларын қуаттайды, бекітеді немесе керісінше өмір талаптарына байланысты олардың өзгеруін талап етеді.

Адамгершілік тәрбиеге тән міндеттер бар. Олар:
— шөкірттерді өмір талабына сай қоғамдық моральдық нормасын орындауға қатыстыру;
— шәкірттердің адамгершілік тәжірибесін қалыптастыру;
— шөкірттердің санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
— Республикаға, оның Президентіне, Әнұранына, Рәміздеріне шөкірттердің сүйіспеншілік сезімін төрбиелеу.

Бұл міндеттерді іске асыру оңай емес. Ол үшін тәрбие шаралары үтымды болу керек, балалардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн, объектіге — шөкіртке ықпал етушілер бірауызды болғаны керек. Адамгершілік тәрбиенің мазмұны тәрбие бағдарламаларында, соның ішінде «Атамекенде» де бар.
Бастауыш сыныпта оқушылардың адамгершілік, достық, жолдастық, Қазақстан туралы ұғымдары қалыптасады, кеңиді. Үстаздарды, үлкендерді, туыстарды, ата-аналарды қүрметтеуге, еңбектенуге, ізеттілік нормасын саңтауға үйренеді. Бұл жаста балалар тәртіпке, жолдастың өзара көмек беруге, түсінісуге дағдыланады. Олар оқу еңбегіне өзінің ңатынасын, мектептегі, жанұядагы, ңоғамдық орындардагы мінез-қүлңының қандай болу керектігін біледі. Осы сыныптың оңушылары оқу-тәрбие процесінде өздерінің дербес жөне ңоғамдың мінез-ңұлңы туралы адамгершілік төрбиенің мазмұнын кеңейтеді.

Жас жеткіншектер 5-9 сынып оңушылары өздерін ере-сектер қатарына санап өз бетімен тіршілік етемін деп мөл-дір ңиялға да кетеді. Сондықтан олар өзінің мүмкінші-ліктеріне сын көзімен қарамайды, қате түсініктер жі-береді. Олар еріктік қасиеттер жөнінде дұрыс түсінбейді. Шешімділік пен шапшаңдыңты, табандылың пен қай-сарлықты, желөкпелік пен батылдыңты шатастыра береді. Бұл жастағы шәкірттердің адамгершілік дамуына ұйымшылдық, тәртіптілік, инициативтік, ңамқорлық, құнттылың, т.б. қасиеттер өсер етеді. Жасөспірімдер немесе 10-11-сынып оңушылары ғылымға, мамандың таңдауға ынталары өседі. Олар әділеттік, борыш, ұят, адалдық, ерлік, намыс, т.б. мораль-дың категорияларға ерекше көңіл бөледі. Олар үлкен-дермен ңарым-ңатынас жасауды, өзін-өзі тәрбиелеуді қажет етеді. Бұл жастағыларға ерік берген жөн. Әрине, бүгінгі жағдайда мүның бәрін дүрыс орындауға болады деуге де ңиын. Бірақ ізеттілік, ұстамдылық сияңты әдеттерді қалыптастыру қажет.

Оқушылардың адамгершілік төрбиесін оңыту процес-інде ғылыми-материалистік дүниеге көзңарасты қалыптастыруға болады. Адамгершілік сезімін тәрбиелеу мен гуманизм үшін ана тілі, әдеби шығармалардың, көркем фильмдердің, ертегілердің маңызы зор. Ауыз өдебиеті-нен балалар ертегілердің басты кейіпкерлеріне, эпостық жырлар батырларының ерліктеріне еліктеп өседі. Ерте-ректе біздің оқушыларымыз негізінде орыс әдебиетінің үлгісінде тәрбиеленген. Қазір қазақ немесе ңазаңстан-дың өдебиеттің, солардың кейіпкерлерінің үлгісінде тәрбиелеуге мүмкіндік бар. Мұнда біз орыс өдебиетіндегі үлгілерді Павел Корчагин, Олег Кошевой, Алексей Мересьевті, т.б. жоңңа шығарып отырғанымыз жоқ. Олардың бойынан адалдың, отансүйгіштік, жігерлік, қайраттылық, т.б. қасиеттерді табамыз. Бірақ жас үрпақ негізінен өз ұлтының үлгісінен адамгершілік қасиетті танып білгені жөн. Жалпы оңушыларымызды алыс-жақын шетел әдебиеттерімен де сусындатқанымыз дүрыс. Абай, Пушкин, Шекспир, Шиллер, Гюголерді қатар оқыса, ол өте жақсы нөтиже береді.

Оқу процесінде адамгершілікке төрбиелейтін пәннің бірі — ана тілі, тарихи оқиғалар. Ол шөкірттерде отансүй-гіштік, үлтжандылың, идеалдың сенімді қалыптасты-рады. Әсіресе қазіргі кезде қазақ халқының тарихын қайта жазуда, хандарымыз бен билерімізді, шепіен-деріміз бен жырауларымызды тірілтіп дәріптеуде ңазақ халңы тарихының орны бөлек. Тәуке, Жәнібек, Абылай, Кенесары сынды хандарымыз, Қабанбай, Бөгенбай, Сәмен, Рысбек, Қойгелді, Райымбектей қолбасшылары-мыз, Аңырақайдағы шайқас (Ол — қазақтың Бородино-сы. Бүл 300 жылдық соғысты Үлы Отан соғысы деп тегін айтпайды), Төле би, Қазбек би, Әйтеке би, т.б. туралы тарихи деректер жас адамның рухани көкжиегін кеңей-теді, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге көмектеседі, күреспен, құрбандыңпен және ұрпақтардың батырлы-ғымен жасалғандардың бөріне құрмет көрсетуді туды-рады, ізгі талап-тілектерді оятады.

Тарих пен әдебиеттен басңа пәндер әсіресе, ңазақтың ұлттық педагогикасы, география, ән-күй, т.б. балаларды адамгершілік тәрбиеге үйретеді. Осы пәндер арқылы оқушыларымыздың бойына еңбек сүйгіштік, тәртіптілік, ұқыптылық, дәлдік сияқты моральдың ңасиеттерді сіңіруге болады. Оқушыларды тек пәндер арқылы емес, басңа сынып-тан тыс, үйірме жұмыстарында да адамгершілік тәрбиеге баулуға болады. Оған бастауыш сынып оқытушысының, сынып жетекшісінің әтикалық әңгімесі, мораль-дық-әтикалық жиындар, пікір-сайыстар т.б. жатады.