Қазақша реферат: АБЫЛ АҚЫН |

ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген бұрынғы ақын-жыраулардың дәстүрін жалғастырушылардың бірі, суырыпсалма ақын — Абыл Тілеуұлы. Ол Маңғыстауда туып-өсіп, бүкіл Атырау аймағына танылған ақын. Әкесі Тілеудің тұрмысы төмен болған. Абыл Атырау аймағын, қарақалпақ, түрікмен елдерін аралап, өзі тұтас ақындармен өнер сайыстырған. Бұрын әдебиетте Абылдың «Арғымақ атта сын болмас», «Ескерту» дейтін толғаулары ғана мәлім болатын. Ғалым Қ.Сыдиықов 1965 жылы оның өмір жолын, тағы екі-үш толғауын Сәттіғұл ақыннан жазып алған. Абылдың табылған жырлар түгел дерлік 1967 жылы «Қазақ әдебиеті хрестоматиясында», 1972 жылы «Ақберен» жинағында басылып шықты. Абылдың көп өлеңдері ұмытылған. Бізге жеткені оның өмірінің соңғы кезеңіндегі шығарған арнау ретіндегі толғаулар мен бірлі-жарым нақыл сөз, термелері ғана. Осы бар азды-көпті шығармаларына қарағанда, Абыл өз заманындағы әдебиетке айтарлықтай үлес қосқан талант иесі екенін байқаймыз. Абылды өзінен кейінгі көп ақындар жақсы білген, өздеріне ұстаз тұтқан. Мұрат, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Сәттіғұл сияқты бір топ ақындар легі Абылдың талантына бас иген. Оның өлеңдері негізінен ауызша таралған.

Абыл Адайдың «бес жүйрігінің» басы. «Бес жүйріктің» қатарында Нұрым мен Ақтан, Қашаған мен Аралбай бар [1]. Абылға дейін де жыраулық мектептің ірі өкілдері болғаны анық. Бірақ, ұмытылған, жырлары ел есінен көшкен. Мынау Абылдікі дегеніміздің өзі жұлмаланып жеткен жарым-жартылы дүние. Дегенмен, осының өзі зерттеймін дегенге мол мұра. Жыраулық тамырымыз тереңде дегенімізбен, Абыл – Маңғыстау ақындарының ақсақалы. Менің де айтқан сөздерім, Таңдайыңа татымас Абыл да менен Нұрымнан Дәніккен жұртым шекер жеп, — дейтін Ақтан жырау (Ақтан Керейұлы), Көзім көрген Адайда, Абыл, Нұрым, Ақтаным. Осылар еді тақтағым, Осылай деп маған үйреткен Тарихтың ескі ақпарын,- дейтін Қашаған да біз айтқан Абылдың «ақсақалдық» дәрежесін бекіте түседі. Абылдан қалған мұра аз дедік. Бірақ, талас туғызатын дүние көп секілді. Оның талас туғызатындығы — ауызша жеткен қазынаның ала-құлалығынан, әрине. Осы ала-құлалықтан арылып болмай, Абылды зерттеу қиынның қиыны. Өйткені, Абылға қатысты бір оқиға басқа бір деректерде өзгеше берілсе, Абыл айтты дейтін жыр жолдарындағы кейбір сөздер әртүрлі кітаптарда түрліше жарияланады. Егер осы бір іс жолға қойылып, бір ізге түсер болса, онда оқырман қауым үшін Абылды оқу да, түсіну де жеңілдер еді. Абылды айтқанда мына бір оқиғаны еске алмау мүмкін емес. Ол — Махамбеттің Шерниязға жасырған жұмбақ өлеңін Абылдың шешуі. Бұл туралы бірінші дерек жазушы Берқайыр Аманшиннің атыраулық ақын Құмар Жүсіповтің аузынан жазып алғаны. Бұл 1974 жылы жарияланған Махамбеттің жинағында бар. Қабибола Сыдиықұлының да сүйенгені осы дерек.

«… Ауылға таянған Махамбетті көріп, баласы Шерниязға Жарылғас: — Махамбеттің көңілі мұңды, көкірегі дертті шағы, жақсылап қонақ ет. Өз үйіндей аунап-қунасын. Егіздің сыңары, ердің сойы еді. Балам, біз екеуміз – шұқанақпыз да, Махамбет пен Абыл – телегей теңыз ғой. Әңгімесін есіңе тұт. Шәлкем-шалыс сөзден бүгінше тыйыл. Қалжыңның кезі емес… [2]. Әке сөзіне құлақ асқан Шернияз түні бойы Махамбетті тыңдаумен болады. «Махаңмен шешіліп бір сөйлеспей қалғаным қалай?» деген ой мазалаған Шернияз таңертең ақынды аттандырып жатып, үзеңгіге аяғын сала бергенде, өлеңмен ғибрат сөз сұрайды: Көлдеуде көк ала үйрек көл көріпті, Ғалымдар кітабынан жол көріпті. Жолдасы Ер Исатай – Ер Махамбет, Сөз бар ма тыңдағандай ескілікті? Сонда Махамбет қолтығынан демеп, сөз сұрап тұрған Шерниязға жалт қарап, былай деген екен: Арғымақ алты айшылық жер сойқаған, Өтерін бұл жалғанның кім байқаған?! Тас түлек темір үзіп, тепсінгенде, Көп қағып дауылпазды, көл шайқаған. Күн тұман, ай қараңғы, жортар құлжа, Шернияз, ақын болсаң, мұны болжа: Болғанда таң мезгілі мұнар шалып, Төрт бүркіт бір аққуды қылған олжа. Он бүркіт, отыз аққу көлден ұшқан, Бір сұңқар дамыл көрмей, қанат қаққан. Телегей теңіз тасып шамданғанда Жемсау құс тұғырдағы қайда жатқан? Болғанда тапа тал түс күні батқан, Болғанда үш ай тоқсан көктеп жатқан, Болғанда үш ай шілде мұзы қатқан. Отыз қаз, он екі үйрек шыр айналып Бір кезде көгі шығып, шешек атқан. Тар жерде сөз сөйледің бол әзір деп, Сөз айттым талайларға қыл әзір деп. Баласы Жарылғастың Ер Шернияз, Қайтқанша жауабымды қой әзірлеп» [3]. Бірақ, Шернияз жауабын таба алмапты, оны Абыл шешіпті. Дегенмен, бұл жұмбаққа Абылдың берген жауабы елдің есінде қалмаған. Белгілі зерттеуші Қабибола Сыдиықұлы өз еңбегінде осы бір нұсқаны береді. Бірақ архитектор Сайын Назарбекұлы 3 томдық шығармалар жинағының 2-ші томында өзінің «Абыл ақын» атты мақаласында мынандай бір дерек келтіреді. «Кете Шернияз ақын атақты Махамбетпен замандас болған. Исатай көтерілісі жеңілгеннен кейін болған оқиға болса керек және Шернияз ол кезде сарай ақыны екен дейді. Ауылына Махамбет келе жатыр дегенді естіген Шернияздың әкесі: «Шырағым, бағы бастан тайып жүрген, ел сыйлаған арыс қой, сен де сыйла, қарсы сөз айтпа», деп тоқтатқан екен. Дегенмен Махамбетті жақсы қабылдап енді аттандырып жатқан жерде Шернияз аяқ астынан: Көп үйрек көлде жатқан көлгілікті, Ғалымдар шариғаттан сөз біліпті. Баласы Өтемістің ер Махамбет Бізге айтар не сөзің бар ескілікті? – депті. Махамбеттің бір жерге тұрақтай алмай жүрген кезі болса керек және өзі сол сәтте Арқаға сапар шегі бара жатыр екен дейді. Әліп, ләм аймен тұрады алқам басы, Мүйімнің бимен тұрады біссімілләсі. Мүйімнің құйрығы имек, ортасы ақ. Білсең айт, осы ненің нышанасы. Он бүркіт, отыз аққу көлде жатқан, Лашын қақпай қанат дәмін татқан. Арқадан қайта айналып келгенімше Шернияз шеше алмасаң өзің сақтан [4], – деп, жүрі кеткен екен дейді. Шернияз өзі шеше алмай, жақыннан шеше қоятын кісі таппай, Махамбет Арқадан келгенде жауабы дайын болмаса өзіне сын боларын сезіп, Маңғыстаудағы Абылға бұйым салып шештіріп алған екен. Бұл кез Абылдың алпыстан асқан шағы болса керек. Абыл ақын: «Махамбет оң көзім болса, Шернияз сол көзім еді. Жаны қиналып жүргенде Шернияз шамына тиген екен. Жұмбағы шешілмесе сөзге сөз ерер, арты оқиғаға айналып кетер» — деп: Әліп деген Алланың аты еді, Ләм деген періштенің аты еді. Ай деген ақ пайғамбардың аты еді. Он бүркіт дегені Мұхамбет пайғамбардың өзіне жақын кеңесшілері еді. Отыз аққу дегені Дәуіттің өлген отыз ұлы еді. Лашын қанат қақпай дәмін татқан дегені шәждеден басыңды көтеруге мұрса бермей жаныңды алатын Әзірейіл еді» – деп шешіп беріпті». Қарап отырсаңыз, екеуі екі түрлі дерек. Бірінші варианттағы жасырған жұмбақ пен екіншісіндегі жұмбақ бір-біріне келіңкіремейді. Алғашқысында Абылдың айтқан жауабы белгісіз, кейінгісінде белгілі.

Осындай жағдай Абылдың өлеңдерінде де кездеседі. Соның бірі Құлбарақ батырға арналған жыр. Тұңғыш рет 1967 жылы 30 шілдеде «Коммунистік еңбек» газетінде жарияланған. Құлбарақ туып еді Табылдыдан, Жау көрсе, жаман қашар жабындыға. Ал, дәл осы жолдар «Жеті ғасыр жырлайды» (І том) кітаб- ында былай берілген: Құлбарақ туып еді Табылдыдан, Жау көрсе, жаман қашар шабындыдан. Алғашқы нұсқа 1964 жылы Алшын Меңдалиевтің аузынан жазып алынған. Жазып алушы – Қабибола Сыдиықұлы. Абылдың «Естірту» жырында да осындай мәселе алдыңыздан шығады. Қабибола Сыдиықұлының «Біртума жыр саңлақтары» (18-20 ғ.) атты кітабында: Қабырғасы қатқан кәрі боз, Қар жауған күні жүгіре алмас [2], — деп келсе, «Жеті ғасыр жырлайды» кітабында бұл жолдар былай берілген: Қабырғасы қатқан кәрі боз, Қаржалған күні жүгіре алмас [3]. Соңғысында әріптен қате кетуі де бек мүмкін. Қанша екшедік дегенімізбен, Абыл мұрасына тоқталғанда осындай екі жақты дүниелерге кез болып қаламыз. Біздіңше, Абылды зерттеуде, тануда әуелі екіұшты дүниелердің басын ашып алғанымыз дұрыс.