Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды пайдалану

Тақырыбы: «Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру  және оларды пайдалану»

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………………..3

• КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ

ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

• Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және

қағидалары………………………………………………………………………………………….5

• Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері…………….13
• Қаржы ресурстарын пайдалану модельдері мен әдістері……………………..
• КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАС-

ТЫРУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ

(«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ мысалында)

• Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін талдау………………………….25
• Қаржы ресурстарды пайдалану көрсеткіштерін талдау………………………..34
• Кәсіпорынныі рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау…………50
• КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН  ПАЙДАЛАНУ

ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ

• Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау…………………………………….57
• «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның қаржы ресурстарын пайдалану

көрсеткіштерін болжамдау модельдері………………………………………………63

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………………………64

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………………………………..68

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы: Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, сондықтан ұсынылып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады және жұмыста қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастырудың қазіргі іс жүзіндегі барысы жан-жақты ғылыми жолмен зерттелініп, оның ерекшеліктерімен жетіспеу-шіліктері айқындалады..

Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» халыққа Жолдауында: «Біз – саналы да жігерлі халықпыз. Егер ойын ережелері айқын белгіленіп, олардың орындалуы объективті негізде қамтамасыз етілсе, онда Қазақстан азаматтарының нарықтық экономикаға тез бейімделетініне менде күмән болмайды.» /1,30б./, – деп айтқандай, қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті талдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдық-таушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл қатесіз талдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, ұстауына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдың, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009 жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: «Біз әділ бәсекелестік орта қалыптастыру мен экономикалық ойыншылардың бәріне бірдей жағдай туғызу жөніндегі жұмысты тиянақтауға тиістіміз.»/2,38б./, – деп айтқандай, нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін орнықтылығының негізі оның өзінің қаржы ресурстарын тиімді қалыптас-тыра білуінде және орынды пайдалана білуінде болып табылады. Яғни ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді.

Сондықтанда нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, және ұсынылып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады.

Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалым-дардың еңбектерінде қаржы тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елде-рдің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр.

Ал өз елімізде мемлекеттің қаржы ресурстарын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә.Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және т.б.

Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына, мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып отыр.

Зерттеу жұмысының мақсаты: жұмыстың мақсаты қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап, қаржы ресурстарын пайдалануды экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндеттерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, оның қызметінің теориялық сипатын беру, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге, тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік ұсыныстарын жасау.

Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:

-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және  қағидаларын, яғни бір сөзбен айтқанда теориялық негіздерін зерттеу;

-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін анықтау;

-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану модельдері мен  әдістерін зерттеу;

-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның  мысалында талдау;

-қаржы ресурстарын пайдаланудың көрсеткіштерін талдау;

-кәсіпорынның рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау;

-кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау;

-қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштерін болжамдау модельдерін ұсыну.

Зерттеудің объектісі. Кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың негіздеріне сүйене отырып, оны ұйымдастырыу тәртібін жетілдіру қызметін көтеру.

Осыған орай, «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» Акционерлік Қоғамында қаржы ресурстарын пайдалануды  ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың ақпараттық базасы зерттеудің объектісіне алынған.

Зерттеу пәні өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыру барысындағы қаржы ресурстарын пайдалану.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.

Сонымен қатар ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспалар материал-дары кеңінен қолданылды. Зерттеу барысында жүйелік талдау, жинақтау, топтау, салыстыру, монографиялық және тағы басқа экономика-математикалық әдістер пайдаланылған.

Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық есепті-ліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық  әдебиеттерге жүгініп негізделінген.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.

Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, мен міндеттері, зерттелу дәрежесі мен әдіснамалық негізі, зерттеу объектісі көрсетіліп қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.

Бірінші тарауда  кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні,түрлері, қағидалары, кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің, меншікті капиталының құрылымы; қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері, модельдері, оның ішінде Баумоль, Миллер-Орр, Стоун  қарастырылады.

Екінші тарауда «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметіне баға беріледі, активтері мен қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымы зерттеледі, қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштеріне, өтімділік көрсеткіштеріне талдау және рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау жүргізіледі.

Үшінші тарауда кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау, страте-гияның құрамы, түрлері және қаржылық стратегияны құру қадамдары, олардың маңыздылығы, қаржылық ресурстарды пайдалану көрсеткіштерін болжамдау модельдері қарастырылып, «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның 2010 ж. болжамды балансы құрылады.

Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі негізінде әзірленген тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.

 

• КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ-ДЫҢ    ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

 

• Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және қағидалары

 

Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану – бұл белгілі бір нәтижеге жету үшін қаржылардың түрлеріне әсер ететін мақсатты бағытталған әдістер, операциялар, рычагтар мен тәсілдердің жиынтығы.

Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға бағытталған кірістер және сыртқы түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың бір бөлігі.

Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорын қаржыларын талдаудың негізгі объектілері болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында қаржыгер үшін нақты объект болып табылатын және жаңа кірістер алу мақсатында оған әрдайым әсер ете алатын «капитал» түсінігі көбінесе қолданылады. Капитал – бұл кәсіпорын айналымға салған және бұл айналымнан кірістер әкелетін қаржылық ресурстардың бір бөлігі.

Мұндай қағида кәсіпорынның қаржы ресурстары мен капиталының арасындағы қағидалы айырмашылық кез келген уақытта қаржы ресурстары кәсіпорынның капиталынан не үлкен, не тең болатынына негізделеді. Мұнда теңдік жағдайында кәсіпорынның қаржылық міндеттемелері жоқ және қолда бар барлық қаржы ресурстары айналымға жіберілген деп есептеледі. Алайда бұл капитал мөлшері қаржы ресурстары мөлшеріне қаншалықты жақындаса, кәсіпорын соншалықты тиімді жұмыс істейтінін білдірмейді.

Нақты өмірде қызмет етіп тұрған кәсіпорында қаржы ресурстары мен капиталдың теңдігі болмайды. Қаржылық есептеме қаржы ресурстары мен капиталдың арасындағы айырмашылық көрінбейтіндей етіп құрылады. Стандартты қаржылық есептемеде қаржы ресурстары міндеттемелер және капитал түрінде көрінеді.

Нақты өмірде адамдар мәнді категориялармен емес, олардың айналды-рылған нысандарымен кездеседі, сондықтан стандартты қаржылық есептемеде олар көрсетіледі.

Қаржы ресурстары пайда болуына байланысты ішкі (меншікті) және сыртқы (тартылған) болып бөлінеді. Өз кезегіне ішкі қаржылық расурстар нақты нысанда стандартты есептілікте таза табыс және амортизация түрінде, ал айналдырылған нысанда кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы міндеттемелер ретінде ұсынылған, таза табыс кірістердің жалпы сомасынан міндетті төлемдерді (салықтар, жинақтар, айыппұлдар, пайыздар және басқа да төлемдер) алып тасталғаннан кейінгі кәсіпорын табысы болып табылады. Таза табыс кәсіпорынның қолында болады және оның басқарушы органдарының шешімі бойынша бөлінеді /5, 44-47б./.

Сыртқы немесе тартылған қаржылық ресурстар меншікті және қарыздық болып бөлінеді. Осылай етіп бөлу берілген кәсіпорынның дамуына сыртқы қатысушылар ресурстарды салатын капитал нысанына байланысты: не кәсіпкерлік ретінде, не ссудалық капитал ретінде. Сәйкесінше кәсіпкерлік капитал салымдарының нәтижесі тартылған меншікті қаржылық ресурстардың құрылуы болса, ссудалық капитал нәтижесі қарыздық қаражаттардың құрылуы болып табылады.

Кәсіпкерлік капитал өзімен бірге табыс алу және кәсіпорынды басқару құқықтарын алу мақсатында түрлі кәсіпорындарға салынған (инвестиция-ланған) капиталды ұсынады.

Ссудалық капитал – бұл қайтарымдылық және төлемділік шартында қарызға берілген ақшалай капитал. Ссудалық капитал кәсіпкерлік капиталға қарағанда кәсіпорынға салынбайды, ол пайыз алу мақсатында оған уақытша қолдануға беріледі.

Бұл бизнес түрімен мамандандырылған несиелік-қаржылық институттар айналысады (банктер, несиелік мекемелер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар және т.б).

Нақты өмірде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдар тығыз байланысты. Қазіргі нарықтық шаруашылық бірталай сарапталынған. Сараптау бүгін нарықтық шаруашылық және оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етудің негізгі факторларының бірі болып табылады. Бірақ сараптауды тереңдету қаржылық ағымдар мен капиталдың қиындатылуына, қаржылық тәжірибеде арнайы құралдарды пайдалануды кеңейтілуіне әкеледі, ал бұл фирманың қаржылық жұмысын қиындатады.

Кәсіпорынның барлық қаржылық ресурстары кәсіпорынның қолында бар болу мерзіміне байланысты қысқа мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан астам) болып бөлінеді. Бұл бөліну шартты болып келеді, ал уақыт кезеңдерінің масштабтары нақты елдің қаржылық заңнамаларына, қаржылық есептілікті жүргізу ережелеріне тәуелді болады /7, 31-36б./.

Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда белгілі бір ұзақ уақыт бойы қала алмайды, себебі ол жаңа кірістер әкелуі тиіс. Кәсіпорынның кассасында немесе банктік есептесу шотында ақшалай қаражаттардың қалдығы ретінде капиталдың болуы кәсіпорынға кіріс әкелмейді. Капиталдың ақшалай нысанынан өндірістік нысанына айналу қаржыландыру деп аталады.

Қаржыландырудың екі түрін ажырату қажет: ішкі және сыртқы. Мұндай бөлу кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен капиталының нысандары арсындағы қатаң байланыспен шартталған. Қаржыландыру түрлерінің сипаттамасы 1 кестеде берілген.

Меншікті тартылған қаржылық ресурстар – бұл кәсіпорынның барлық ресурстарының негізгі бөлімі, ол фирманың құрылу кезінде негізделеді және оның барлық өмірлік кезеңінде қолында болады. Қаржылық ресурстардың бұл бөлімін жарғылық қор немесе жарғылық капитал деп атайды. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына байланысты оның жарғылық капиталы акцияларды шығару және оларды кейін сату, жарғылық капиталға салымдар есебінен қалыптасады. Кәсіпорын өмір сүрген уақытта жарғылық капитал жоғарылауы да, төмендеуі де мүмкін, соның ішінде  кәсіпорынның ішкі қаржылық ресурстарының бөлімі есебінен де болуы мүмкін.

 

Кесте 1.

Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы

 

Қаржыландыру көздері	Сыртқы қаржыландыру	Ішкі қаржыландыру
Меншікті капитал негізінде қаржыландыру	1. Салымдар және үлестік қатысу негізінде қаржыландыру	2. Салық салудан кейінгі табыс негізінде қаржыландыру
Қарыздық капитал негізінде қаржыландыру	3. Несиелік қаржыландыру (мысалы, қарыздар, ссудалар, банктік несиелер, жабдықтаушылардың несиелері негізінде)	4. Сатулардан, резервтік қорларға аударымдар негізінде қалыптасатын қарыздық капитал
Меншікті және қарыздық капитал негізінде аралас қаржыландыру	5. Акцияға ауыстыруға болатын облигацияларды шығару, опционды қарыздар, табыс алуға қатысу құқықты ұсыну негізіндегі қарыздар, артықшылығы бар акцияларды шығару	6. Резервтердің бөлігін қамтитын ерекше бағыттар (яғни уақытша салық салынбайтын аударымдар)

 

Меншікті қаржылық ресурстардың көздері болып келесілер табылады:

• жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражаттар және қатысушылардың үлестік жарналары);
• кәсіпорын жинақтаған резервтер;
• заңды және жеке тұлғалардың басқа жарналары (мақсатты қаржыландыру, қайырымдылық жарналар және т.б.)/8, 108-115б./.

Кәсіпорынның меншікті қаржылар құрылымы 1 суретте көрсетілген.

Кәсіпорынды құру кезінде негізгі құралдар, материалды емес активтер, айналым қаражаттарын сатып алу көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның есебінен кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін қажетті жағдайлар қалыптастырылады. Жарғылық капитал – бұл кәсіпорынның жарғылық қызметін қамтамсыз ету үшін меншік иелері ұсынған қаражаттар сомасы.

Жарғылық капитал категориясының мазмұны кәсіпорынның ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына тәуелді:

• мемлекеттік кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығын кәсіпорынға мемлекет бекіткен мүлікін құндылық бағалау;
• жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшін – меншік иелерінің үлестерінің сомасы;
• акционерлік қоғам үшін – барлық түрлі акциялардың жиынтық номиналды құны;
• өндірістік кооператив үшін – қызметті жүргізу үшін қатысушылар ұсынған мүлікті құндылық бағалау;
• жалға берілген кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің жарналар сомасы;
• басқа нысандағы кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығы бекітілген кәсіпорынның мүлігін құндылық бағалау.

 

	Сурет 1. Кәсіпорынның меншікті капиталының құрылымы       қ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кәсіпорынды құру кезінде оның жарғылық капиталына салымдар ақшалай қаражаттар, материалды және материалды емес активтер болуы мүмкін. Жарғылық капиталға салым ретінде активтерді беру кезінде оларға меншік құқығы шаруашылық жүргізуші субъектіге көшеді, яғни инвесторлар осы объектілерге меншік құқығын жоғалтады. Сонымен, кәсіпорынның ыдырауы немесе қоғам не серіктестік құрамынан қатысушының шығуы жағдайында инвестордың тек мүлік қалдығы шегінде өз үлесін өтеуге ғана құқығы бар. Сәйкесінше, жарғылық капитал кәсіпорынның инвесторлар алдындағы міндеттемелер сомасын көрсетеді.

Жарғылық капитал қаражаттарды алғашқы инвестициялау кезінде қалыптасады. Оның мөлшері кәсіпорынды тіркеу кезінде жарияланады, ал жарғылық капиталдың мөлшерінде кез келген түзетулер (акцияларды қосымша эмиссиялау, акциялар номиналды құнын төмендету,  қосымша жарналар салу, жаңа қатысушыны қабылдау және т.б.) қызмет етіп тұрған заңнамада немесе құрылтайшы құжаттарында қарастырылған жағдайлар мен тәртіпте ғана жіберіледі.

Жарғылық капитал қаражаттардың  қосымша көздердің (эмиссиялық табыс) пайда болуымен жүргізілуі мүмкін. Бұл қаражат көзі акцияның алғашқы эмиссиясын номиналдан жоғары бағамен сату кезінде пайда болады. Бұл сомаларды алу кезінде олар қосымша капиталға есепке алынады.

Өнім өндірісі, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету процесінде өткізуден түскен түсім сомасымен анықталатын жаңа құн пайда болады.

Өткізуден түскен түсім өнім өндірісіне шығындалған қаражаттарды өтеу, ақшалай қаражаттар қорының қалыптасудың негізгі көзі болып табылады, оның өз уақытында түсуі қаражаттар айналымдылығының үздіксіздігін, кәсіпорын қызметі процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Өткізуден түскен түсімнің уақытында түспеуі табыстың төмендеуіне, келісімшарттық міндеттемелердің орындалмауына, айыппұлдық санкцияларға әкеледі.

Түсімді қолдану бөлу процестерінің алғашқы кезеңін көрсетеді. Өткізуден түскен түсім кәсіпорынның шикізатқа, материалдарға, отын, энергия, басқа да еңбек материалдарына, сонымен қатар кәсіпорынға көрсетілген қызметтерге материалды шығыстарды өтейді. Өткізуден түскен түсім кейінгі бөлу негізгі құралдар мен материалды емес активтерді ұдайы өндіру көзі ретінде амортизациялық аударымдар қалыптасуымен байла-нысты. Өткізуден түскен түсімнің қалған бөлімі – жалпы табыс немесе еңбекақыны төлеуге және кәсіпорынның табысын қалыптастыруға, сонымен қатар бюджеттен тыс қорларға аударымдар, салықтар және басқа да міндетті төлемдерге  бағытталған қайта құрылған құн.

Өткізуден түскен түсім қаражаттардың айналымдылығының аяқталуын білдіреді. Өткізуден түскен түсім түспестен бұрын өндіріс шығыстары және айналыстары айналым қаражаттар көздері есебінен қаржыландырады. Қызметке алынған қаражаттар айналымының нәтижесі – шығыстарды өтеу және қаржыландырудың меншікті көздерін құру: амортизациялық аударымдар және табыс.

Табыс және амортизациялық аударымдар өндіріске салынған қаражаттар айналымының нәтижесі болып табылады және кәсіпорынның меншікті қаржылық ресурстарына жатады.

Амортизациялық аударымдардың тағайындалуы – негізгі өндірістік қорлар мен материалды емес активтерді ұдайы өндіруді қамтамсыз ету.  Экономикалық мәні бойынша амортизация – бұл негізгі құралдар және материалды емес активтер (сонымен қатар құны аз және тез тозатын заттың) құнының олардың өндірілетін өнімдерге және тозу мөлшеріне байланысты біртіндеп көшіру процесі. Бұл инвестициялық процесті қаржыландырудың мақсатты көзі.

Экономикалық категория ретінде табыс – бұл қосымша еңбекпен қалыптастырылған таза табыс. Табыс кәсіпкерлік қызметтің қаржылық нәтижелерін сипаттайтын экономикалық көрсеткіш болып табылады. Бұдан басқа, табыс арқылы оны бөлу және пайдалану процесінде материалды қызығушылық қағидасы, сонымен қатар материалды жауапкершілік қағидасы орындалады. Кәсіпорын қолында қалатын табыс – бұл оның қажеттіліктерін қаржыландырудың көп мақсатты көзі, бірақ оны пайдаланудың негізгі бағыттарын жинақтау және тұтыну ретінде анықтауға болады. Жинақтау және тұтыну табысты бөлу пропорциясы кәсіпорынның даму перспективасын анықтайды.

Табыс экономикалық мазмұны бойынша түрлі қажеттіліктерді қаржыландыру көзі болып табылады. Оны бөлгенде мемлекет түрінде жалпы қоғам мүдделері, кәсіпорынның кәсіпкерлік мүдделері және оның жеке қызметкерлерінің мүдделері қиылысады. Амортизациялық аударымдарға қарағанда табыс кәсіпорын қолында толығымен қалмайды, салық түріндегі оның маңызды бөлігі бюджетке түседі, ал ол кәсіпорын мен мемлекет арасында таза табысты бөлу бойынша қаржылық қатынастар сферасын анықтайды.

Бұл табыстың бөлігінен кейін қалдық бөлу – кәсіпорынның артықшылығы.

Жинақтауға бағытталатын амортизациялық аударымдар мен табыс бөлігі кәсіпорынның ақшалай ресурстарын құрайды. Олар кәсіпорынның өндірістік және ғылыми-техникалық дамуына, қаржылық активтердің – бағалы қағаздарды сатып алу, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салымдар ретінде қолданылады. Жинаққа пайдаланылатын табыстың басқа бөлігі кәсіпорынның әлеуметтік дамуына бағытталады. Табыстың бір бөлігі тұтынуға пайдаланылады, оның нәтижесінде кәсіпорын мен тұлғалардың арасында қаржылық қатынастар туындайды.

Табысты бөлу арнайы қорлар (жинақ қоры, тұтыну қоры, резервтік қорлар) құру жолымен немесе жеке мақсаттарға таза табыстарды тікелей шығыстау жолымен жүргізілуі мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында қаржылық жоспарға қосымша ретінде тұтыну және жинақ қорын шығыстаудың қосымша смета жасалады. Екінші жағдайда табысты бөлу қаржылық жоспарда көрсетіледі.

Жинақ қоры ғылыми-зерттеу, жобалық, конструкторлық және технологиялық жұмыстарға, өнімнің жаңа түрлерін, технологиялық процестерді жасау және қамтуға, технологиялық реконструкция, ұзақ мерзімді қарыздар және ол бойынша пайыздарды өтеумен, қысқа мерзімді қарыздар бойынша пайыздарды өтеумен байланысты шығыстарға, табиғатты қорғау шараларын өткізу бойынша шығыстарға,  басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталын құруда қатысушылардың салымдары ретінде жарналарға, егер кәсіпорын бірлестіктер, ассциациялар, концерндер құрамына кірсе, оларға жарналарға және т.б. жұмсалады.

Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалады. Оның есебінен кәсіпорын балансында орналасқан әлеуметтік-тұрмыстық бағытындағы объектілерді пайдалану бойынша шығыстар, өндірістік емес бағыттағы объектілердің құрылысы, денді сауықтандыратын және мәдени-массалық шараларды жүргізу, материалды көмек көрсету, кейбір әлеуметтік сыйақылар төлемдері қаржыландырылады.

Табыс – резервтік қорды құрудың негізгі көзі. Бұл капитал шаруашылық қызметтен мүмкін болатын шығындар мен зияндарды өтеу үшін арналған. Резервтік капиталды құру тәртібі кәсіпорын қызметін реттейтін нормативтік құжаттармен, сонымен қатар оның құрылтайшы құжаттармен анықталады.

Қазіргі шаруашылық жүргізу жағдайында кәсіпорындарда амортизациялық аударымдар мен табысты бөлу және оны пайдалану арнайы ақшалай қорларды құрумен байланысты болмайды. Амортизациялық қор құрылмайды, табысты арнайы бағытталған қорларға бөлу кәсіпорын қолында болады, бірақ кәсіпорынның қаржылық ресурстарын пайдалануды көрсететін бөлу процестерін мәнін ауыстырмайды.

Кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде қосымша капитал негізгі құралдар мен басқа материалды құндылықтарды жоғары бағалау нәтижесінде қалыптастырылады. Нормативтік құжаттар оны тұтыну мақсаттарына қолдануға тиым салынады.

Қаражаттардың арнайы көздері әлеуметтік бағыттағы және мақсатты қаржыландыру қорлары болып табылады: қайтарымсыз алынған құндылықтар, сонымен қатар әлеуметтік-мәдени және коммуналды-тұрмыстық бағыттағы объектілерді ұстаумен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға, толық бюджеттік қаржыландыруда тұрған шығыстарды қаржыландыруға қайтарымсыз және қайтарымды мемлекеттік қаржы бөлу.

Қатынас ретінде кәсіпорын қаржылары шаруашылық қызмет процестерінде қалыптасқан экономикалық қатынастар бөлігі  болып табыла-тындықтан оларды ұйымдастыру қағидалар кәсіпорынның шаруашылық қызмет негіздерімен анықталады. Осыған байланысты қаржыларды пайдалану қағидаларын келесідей қалыптастыруға болады:

— коммерциялық-шаруашылық есеп (қаржылық қызмет саласындағы дербестік, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы-шарушылық қызме-тінің қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның қызметіне бақылау жасау);

— жоспарлылық;

— меншіктің барлық нысандарының теңдігі;

— қаржы резервтерінің болуы /3, 154-158б./.

1. Коммерциялық (шаруашылық) есеп – кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық-қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты мен басты әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары (капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылық жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды талап етеді.

Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-өзі қаржыландыру болып табылады.

Өзін-өзі өтеушілік – шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол кәсіпорынның өз өнімін (орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді) өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізілім жөніндегі бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі өтеушіліктің төменгі шегі – залалсыздық, яғни кірістер мен шығыстардың сандық теңдігі. Шығындарды өзін-өзі өтеушілікке жету – кәсіпорын өнім өндіруді игеру, шаруашылық процестерді күйіне келтіру, нарықтық ортаға бейімделу кезіндегі кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында жақсы даму перспективасы бар немесе басым маңызы бар шаруашылықтар сыртқы қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын рентабельді жұмыс істеуі тиіс; бірінші жағдайда олардың кредит ресурстарын пайдалану, екіншісінде бюджеттік қаржылан-дыруды пайдалану мүмкіндігі бар.

Өзін-өзі қаржыландыру–нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын-дардың шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл қағидат өнім өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын білдіреді.

Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынас-тарын мемлекет тарапынан реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың, валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындары өзіндік құнға жатқызудың және т.б. жүйесі мен тәртібін белгілеу арқылы жүзеге асырылады.

Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік – бір процестің – шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іске асыру процесінің екі жағы.

2. Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне жетудің дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала қарастырылатынын білдіреді.
3. Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары – мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңи ұйымдары мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады.
4. Кәсіпорындардың қаржысын пайдалануды ұйымдастырудың қажетті қағидаты – басқарудың барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві уақытша болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және шаруашылықтардың қызметіне қажет қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте қаржы жоспарында қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды қаржылан-дыруға арналған.

 

 

1.2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың ерекшеліктері

 

Кәсіпорыннның сәтті қызметі қаржы ресурстарын тиімді пайдаланусыз мүмкін емес. Қаржы ресурстарын рационалды пайдалануды қажет ететін мақсаттар төмендегідей:

• кәсіпорынның бәсекелестік жағдайда өмір сүруі;
• банкроттықтан және ірі қаржылық сәтсіздіктен қашу;
• бәсекелестермен күресте көшбасшылық;
• кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарылату;
• кәсіпорынның экономикалық потенциал өсімінің қолайлы қарқыны;
• өндіріс пен өткізу көлемдерінің өсімі;
• табысты жоғарылату;
• шығындарды төмендету;
• рентабельді қызметті қамтамасыз ету және т.б.

Кәсіпорын таңдаған мақсатқа жету көбіне кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың жетілгендігіне тәуелді болады.

Қаржы ресурстарын басқару қызмет ету қисыны 2 суретте көрсетілген.

Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржы ресурстарын пайдалану жүйесінің ұйымдастырушылық құрылымы, сонымен қатар оның оның кадрлық құрамы кәсіпорынның мөлшеріне, оның қызметінің түрлеріне байланысты әр түрлі әдістер арқылы құрылуы мүмкін. Ірі компания үшін қаржылар бойынша вице-президентпен басқарылатын және құрамында бухгалтерия мен қаржылық бөлімі бар арнайы қызметті бөлген жөн. Шағын кәсіпорындарда қаржылық менеджердің рөлін көбіне бас бухгалтер атқарады /9, 11б./.

Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалануды тәжірибеде мамандан-дырылған ұйымдастырусыз жүргізу мүмкін емес.

Кәсіпорын мен корпорацияларды басқарудың қаржылық механизмі – бұл оның экономикалық және әлеуметтік даму міндеттерін шешу мақсатында қаржыларды пайдаланудың нысандары, әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Мемлекеттің басқарушы ісіне әсер етуі ретінде қаржылық механизммен басқарушылық шешімдерді қабылдау процесі өте тығыз байланысты. Мысалы, салықтық жоспарлау көмегімен салықтық ауыртпалықтың төмендеуі, негізгі құралдардың амортизациясын жеделдету жүйесін қолдану және т.б.

Кәсіпорындар мен корпорацияларда қаржылық механизмнің әрекет етуінің негізгі қағидалар болып келесілер табылады: кешенділік, функционалдылық, біркелкілілік және бейімденушілік /12, 53б/.

Кешенділік – бұл бір-біріне қосымша болатын қызметті реттеуші қаржылық тетіктерді қолдану. Мысалы, өнімді, қызметті өткізуден түскен түсімді қалыптастыру мен пайдалану бюджеттік жүйе мен мемлекеттік бюджеттік емес қорлар, инвестициялар мен инновацияларды қаржыландыру төлемдерімен тығыз байланысты.

Функционалдылық – қойылған мақсаттарға сәйкес қаржылық механизмнің қызмет етуін қамтамасыз ету.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бейімдену – қоршаған экономикалық ортаның өзгерісін есепке алу және серіктестермен шаруашылық қатынастарды реттеу процесіне түзетулер енгізу мүмкіндігі.

Біркелкілілік – реттеуші фактор ретінде қаржылық механизмнің бір түрлілігі. Басқарудың барлық субъектілері бірлік азаматтық заңнама шегінде және міндетті түрде әр кәсіпорын немесе корпорацияның қызметінің ерекшеліктерін есепке ала отырып қызмет етеді. Қаржыларды пайдаланудың  мақсаттары мен міндеттері басқарудың функцияларының бейнесі болып табылады.

Қаржыларды пайдалану келесі функцияларды атқарады:

• Өндірістік немесе кәсіпорын қаражаттарының айналымын ақшалай ресурстар көздерімен, ақшалай ағымдарын қалыптасуымен қамтамасыз ету. Шаруашылық және қаржылық қызмет процесінде кәсіпорын толық көлемде және теңдестірілген меншікті, тартылған және қарыздық көздермен қамтамасыз етілуі қажет. Қаржыларды пайдалану процесінде ақшалай ағымдар қалыптасады және кәсіпорынның даму және меншік иесінің табысын арттыру мақсаттарына сәйкес негізгі және айналым капитал құрамында, қаржылық нарықта ақшалай қаражаттарды орналастырудың оптимизациялау және рационализациялау сұрақтары шешіледі.
• Бөлу немесе кәсіпорынның ақшалай ресурстарын пайдалану және бөлу, ақшалай ағымдарының қалыптасу функциясы. Бұл функцияның орындалу процесінде кәсіпорынның капитал немесе мүлкінің құнын, меншік иесінің табысын арттыру немесе оны сақтау үшін қаражаттарды, есептер, төлемдер мен аударымдарды аванстау мен инвестициялау нұсқауларын таңдауда, шаруашылық жүргізуші басқа субъектілермен қатынастарды таңдауда кәсіпорында бар қаржылық ресурстарды пайдаланудың рационализациясы сұрақтары шешіледі.
• Бақылау функциясы. Берілген функцияның мазмұны кәсіпорын ресурстарының айналымын түрлі әдістер мен тәсілдер арқылы нақты бақылау мүмкіндігіне негізделеді. Қаржылық көрсеткіштер мәндерінің өзгерістерін сандық бақылау қаржылық жағдайды, капитал мөлшерін, оның өтімділігі мен төлемқабілеттілігін, сонымен қатар меншік иесінің табыс көлемінің өсімін нақты бағалауға мүмкіндік береді. Инвестициялау және қаржыландыру процестерін пайдалану көмегімен болашаққа қаржы ресурстарын тиімді пайдалану мен оларды сақтау және түрлі факторларды есепке ала отырып, капитал құны мен оның құрылымын бағалау жүзеге асырылады.

Қойылған мақсаттарға жету үшін қаржылық қызметтің негізгі міндеттерін келесідей көрсетуге болады:

• өткен шаруашылық тәжірибені бағалау, талдау және есепке алу, және даму мақсаттарына сәйкес болашақ кезеңге оның экстрополяциясы.
• Шаруашылық жүргізудің сыртқы ортасындағы мүмкін өзгерістердің және даму беталыстарын, пайдаланылатын қаржы ресурстардың құрылымын өлшеу қажеттілігін болжамдау, бағалау, талдау және есепке алу.
• Капитал мен табыстарды сақтаудың перспективалары мен страте-гиялық мақсаттарын бағалау, талдау және есепке алу.
• Қабылданатын шешімдер немесе жүргізілетін өзгерістердің жедел сипаттамасына бағытталу.
• Қаржылық заңнамалар талаптарын нақты орындау және өндірістік емес жоғалтуларды төмендету үшін нормалар мен нормативтерді сақтау.
• Қабылданған шешімдерді орындалуын және қаржы ресурстарды маневрлеу мүмкіндігін бақылау.

Қаржыларды пайдалану процесі өзімен бірге кәсіпорын экономикасын жалпы басқаруының негізігі бөлігін құрайды және ол келесі кезеңдер арқылы жүреді:

— талдау;

— жоспарлау;

— орындау, түзету;

— бақылау.

Кәсіпорынның қаржылық менханизмі келесі элементтерді қамтиды:

• қаржылық әдістер;
• қаржы құралдары (тетіктер);
• нормативтік қамтамасыз ету;
• құқықтық қамтамасыз ету;
• ақпараттық қамтамасыз ету /13, 77-80б./.

Қаржылық механизм құрамында құралдар мен әдістердің өзара қатынасында қазіргі кездегі тәжірибеде тауарлық және қор нарығының дамуына байланысты белгілі өзгерістер туындады. Сонымен, қор нарығында қаржылық құралдарға екі контрагент арасында кез келген келісімшарт жатады, оның нәтижесінде бір серіктесте қаржылық актив пайда болса, екіншісінде үлестік және қарыздық сипаттағы қаржылық міндеттеме пайда болады. Мұнда қаржылық құралдар бірінші және екінші деңгейлі болып сипатталады. Олардың біріншісіне несиелер мен қарыздар, акциялар мен корпоративтік облигациялар, дебиторлық және кредиторлық қарыздар және т.б. жатады. Екінші деңгейлі қаржылық құралдарға келесілер жатады: қаржылық опциондар, фьючерстер, форвардтық контрактілер, пайыздық және валюталық своптар және т.б. Екінші деңгейлі қаржылық құрал (дериватив) екі негізгі «өндірістік» сипатына ие:

• оның негізіне белгілі бір базисті актив енгізілген (тауар, акция, облигация, вексель, валюта, қор индексі және т.б.);
• оның бағасы базистік активтің құны негізінде анықталады.

Көптеген қаржылық құралдар мен операциялардың негізіне бағалы қағаздар (мемлекеттік және корпоративтік акциялар мен облигациялар) жатқызылған. Бұдан басқа, бағалы қағаздар үлестік (акциялар) және қарыздық (облигациялар) болып бөлінеді. Олар ҚР Қаржы министрлігінің мемлекеттік реттеу мен бақылау объектісі болып табылады.

Тәжірибеде кәсіпорынның қаржылық механизмнің бірлік жүйесінен жеке элементтерінің жойылуын болдырмау маңызды. Бұл шартты ескермеу шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық теңдігін жоғалтуға әкеледі.

• Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың модельдері мен  әдістері

 

Қаржылық ресурстарды пайдалану тиімділігі активтер айналымдылығы мен рентабельділік көрсеткіштерімен сипатталады. Демек, айналымдылық мерзімін және шығыстарды төмендету және түсімді жоғарылату есебінен рентабельділікті көтере отырып, пайдалану тиімділігін арттыруға болады.

Айналым қаражаттардың айналымдылығын жылдамдату үлкен шығыстарды талап етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ инфляция айналым қаражаттарын жылдам құнсыздан-дырады, олардың көп бөлігін кәсіпорын шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды, сатып алушыларды төлемеуі қаражат-тардың маңызды бөлігін айналымнан алып тұрады.

Кәсіпорында айналым капталы ретінде ағымдағы активтер қолданы-лады. Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге айналады.

Айналым капитал қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.

Айналым капиталын үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады. Кәсіпорын өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен, яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.

Кез келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.

Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылардың бағасын төмендету мүмкіндігін де береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының бар болуын қалайды, ол өндірісті үнемді басқару мүмкіншілігін тудырады. Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.

Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражат-тарының айналымдылығын жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:

• қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
• қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
• қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
• сұранысты болжауды жетілдіру;
• шикізат пен материалдарды тез жеткізу.

Айналым капиталының айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы дебиторлар шотын төмендетуге негізделеді.

Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі, нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады. Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.

Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабі-леттілік деңгейі, қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және т.б.).

Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады. Экономикалық дамыған елдерде «2/10 толық 30» сызбасы кең тараған /14, 98-99б./. Оның мәні:

• сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
• несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе, сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
• бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты өзгеруі мүмкін.

Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар, арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.

Айналым капиталының шығындарын төмендетудің үшінші жолы қолда бар ақшаны жақсы қолдануға негізделеді. Инвестициялау теориясы бағытынан ақшалай қаражаттар өзімен бірге тауарлы-материалық құндылық-тарға инвестициялаудың жеке жағдайлардың бірін ұсынады. Сондықтан оларға жалпы талаптар қолданбалы. Біріншіден, ағымдағы есептесулерді жүргізу үшін ақшалай қаражаттардың базалық қоры қажет. Екіншіден, қарастырылмаған шығындарды өтеу үшін белгілі бір ақшалай қаражаттар қажет. Үшіншіден, қызметті мүмкін және болжамды кеңейтуді қамтамасыз ету үшін белгілі бір мөлшерде бос ақшалай қаражаттар болған дұрыс.

Сонымен, ақшалай қаражаттарға қорларды басқару теориясында жасалған және ақшалай қаражаттар көлемін оптимизациялауға мүмкіндік беретін модельдер қолданылуы мүмкін. Ол келесілерді бағалау болып табылады:

• ақшалай қаражаттар және оларды эквиваленттердің жалпы көлемін;
• есептесу шотында ақшалай қаражаттардың қай үлесін ұстау, ал қай үлесін тез өтімді бағалы қағаздар түрінде үстау қажет екенін;
• қашан және қай мөлшерде ақшалай қаражаттар және тез өтімді активтердің өзара трансформациясын жүргізу қажет екенін.

Кәсіпорындар өз өтімді активтерін ұстайтын банктік шоттар бойынша пайыздар төленбейді. Бірақ басқа өтімді активтер (қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар, депозиттік сертификаттар, сатылатын келісім деп аталатын бір уақытылы қарыз түрлілігі) пайыздар түрінде табыс әкеледі.

Батыс елдер тәжірибесінде Баумоль, Миллер-Орр, Монте-Карло, Стоун модельдері кең тараған. Отандық тәжірибеде күшті инфляция кезінде, есептік мөлшерлемелер, бағалы қағаздар нарығының дамымауы жағдайында бұл модельдерді тікелей қолдану қиын. Сондықтан төменде берілген модельдердің қысқаша теориялық сиапттамасы берілген.

Баумоль моделі. Кәсіпорын ақшалай қаражаттардың максималды деңгейіне ие бола отырып, жұмыс жасай бастайды деп болжанады және кейін белгілі уақыт кезеңі ішінде оларды әрқашан шығындайды. Кәсіпорын тауарлар мен қызметтерден түсетін барлық қаражаттарды қысқа мерзімді бағалы қағаздарға салады. Ақшалай қаражаттар қоры біте бастағанда, яғни нөлге тең болғанда немесе қауіпсіздіктің белгілі бір деңгейіне жеткен кезде, кәсіпорын бағалы қағаздардың белгілі бір бөлігін сатады және осылай ақшалай қаражаттар қорын алғашқы мөлшеріне дейін толықтырады. Сонымен, есептесу шотында қаражаттар қалдығының динамикасы өзімен бірге келесі графикті ұсынады (сурет 4.).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Баумоль моделі бойынша

 

,                                                                    (1)

 

мұндағы, V – ақшалай қаражаттарға болжамды қажеттілік;
C – бағалы қағаздарға ақшалай қаражаттарды конвертациялау бойынша шығындар;
r – кәсіпорын үшін мүмкін қысқа мерзімді қаржылық салымдар бойынша %-дық табыс көлемі;

графиктегі Q/2 – ақшалай қаражаттардың орташа қоры.

Баумоль моделі ақшалай шығындары тұрақты және болжамды кәсіпорындар үшін қарапайым және жеткілікті деңгейде қолданбалы болып табылады. Іс жүзінде мұндай жағдай сирек кездеседі; есептесу шотындағы қаражаттар қалдығы кездейсоқ бейнеде өзгереді /15, 251-252б./.

Миллер-Орр моделі өзімен бірге қарапайымдылық пен нақтылық арасындағы компромиссті ұсынады. Ол келесі сұраққа жауап беруге тырысады: ақшалай қаражаттардың кірісі мен шығысын алдын-ала білу мүмкін болмаған жағдайда ақшалай қаражаттарды қалай басқару қажет.

Есептесу шотындағы қаражаттар қалдығын басқару бойынша қызметтердің логикасы 5 суретте көрсетілген.

Есептесу шотындағы қаражаттар қалдығы жоғарғы шекке жеткенше өзгереді. Бұл жүзеге асқаннан кейін кәсіпорын ақшалай қаражаттар қорын қалыпты қайтару нүктесіне жеткізу мақсатында бағалы қағаздардың жеткілікті мөлшерге сатып ала бастайды. Егер ақшалай қаражаттар қоры төменгі шекке жетсе, онда бұл жағдайда кәсіпорын өз бағалы қағаздардарын сатады және осылай олар ақшалай қаражаттар қорын қалыпты шекке дейін толықтырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Вариация қадамы (жоғарғы және төменгі шектер арасындағы айырмашылық) туралы сұрақты шешуде келесі саясатқа негізделу ұсынылады: ақшалай қаражаттар ағымының күнделікті өзгерісі жоғары және бағалы қағаздарды сату мен сатып алумен байланысты тұрақты шығындар жоғары болса, онда вариация қадамын арттыру қажет. Сонымен қатар егер бағалы қағаздар бойынша жоғары пайыздық мөлшерлемелерге байланысты табыс алу мүмкіндігі бар болса, вариация қадамын төмендету ұсынылады.

Стоун моделі. Миллер-Орр моделінің дамыған түрі болып табылады. Бұл модельдің мақсаты – ақшалай қаражаттардың трансформациялану операциялар көлемін төмендету. Миллер-Орр моделі ақшалай қаражаттардың жоғарғы шегіне жеткендегі уақытта өте өтімді активтерге немесе активтерді сатуға арналады. Стоун моделінде трансформациялану операциялары жақын күндердегі ақшалай қаражаттардың қозғалысын болжамдауға тәуелді болады. Мұнда тағы да бір Q шектеуі және (Q_в – Q^*), (Q_н + Q^*) интервалдары енгізіледі. Стоун моделінің графигі 6 суретте берілген./16, 63б./

Миллер-Орр моделі бойынша фирма А нүктесінде бағалы қағаздарды сатып алады. Стоун моделі бойынша ақшалай қаражаттарды трансформациялану өлшемі жақын күндердегі болжамды қалдықтарына тәуелді болады. Ақша қалдықтарын болжамдаудың 3 варианты бар:

1. Қалдықтардың кейінгі өсімі және (t + 7) мерзімінде Д нүктесіне жету болжамданады. Осы жағдайда t уақытында (Q_в–Q^*) өлшемінде бағалы қағаздарды сатып алу ұсынылады.

2.(Q_в–Q^*) өлшемінде С нүктесінен аспайтын деңгейге дейін қалдықтарды төмендету қажет. Мұнда қалдықтарды басқару бойынша шаралар қолданылмайды. t уақытында бағалы қағаздар сатып алынбайды.

3. (t + 7) мерзімінде В нүктесіне дейін ақша қалдықтарын төмендетуді болжамдау көзделеді. Мұнда бағалы қағаздарды Q^* өлшемінде В нүктесінде сатып алуды ұсынады. Q өлшемінің мәндерін Миллер-Орр моделі бойынша анықтау қажет.

Сурет 6.  Стоун моделі

Монте-Карло моделі. Бұл модельді 1980 жылы Лернер ұсынған. Бұл модель иммитациялық модельдеу әдісіне негізделеді. Мұнда ақшалай қаражаттардың қалдықтарының оптималды өлшемін бағалау үшін қолданы-луы мүмкін. Ақшалай қаражаттар қалдығы екі көрсеткіштің функциясы ретінде қарастырылады: өткізу көлемі мен ақшалай қаражаттар түсімі. Ақшалай қаражаттардың қалдығын модельдеу кезінде Лернер келесі реттілікті анықтаған:

1. Ай сайынғы өнімді өткізу көлемдері және өнімді өткізуден түскен табыс болжамданады.
2. Әр бір ай сайынғы өнімді өткізуден түскен табыс көлемі кездейсоқ өлшем ретінде алынады. Өйткені өткізу көлемі математикалық кездейсоқ өлшемге тәуелді.
3. Кез келген айға бірдей болатын вариациялау коэффициенті енгізіледі. Мұнда оның шамасы жуықтап 0,1 алынады.
4. Өткізу көлемдерінің стандарттық ауытқулары есептелінеді.
5. Келесі айдағы ақшалай қаражаттардың түсімі алдыңғы айдағы өткізу көлемдернің ақшалай түрдегі 60% алынады.
6. Мүмкін өткізу көлемдерінің ай сайынғы ақшалай түсімдері тұрақты шығындармен салыстырылады.
7. Ай сайынғы ақшалай қаражатқа қажеттілік анықталады. Әрбір ай сайынғы ақшалай қаражаттардың қалдығы Q_в мәнінің 90%-нан аспайды және төменгі шек Q_н өлшемінің 10%-на дейін төмен болмайды /17, 89-93б./.

Қаржы ресурстарын қолданудың тиімділігін жоғарылатудың маңызды құралдарының тағы біреуі кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларын және материалды емес активтерді басқару болып табылады. Оларды басқаруда негізгі сұрақ амортизацияны есептеу әдісін таңдау болып табылады.

Амортизацияны есептеудің үш әдісі бар: біркелкі жазу, жасалған жұмыс мөлшеріне және жеделдетілген амортизация.

Біркелкі жазу негізгі құралдар қызметінің қалыпты мерзіміне негізделеді. Амортизациялық аударымдар нормалары еңбек құралдар қызметінің физикалық және моральді мерзімне байланысты бекітіледі және олардың құнын өтелуінің қалыпты мерзімін бейнелейді. Амортизациялық аударымдардың экономикалық негізделген мөлшерін анықтау негізгі құралдардың дұрыс құнды бағалауын талап етеді. Кезең арасында негізгі құралдардың қалпына келтіру құнын анықтау мақсатыда оларды қайта бағалау қажеттілігі туындайдайды. Инфляция деңгейі қаншалықты жоғары болса, соншалықты қайта бағалау қажет болады.

Амортизацияны есептеудің екінші әдісі – жасалған жұмыс мөлшеріне амортизация. Оның мәні қаншалықты тозу көп болса, соншалықты жасалған жұмыс көлемі көп болатынына негізделеді, яғни амортизация объектіні пайдаланудың нәтижесі болып табылады. Мұнда уақыт кезеңі маңызды емес.

Үшінші әдіс – жеделдетілген амортизация, ол амортизацияның негізгі сомасы пайдаланудың бірінші жылдары есептелінеде деп қарастырылады. Бұл негізгі қорларды жаңартуды жеделдетіп ғана қоймай, сонымен бірге инфляциялық жоғалтуларды төмендету әдісі де болып табылады. Жеделдетілген амортизация әдісі шығындардың маңызды бөлігін тез өтеуді қамтамасыз етеді. Бірақ жеделдетілген амортизация саясаты өзіндік құнның жоғарылауына әкеледі, сәйкесінше өткізу бағаларының жоғарылауына да әкеледі. Бұл әдісті қолданудан алынған амортизациялық аударымдар қатаң мақсатты бағытқа ие. Олардың бағыты бойынша жұмсалмауы жағдайында салық салынатын табысқа енгізіледі.

Қаржы ресурстарын басқарудың сәттілігі кәсіпорын капиталының құрылымына тікелей тәуелді. Капитал құрылымы кәсіпорынның активтерінің жоғарылауына жағымды немесе жағымсыз әсер етуі мүмкін. Ол сонымен қатар табыс нормасына тікелей әсер етеді, өйткені қарыздық міндеттемелер бойынша төленетін тұрақты пайыздарынан табыс компоненттері компанияның белсенділігінің болжанатын деңгейіне тәуелді емес. Егер кәсіпорында қарыздық төлемдердің  жоғары үлесі бар болса, қосымша капиталды іздеумен қиындықтар болуы мүмкін.

Капитал құрылымы компанияның қызмет түрі мен талаптарына сәйкес болуы тиіс екені аксиома деп есептеледі. Қарыздық қаражаттар мен тәуекелді капитал арасындағы қатынас акционерлерге инвестициялардан қанағаттандырушы табысты қамтамасыз ететіндей болуы тиіс. Капитал құрылымының өзгерістерінде икемділік сәттіліктің қажетті элементі болуы мүмкін. Орта және ұзақ мерзімді қарыздарға қарағанда, жиі қысқа мерзімді қарызға келісу оңай. Қысқа мерзімді капитал қолда бар қаражат ағымының күтілетін не күтілмейтін өзгерістерін қамтамасыз етуі мүмкін, ал орташа ұзақ мерзімді капитал негізінен ұзақ жобалар үшін талап етіледі (мысалы, шет елдік экспансия бағдарламасы).

Батыс елдерде қаржы ресурстарын басқару тиімділігіне кәсіпорын акцияларын ұстаушыларының күтулері үлкен әсер етеді. Бұл фактор акцияларды ұстаушыларға табысты қамтамасыз ететін кәсіпорынның минималды ұзақ мерзімді табыс нормасын талап етеді және келесі кездерді назарына аударады: потенциалды дивидендтер және  капитал құнын жоғарылату мүмкіндіктер; бизнесте тәуекел элементі; акция ұстаушылары басқа жерден салыстырмалы тәуекелді инвестициялардан ала алатын табыс мөлшері.Акция ұстаушылардың көпшілігі өз қаражаттарын салған компания кездесетін ағымдағы және потенциалды мәселелер туралы білмегендіктен, табыс бойынша олардың сенімі әрқашан нақты емес және өте жоғары болады. Егер ұстаушылар қанағаттанбаса, олар акцияларын сата алады.

Сала қаншалықты бәсекелесті болса, соншалықты оның акция ұстаушылырына жабдықтар мен ғимараттарды жаңарту және модерни-зациялау, зерттеу, компьютеризациялауға инвестициялар бойынша сұраныс көп болады. Бұл бағыттар бойынша бір жыл не одан астам уақыттан соң инвестициядан тез табыс алынбайды.  Бұдан басқа, тұтынушылардың мінез-құлқы, технологиялар,  кәсіпкерлік кезеңінің жиілілігі, бәсекелестікпен байланысты сұраныстың белгісіздігі жиі табысты анықтау процесімен бірге жүреді. Қаржы ресурстарын басқаруды жүргізуде есептесу үшін база ретінде алынатын капитал құнын қалай анықтайтынын шешу қажет.

• КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ («Барлау «ҚазМұнайГаз» АҚ мысалында)

 

2.1 Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін талдау

 

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» Акционерлік қоғамы көмірсутектері шикізатын барлау, өңдеу, өндіру, қайта өңдеу және экспорттаумен айналысады. Мұнай газ объектілердің негізгі қызметі Батыс Қазақстанның Каспий маңындағы және Маңғыстау бассейндерінде жүргізіледі. Компания-ның тікелей негізгі акционері мемлекеттің мүдделерін Қазақстанның мұнай газ өнеркәсібінде ұсынатын және 2009 жылы желтоқсанның 31 күні жағдайы бойынша Компанияның айналыстағы 56,77% акциясын иеленетін «Ұлттық Компания «ҚазМұнайГаз» АҚ (ҚМГ ҰК) болып табылады. 2009 жылдың маусым айынан «Самрұқ» мемлекеттік активтерді басқару бойынша Қазақстандық холдинг» АҚ «Ұлттық Компания «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның 100% акциясын иеленеді. Өз кезегіне, «Самрұқ» мемлекеттік активтерді басқару бойынша Қазақстандық холдинг» АҚ-ның 100% акциясы Қазақстан Республиксы Үкіметінің меншігі болып табылады.

Компания өз қызметін «ӨзенМұнайГаз» (ӨМГ) және «ЭмбаМұнайГаз» (ЭМГ) өндірістік бөлімдері арқылы іске асырады. Компания 44 мұнай және газ кенішін өндіреді, оның ішінде «ӨзенМұнайГаз» өндірістік бөлімінде – 7, «ЭмбаМұнайГаз» өндірістік бөлімінде – 37.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» акционерлік қоғамының негізгі қызметін бейнелейтін техникалық экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу үшін 2 кесте құрылады.

 

Кесте 2.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» акционерлік қоғамының негізгі қызметін бейнелейтін техникалық экономикалық көрсеткіштер

 

Көрсеткіштер	2007ж	2008ж	2009ж	өзгерісі(+/-)
				2007/2008	2008/2009
1	2	3	4	5	6
1. Мұнай өндіру көлемі, млн. тонна	8,35	9,34	9,53	0,99	0,19
2. Мұнай өткізу көлемі, мың тонна	9.15	9.222	9.290	0.072	0.0068
3. Өнімді өткізуден түскен табыс, мың теңге	237103218	348887820	412207787	111784602	163319967
4. Өткізілген өнімнің өзіндік құны, мың теңге	162276362	207033927	194530080	44757565	-12503847
5. Жалпы табыс, мың теңге	71390026	142948461	217234038	71558435	74285577
6. Кезең шығындары, мың теңге	162276362	207033927	194530080	44757565	-12503847
2-Кестенің жалғасы
7. Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны, мың теңге	257958200	243131834	259333372	1375172	16201538
8. Айналым қорларының орташа жылдық құны, мың теңге	90834254	130623355	358113815	349030361	227490460
9. Еңбекақы қоры, мың теңге	36914123	37116032	37512548	201909	396516
10. 1 тонна мұнайды өткізу бағасы, теңге	28395595	37182	43428	28358412,97	6246
11. 1 тонна мұнайдың өзіндік құны, теңге	177351,2	22450,003	20939,73	-154901	-1510,3
12. Таза табыс, мың теңге	13464587	45276952	122561217	109096630	77284265
13. Негізгі қызметтен табыстылық, %	30,10926068	40,972614	52,70012961	10,8634	11,7275
14. Өткізілген өнімнің табыстылығы, %	43,99286817	69,045911	111,6711811	25,053	42,6253

Ескертпе – 2007-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

 

3 кесте мәліметтері бойынша бірдей көрсеткішке 2008 жылға 102 % құрап, Компания 9,53 миллион тонна мұнай өндіріп, 2009 жылға белгіленген өндірістік көрсеткіштерді орындауға жетті. Барлық өндірілген мұнайдың 6,73 млн. тоннасы ӨМГ-де өндірілсе, 2,8 млн. тоннасы ЭМГ-де өндірілген.

 

Кесте 3.

Шикі мұнайдың өндірісі, миллион тоннада

 

Өндіретін бөлім	2008ж	2009ж	%
ӨзенМұнайГаз	6,55	6,73	103
ЭмбаМұнайГаз	2,79	2,80	100
Барлығы	9,34	9,53	102

Ескертпе – 2008-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

 

2010 жылдың 1 қаңтар күні жағдайына Компанияның мұнай ұңғымала-рының пайдалану қоры 5865 ұңғыма құрайды, басқа ұңғымалар – 1693. Ұңғымалардың қызмет етпейтін қоры 1,7 %-ға дейін төмендеді (осы көрсеткіш 2008 жылы – 2,0 %).

Компания кеніштерінің негізгі бөлігі жоғары сулылығы және мұнай өндірудің жыл сайынғы төмендеуімен сипатталатын өңдеудің кешкі сатысында. Өндірудің табиғи төмендеуін толықтыру мақсатында және сонымен қатар 2009 жылға мұнай өндірудің жоспарланған көлемін қамта-масыз ету үшін Компания пайдаланушылық бұрғылау, ұңғымаларды жөндеу, мұнай өндіруді күшейту, сонымен қатар екінші стволдың кесіндісі бойынша шаралар жүргізді.

Есепті кезеңде 221 пайдаланылатын ұңғымалардың құрылысы жүргізілді, осы кезде жаңа ұңғымаларды енгізуден мұнай өндіру 279700 тонна құрады. 2009 жылы 1361 ұңғыма жөнделді, жөндеу бойынша өткізілген жұмыстардың нәтижесінде қосымша өндіру 558000 тонна мұнай құрады. Жыл ішінде екінші стволдың кесіндісі жүргізіліп, нәтижесінде қосымша өндіріс 17100 тонна мұнай құрады.

2009 жылы Компания келесі кеніштерде/блоктарда барлау жүргізді: Тайсойған (Уаз, Қондыбай), Р-9 (Қойқара, Дүйсеке-Солтүстік, Құлсары Солтүстік-Батыс) және Өзен мен Қарамандыбас кеніштері маңындағы территорияларда, сонымен қатар С.Нұржанов, Ақінген (оңтүстік), Батыс Прорвасы, Өзен (Шығыс Пасмұрын) және Қарамандыбас.

2009 жылы 10 барлау ұңғымаларының құрылысы аяқталды. Қондыбай 8, Уаз 15, 16, С.Нұржанов 501, Ақінген 1-А және Өзен-6244 табысты ұңғымалар болып табылады.

2010 жылы шикі мұнай өндірісі шамамен 2009 жылғы деңгейде қалып, 9,5 миллион тоннаға жетеді деп күтілуде. 2010 жылыға мұнай өндірісінің жоспарланған деңгейін қамтамасыз ету үшін 175 өндіруші ұңғымаларды барлау қарастырылған, сонымен қатар бар ұңғымаларды жөндеу, қызмет етпейтін ұңғымаларды жөндеу бойынша шаралар қарастырылған.

2010 жылы Компания барлауды орнату үшін перспективті блоктардың геологиялық құрамын нақтылау мақсатында геологиялық барлау жұмыста-рының кең көлемін жоспарлап отыр. Соның ішінде Компания Р-9, Тайсойған, Лиман және Өзен мен Қарамандыбас кеніштерінің маңындағы территория-ларда барлау жұмыстарын жоспарлаған.

2010 жылы Компанияның кассалық әдіспен есептелген капиталды шығыстары шамамен 39,8 миллиард теңге құрады деп күтілуде.

Компанияның жарғылық капиталы 2007 жылы 11761130 мың теңге құраса, 2008 жылы 11792208 мың теңге, 2009 жылы 259276481 мың теңге құрады.

Есепті 2009 жылы Компанияның операциялық қызметінің нәтижелері мен қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі факторларға шикі мұнай бағасының динамикасы, валюталық бағамдардың ауытқулары, соның ішінде теңгенің АҚШ долларына айырбас бағамы мен елдегі инфляция қарқыны жатады.

Шикі мұнайды сату Компания табысының негізгі көзі болып табылады. Компанияның бизнесі, болашағы, қаржылық жағдайы мен қаржы-экономикалық қызметінің нәтижелері көбіне мұнай бағасына тәуелді. Өткен кезеңдерде мұнай бағалары өзгерістің жоғары деңгейін бейнеледі. Компанияның табыстары мен таза пайдасы шикі мұнай бағасының мұнайдың әлемдік бағалары 2001 жылдан бастап қатты өссе де, бұл өсім, сонымен қатар қазіргі баға сақталады деген кепілдік жоқ. Мұнайдың бағасының болашақта кез келген төмендеуі Компанияның бизнесіне, болашағына, қаржылық жағдайы мен қызметінің нәтижелеріне жағымсыз әсер етуі мүмкін.

4 кесте мәліметтері бойынша Brent мұнайының бағалары 2008 жылмен салыстырғанда 1 баррельге 12 АҚШ долларына көтеріліп, 2009 жылы орташа алғанда 1 баррельге 65,14 АҚШ долларын құрады.

 

Кесте 4.

Мұнай бағалары

 

Көрсетілген жылға орташа баға	2008 ж.(АҚШ доллары/баррель)	2009 ж.(АҚШ доллары/баррель)
Brent	54,38	65,14
КТК қоспасы	53,50	65,23
Urals	60,99	50,52

Ескертпе – 2008-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

 

Компания табыстары мен қарыздарының көп бөлігі АҚШ долларында бейнеленсе, операциялық шығындарының көбі теңгеде бейнеленді. Компания қызметінің нәтижелеріне валюталық бағамдардың ауытқуының әсер етуі Компанияның таза валюталық бағытына, сонымен қатар мұндай ауытқулардың көлемі мен бағытына тәуелді.

Берілген жылдарға тұтынушы бағалардың индексі (ТБИ) бойынша өлшенген теңге/АҚШ долларының айырбас бағамы мен елдегі инфляция қарқыны 5 кестеде берілген.

 

Кесте 5.

ТБИ бойынша өлшенген теңге/АҚШ долларының орташа айырбас бағамы

 

	2008ж	2009ж
Теңге/АҚШ долларының орташа айырбас бағамы	132,88	126,09
ТБИ	7,6%	8,4%

Ескертпе – 2008-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

 

АҚШ долларына қатысты теңге 2008 жылы орташа132,88 теңге/АҚШ долларынын 2009 жылы орташа 126,09 теңге/АҚШ долларына дейін өзгерді. ТБИ 2008 жылғы 7,6%-мен салыстырғанда 2009 жылы 8,4% деңгейіне дейін жетті. 2009 жылы теңгенің револьвациясы шикі мұнай бағаларының көтерілуінің және жағымды эффектісін және Комапанияның теңгеде деноме-нацияланған табысын төмендетті. Бұдан басқа, Компания шығындарының көп бөлігі елдегі инфляцияның әсер етуіне бейім және бұл жағдай инфляцияға байланысты Компания табыстарының артуын өтемеуі мүмкін.

2010 жылдың басынан 1 баррель бағасы шамамен 10 АҚШ долларына төмендеуінен және 1 баррельге 50 АҚШ доллары белгісі шыққаннан кейін Brent мұнайының бағасы өсіп, ақпан айында бұл марканың мұнайы шамамен 1 баррельге 60 АҚШ доллары деңгейінде сатылды. 2010 жылы шикі мұнай бағалары бірқатар факторлармен анықталатын тұрақсыздықты сақтайды деп күтілуде.

2010 жылдың алғашқы екі айында теңге АҚШ долларына қатысты тұрақтанды және осы кезеңде орташа бағамы 125,27 теңге/АҚШ долларын құрап, 2009 жылғы орташа бағаммен (126,09 теңге/АҚШ доллары) салыстырғанда 0,82 теңгеден астам револьвация орын алды. Үкіметтің болжамдары бойынша теңге/АҚШ долларының айырбас бағамы төмендеуді жалғастырады.

ТБИ 2009 жылғы қаңтар және ақпан айларында 0,9% және 2,4%-ға өскенімен салыстырғанда 2010 жылдың осы айларында 1,1% және 1,9%-а өсті. ҚР Ұлттық банкісінің болжамдары бойынша 2010 жылдың қорытындылары бойынша ТБИ 7,3%-8,3% аралығында болады.

Компания көліктік тарифтер, мұнай өндіру, қаржылық және еңбек ресурстары сияқты  қызмет аспектілерінде маңызды өзгерістерді күтпейді.

Компания өндірілетін мұнайды үш негізгі бағыттар бойынша жеткізеді: Каспийлік Құбыр Консорциумы (Каспийский Трубопроводный Консорциум (КТК) және Өзен-Атырау-Самара (ӨАС) құбырлары бойынша экспортқа және 6 кестеде көрсетілгендей ішкі нарыққа:

 

Кесте 6.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның мұнайды жеткізуінің негізгі бағыттары

	2008ж	2009ж
КТК арқылы экспорт
Шикі мұнай көлемі (млн. тонна)	1,5	1,7
шикі мұнайды сатудың жалпы көлемінен %	17 %	18 %
мұнай және өңдеу өнімдерін сатудан жалпы түсім %	22 %	23 %
ӨАС арқылы экспорт
Шикі мұнай көлемі (млн. тонна)	5,0	5,1
шикі мұнайды сатудың жалпы көлемінен %	54 %	55 %
мұнай және өңдеу өнімдерін сатудан жалпы түсім %	66 %	66 %
Басқалар
Шикі мұнай көлемі (млн. тонна)	2,7	2,5
шикі мұнайды сатудың жалпы көлемінен %	29 %	27 %
мұнай және өңдеу өнімдерін сатудан жалпы түсім %	12 %	11 %

Ескертпе – 2008-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

 

Компания мұнайды ҚазТрансОйл АҚ-ның құбыры ӨАС және КТК-ның құбыры арқылы экспорттайды. Бұл екі экспорттық бағыттың салыстырмалы табыстылығы Компания жүктейтін мұнайдың сапасына, халықаралық нарықтағы бағаларға және қолданылатын құбырлық тарифтерге тәуелді.

7 кестеде 2008-2009 жылдарға сату көлемдері мен өткізу бағалары туралы мәліметтер берілген.

2009 жылы ӨАС құбырлары арқылы экспорттық және ішкі жеткізулердің сомалық көлемдері тұрақты болып қалды. Осы уақытта КТК құбырлары арқылы экспорттық көлемдер артты. 2009 жылы ӨАС құбыры арқылы шикі мұнайды сатудан түсім 39,6 миллиард теңгеге немесе 17,5%-ға өсті. 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылғы түсімнің жоғарылауы өткізу көлемі мен бағалардың өсімімен түсіндіріледі.

 

Кесте 7

Сату көлемдері мен өткізу бағалары

 

Көрсеткіштер	2008ж.,басқаша көрсетілмесе, мың теңгемен	2009ж., басқаша көрсетілмесе, мың теңгемен
Шикі мұнайды экспорттық сатурлар
ӨАС құбыры
Өткізу	226798166	266395404
Көлем (мың тонна)	4953	5076
Орташа баға (1 тоннаға теңге)	45790	52487
Орташа баға (АҚШ доллар/баррель)	44,66	57,57
КТК құбыры
Өткізу	75690507	92991304
Көлем (мың тонна)	1536	1663
Орташа баға (1 тоннаға теңге)	49284	55902
Орташа баға (АҚШ доллар/баррель)	51,30	61,32
Шикі мұнайдың экспорты барлығы	302488673	359386708
Шикі мұнай мен өңдеу өнімдерінің басқа сатулары
7-Кестенің жалғасы
Ішкі нарықта шикі мұнай мен өңдеу өнімдерін өткізу	40394425	44705552
Көлем (мың тонна)	2733	2551
Орташа баға (1 тоннаға теңге)	14780	17525
Орташа баға (АҚШ доллар/баррель)	15,38	19,22
Ішкі нарықта өткізу барлығы	40394425	44705552
Шикі мұнай мен өңдеу өнімдерінің Сомалық сатулары
Шикі мұнай мен өңдеу өнімдерін өткізу	342883098	404092260
Сомалық көлем (мың тонна)	9222	9290
Орташа баға (1 тоннаға теңге)	37182	43428
Орташа баға (АҚШ долл./барр.)	38,21	46,99
Басқа сатулар	6004722	8115527
Табыс барлығы	348887820	412207787

Ескертпе – 2008-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

 

2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы КТК құбыры арқылы мұнайды сату 17,3 миллиард теңгеге немесе 22,9%-ға өсті. Түсімнің артуы өткізу көлемдері және бағалармен байланысты.

Өткен жылмен салыстырғанда 2009 жылы ішкі нарықта шикі мұнай мен өңдеу өнімдерінің басқа сатулар 4,3 миллиард теңгеге немесе 10,7%-ға өсті. 2009 жылы ішкі нарықта мұнай және өңдеу өнімдерін жеткізу көлемдері 182 мың тоннаға төмендесе де, 1 тоннаға орташа бағалар 2008 жылғы 14780 теңгеден 17525 теңгеге дейін өсіп, сатудан түсімнің 40,4 миллиард теңгеде 44,7 миллиард теңгеге дейін артқанына әкелді.

8 кестеде 2008-2009 жылдарда мұнай және өңдеу өнімдерінің көліктік және басқа да шығындарды есепке алынған өткізу бағалары берілген.

 

Кесте 8.

2008-2009 жылдар аралығында мұнай және өңдеу өнімдерінің өткізу бағалары

Көрсеткіштер	(АҚШ доллары/баррель)
2009 жыл		КТК	ӨАС	Басқалар
Бенчмарк бағасы		65,23	60,99	—
Өткізу бағасы (БК шығындарына және баррелизация коэффициенті бойынша айырмашылыққы дейін)		62,86	—	—
БК бойынша шығындадан және баррелизация коэффициенті бойынша айырмашылықтан таза тиімділік		(1,54)	—	—
Өткізу бағасы		61,32	57,57	19,22
Көлік шығындары		(5,93)	(6,16)	(0,80)
Сатулар бойынша комиссия		(0,07)	(0,07)	(0,02)
Өңдеу шығыстары		—	—	(0,55)
Өткізудің түзетілген бағасы		55,32	51,34	17,85
2008 жыл		(АҚШ доллары/баррель)
8-Кестенің жалғасы
Бенчмарк бағасы		53,50	50,52	—
Өткізу бағасы (БК шығындарына және баррелизация коэффициенті бойынша айырмашылыққы дейін)		52,25	—	—
БК бойынша шығындадан және баррелизация коэффициенті бойынша айырмашылықтан таза тиімділік		(0,95)	—	—
Өткізу бағасы		51,30	47,66	15,38
Көлік шығындары		(5,25)	(5,82)	(0,73)
Сатулар бойынша комиссия		(0,7)	(0,07)	(0,09)
Өңдеу шығыстары		—	—	(2,54)
Өткізудің түзетілген бағасы		45,98	41,77	12,02

Ескертпе – 2008-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

 

Бенчмарк және КТК бойынша өткізу бағаларының айырмашылығы негізінен сапа банкісі бойынша шығындардан, порттық және кедендік жинақтардан, сатулар және орташаландыру эффектілері бойынша комиссия-лардан тұрады. Бенчмарк және ӨАС бойынша өткізу бағаларының айырма-шылығы негізінен порттық және кедендік жинақтардан, сатулардан комиссиялардан тұрады. Мұнай және мұнай өнімдерінің басқа сатуларының бағасы ҚМГ ҰК келсімінің артықшылығы бойынша анықталады және ол баға нарықтық бағадан төмен.

Компанияның операциялық шығындары мұнай өндіру құнымен байланысты. 9 кестеде Компания операциялық шығындарының құрамы берілген.

 

Кесте 9.

Операциялық шығындар (мың теңге)

 

Көрсеткіштер	2009ж.	2008ж.	2008ж. түзетілген	Өзгеріс
Көлік шығындары	44060096	40106224	40106224	3953872
Жұмысшыларға төлемдер	37512548	37116032	36537043	975505
Тозу, амортизация	27758826	24362896	24083651	3675175
Жөндеу және қызмет көрсету	18988262	16845303	16637232	2351030
Роялти	15850891	15180580	15180580	670311
Шикізаттар мен материалдар	11661063	21658853	17539543	(5878480)
Басқа салықтар	9666804	7103491	7103491	2563313
Әлеуметтік жобалар	7850402	1791551	1791551	6058851
Басқарушылық гонорар және сатулар бойынша комиссиялар	7678179	11976634	11976634	(4298455)
Электроқуат	6563701	5824741	5824741	738960
Айыппұлдар мен Штрафтар	363994	4056539	4056539	(3692545)
Экологиялық штрафтар	(11427595)	11427595	11427595	(22855190)
Басқалар	18002909	9583488	9443041	8559868
Операциялық шығындар барлығы	194530080	207033927	201707865	(7177785)

Ескертпе – 2008-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

Жыл бойына Компанияның операциялық шығындары резервтерді өзге және профильді емес кәсіпорындарды сату нәтижесінде төмендеді. Маңызды сомалар мен қозғалыстар келесідей түсіндіріледі(теңестіру мақсатында 2008 жылы Атыраулық мұнай өңдеу зауытында жолай мұнайын өңдеуімен байланысты шығындар  алынып тасталған):

Көлік шығындары жыл бойына 1%-ға жеткізілетін мұнайдың жалпы көлемінің өсуі және жеткізудң жалпы көлеміндегі экспорт үлесінің өсуі нәтижесінде 9%-ға өсті.

2009 жылы жұмысшыларға төлемдердің сомалық шығындар 2008 жылғы деңгейде сақталды, алайда орташа еңбекақы 4%-ға өсті және орталық аппаратқа Компанияны бірігу сферасында күшейту, ішкі бақылау жүйесін жетілдіру, есептілік нысанының халықаралық стандартына сәйкес қаржылық есептілікті дайындау және инвесторлармен байланыс үшін жұмысқа бірқатар жұмысшылар алынды. Бұл жұмышылар бойынша шығындар персоналдар санының 2%-ға төмендеуімен өтелді(жыл бойына профильді емес кәсіпорынды сатумен байланысты).

2009 жылы негізгі құралдарға инвистициялардың  өсімі және 2008 жылы Лиман блогында барлауға лицензияларды алу бойынша шығындар амортизациясы нәтижесінде тозу және амортизация 13%-ға артты. Компанияның дәлелденген қорларын жоғары жаққа қарай қайта қарау нәтижесінде Компания бойынша тозудың орташа мөлшерлемесі 2009 жылы шамамен 10%-ға дейін төмендеді (2008 жылы 11%).

2009 жылы профильді емес кәсіпорындарды өткізумен байланысты шикізаттар мен материалдарға шығындар төмендеді.

Басқарушылық гонорар мен сатулар бойынша комиссиялар ҚМГ ҰК-сымен басқарушылық қызметпен жаңа Келісімге отыру нәтижесінде төмендеді.

Салық салуға дейін пайда 34%-ға 217,2 миллиард теңгеге дейін жоғарылатады, осы уақытта табыс салығы бойынша шығындар 4,5 миллиард теңгеге төмендеп, 94,7 миллиард теңге құрады. Компанияның салықтың жалпы тиімді мөлшерлемесі 2008 жылғы 69%-дан 2009 жылы 44%-ға дейін төмендеді. 10 кестеде табыс салығы бойынша шығындар берілген.

 

Кесте 10.

Табыс салығы бойынша шығындар (мың теңге)

 

	2008ж.	2009ж.
Салық салуға дейінгі пайда	217234038	142948461
Корпоративтік табыс салығы	94672821	99192639
Салықтың тиімді салығы	44%	69%
	табыс салығына дейінгі пайда %
Заңмен бекітілген табыс салығы мөлшерлемесі нәтижесінде жоғарылауы (төмендеуі)	30	30
Үстеме табысқа салық	20	32
Алдыңғы жылдардағы үстеме табысқа салық	(9)	−
Резервтерде өзгеріс	(2)	−
саылқ салу мақсатында салуға жатпайтын табыстар немесе алып тастауға жатпайтын шығындардың салық эффектісі	5	7
Салықтың тиімді мөлшерлемесі	44	69

Ескертпе – 2008-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды

 

Капиталды шығындар

2009 және 2008 жылдарда кассалық әдіс бойынша және Атыраулық мұнай өңдеу зауытын есепке алынбай есептелген Компанияның капиталды шығындары 49,3 миллиард теңге және 48,5 миллиард теңге құрады. Болжамдарға сәйкес Компанияның жалпы капиталды шығындары 2010-2012 жылдары 2009 жылдың деңгейінен төмен болады, яғни Компания қаражаттарды үнемдеу бойынша ынталар қабылдады.

 

 

2.2 Қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштерін талдау

 

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау – кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің нақты қолда бары зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді /19, 141б./.

Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет. Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстың құнын құру барысында жүргізіледі.

Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.

Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың құрылымына талдау жасау үшін келесі 11 аналитикалық кестесі құрылады.

Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының есепті 2009 жылы өткен 2008 жылмен салыстырғанда 298553681 мың теңгеге немесе 40,62%-ға артатындығын көруге болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын көрсететіндіктен, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды. Алайда активтерді талдай отырып, олардың қалай таратылғанын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлгенін, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін (іске тартылу деңгейін) анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет, ол туралы арнайы оқулықтарда түрлі көзқарастар кездеседі. Бірінші әдістеме бойынша оның құнына негізгі құралдардың, өндірістік қорлардың, аяқталмаған өндірістің, өсімдегі және бордаңылаудағы малдар құндары қосылады.

 

Кесте 11.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның активтер құрамы мен құрылымы

 

Көрсеткіштер	2007 жыл		2008 жыл		2009 жыл
	мың теңге	% үлесі	мың теңге	% үлесі	мың теңге	% үлесі
1	2	3	4	5	6	7
Активтер	380753624	100	436383708	100	734937389	100
1. Ұзақ мерзімді активтер	289919370	76,14	305760353	70,07	376823544	51,27
1.1 Негізгі құралдар	257958200	67,75	243131834	55,72	259333372	35,28
1.2 Қаржылық активтер	8198366	2,15	53963138	12,3	102841401	14,0
1.3 Материалды емес активтер	—	—	1340657	0,31	7921252	1,08
1.4 Ассоцияциялан-ған компанияларға инвестициялар	—	—	4516696	1,03	2884207	0,39
1.5. Басқа активтер	23762804	6,24	2808028	0,64	3843312	0,52
2. Ағымдағы активтер	90834254	23,86	130623355	29.93	358113845	48,73
2.1. Тауарлы-материалды запастар	20848151	5,48	15409658	3,53	15131619	2,06
2.2. Салықтар бойынша алдын-ала төлем және өтеуге ҚҚС	4484643	1,18	22121101	5,07	11690358	1,59
2.3. Берілген аванстар және алдыңғы кезеңдердегі шығыстар	5027135	1,32	6993525	1,6	4952828	0,67
2.4. Саудалық және басқа дебиторлық қарыз	19826746	5,21	45918226	10,52	37356601	5,08
2.5. Басқа қаржылық активтер	26520000	6,96	19993257	4,58	226523024	30,82
2.6. Ақша және оның эквиваленттері	14127579	3,71	20187588	4,63	62459415	8,51

Ескертпе – 2007-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

Екінші әдістемеде кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын активтер құрамына жоғарыда көрсетілгендерге қосымша, аяқталмаған күрделі қаржылар және қондырылатын жабдықтар құны қосылады. Бұл әдістемеде кәсіпорындарды болып жатқан даму процесін әлдеқайда дәл сипаттайды. Шаруашылық тәжірибесінің мәліметтері негізінде, өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициентінің келесі шегі, яғни К≥0,5 қалыпты болып есептеледі. Көрсеткіштердің мәні ең төменгі (қатерлі) мәннен аз болған жағдайда, кәсіпорынның есепті кезеңдегі қызметінің қаржылық нәтижелері активтерді меншікті қаражат есебінен толықтыруға мүмкіндік бермейтін болса, өндірістік мақсаттағы мүлікті арттыру үшін ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарын тартқан жөн.

11 кесте деректері бойынша кәсіпорынның жалпы қаржылар көлемі есепті 2009 жылы өткен 2008 жылмен салыстырғанда 298553681 мың теңгеге, ал 2007 жылмен салыстырғанда  354183765 мың теңгеге өскен. Оның ішінде ұзақ мерзімді активтер көлемі 289919370 мың теңгеден 2007 жылы 376823544 мың теңгеге дейін 2009 жылы өскен. Ұзақ мерзімді активтердің өсуіне қаржылық активтердің 8198366 мың теңгеден  2007 жылы 102841401 мың теңгеге дейін өсуіне ықпал еткен. Ағымдық активтер көлемі талданып отырған 3 жылда 267279591 мың теңгеге өскен.

Сонымен кәсіпорынның актив балансында талданушы мерзім аяғына қарай ұзақ мерзімді активтер үлесі төмендеп, ағымдық активтер үлесі өскенін көреміз.

Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу (мобильді) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. Қаржы тұрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды өзгеріс болып табылады – яғни мүлік әлдеқайда мобильді (іске тартылған) болады, оны пайдалану тиімділігінің өскендігін көрсетеді.

Талдау жүргізіп отырған кәсіпорында бұл коэффициенттің деңгейі 2007 жылы 0,24 (90834254 мың теңге:380753624мың теңге), 2008 жылы 0,3 (130623355 мың теңге:436383708 мың теңге), 2009 жылы 0,5 (358113845 мың теңге:734937389мың теңге) құрады. Бұл көрсеткіш 2009 жылы жоғары мәнге ие болған, яғни есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда ағымдық активтердің айналымдылығы баяулағанын, пайдалану тиімділігінің төмендегенін көрсетеді.

Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі көрсеткіш–мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті. Ол ағымдағы активтер құнын ұзақ мерзімдік активтер құнына бөлу арқылы анықталады. Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық ерекшеліктеріне байланысты. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.

Талданушы кәсіпорында бұл көрсеткіш деңгейі 2007 жылы 0,31 (90834254 мың теңге:289919370 мың теңге), 2008 жылы 0,43 (130623355 мың теңге:305760353 мың теңге), 2009 жылы 0,95 (358113845 мың теңге:376823544 мың теңге) құрайды. Бұл көрсеткіш есепті жылы өткенге қарағанда жоғары, бұған иммобильді қаражаттардың өсу қарқынынан мобильді қаражаттардың өсу қарқындары басым болуы ықпал еткен.

Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде қандай сапалық өзгерістер болғанын зерттеу қажет. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, оның өндірістік потенциалының маңызды элементінің жағдайын зерттеу қажет.

Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құнының (қалдық) үлес салмағының  өзгеруі, ерекше назар аударады. Өйткені бұл көрсеткіш кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты бағыт болып табылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі құралдардың нақты құнының коэффициентінің мөлшері баланс активтерінің барлық сомасының 50 пайызынан кем болмауы тиіс.

Баланс валютасындағы негізгі құралдардың қалдық құнының үлесі 67,75% – 2007 жылы; 55,72% – 2008 жылы; 35,28% – 2009 жылы құрады. Яғни соңғы жылы бұл көрсеткіштің теориялық мәніне сәйкес келмейді. Негізгі құралдардың жалпы құнындағы оның активті бөлігінің үлесін анықтау өте маңызды және де бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасының дамуындағы жағымды кезең болып табылады. Оның үлес салмағының өсуі қор қайтарымдылығы өсуіне әкеледі.

Кесте деректері бойынша ағымдық активтердің құны 90834254 мың теңгеден 2007 жылы 358113845 мың теңгеге дейін 2008 жылы қатты өсті. Оның ішінде тауарлы-материалдық қорлар құны 3 жылда 5716532 мың теңгеге төмендеген, ал өткен жылмен салыстырғанда 278039 мың теңгеге азайған. Аяқталмаған өндіріс соңғы үш жыл бойы орын алмаған. Ақшалай қаражат көлемі 14127579 мың теңгеден 2007 жылы 62459415 мың теңгеге дейін өсті, өткен 2008 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 42271827 мың теңгеге өсті. Дебиторлық қарыз көлемі есепті жылы қалған жылдарға қарағанда қатты өскен. Сонымен қорыта келе ең мобильді активтер яғни ақша қаражаттары есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда қатты өскенін көреміз. Ағымдық активтердің ең мобильді бөлігін, олардың құнына қатынасы арқылы анықталатын айналым қаражаттарының мобильдік коэффициентін келесідей анықтаймыз:

 

,                                                      (2)

 

мұндағы, Кмоб – мобильділік коэффициенті;

А_қар – Ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттері;

АА – ағымдағы активтер.

Бұл коэффициент, ағымдағы міндеттемелерді өтеуге бағытталатын қаражаттардың жалпы саласындағы төлеуге дайын қаражаттардың үлесін көрсетеді.

2007 жылы: = 0,15бірлік;

2008 жылы:= 0,15бірлік;

2009 жылы:  = 0,17бірлік.

 

Ең мобильді қаражаттар саласының артуы және мобильдік коэффициенттің өткен екі жылмен салыстырғанда 0,2 бірлікке өсуі кәсіпорынның төлемқабілеттілігінің жоғарылауын көрсетеді.

Есепті жылы дебиторлық борыш қатты өскен. 2009 жылы оның көлемі 2007 жылмен салыстырғанда есепті жылы 1,9 есе өссе, ағымдық активтер құрамындағы үлесі 5,08% есепті жылы құраған.

Кәсіпорын капиталының құрылымын зерттеу оларға кәсіпорын қызметінің кеңейген немесе қысқарғаны жайлы айтуын мүмкіндік береді. Қысқа мерзімдік несиелердің төмендеуі тәуекелдік және меншікті капиталдың өсуі кәсіпорын қызметінің қысқарғанын көрсетеді. Бірақ бірыңғай мұндай қорытынды жасауға болмайды, себебі бұл қаражаттардың үлесі басқа факторлардың несие үшін және дивидендке пайыздық мөлшерлемелермен әсерінен болуы мүмкін.  Егер несие үшін пайыздық мөлшерлемелер дивидеттердің мөлшерлемелерінен төмен болса, онда тартылған қаражатты өсірген дұрыс, ал егер керісінше болса, онда меншікті капиталды пайдаланған дұрыс. Әрине, авансталған капиталдың құрылымы жоғарыда қарастырылған жағдайларға тәуелді болады.

Қаржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын зерттеу үшін 12 кесте құрылады.

12 кесте деректері бойынша кәсіпорынның жалпы капиталы талданулы мерзім ішінде 168733696 мың теңгеден 2007 жылы 525757815 мың теңгеге дейін 2009 жылы өскен, яғни 357024119 мың теңгеге өскен, ал өткен жылмен салыстырғанда 352025252 теңгеге өскен. Жалпы капитал құрамында жарғылық капитал шамасы 11761130 мың теңгеден 2007 жылы 259276481 мың теңгеге дейін 2009 жылы өсті. Ұзақ мерзімді қарыздар шамасы 2007 жылы 50758435 мың теңге болса, 2009 жылы 37972387 мың теңге құрады және бұл көрсеткіш ұзақ мерзімді міндеттемелер құрамындағы үлесі 13,33%-дан 5,16%-ға төмендеген. Ұзақ мерзімді резервтер 3350083 мыңға сәл өскен, бірақ ұзақ мерзімді құрамындағы үлесі 12,82%-дан 7,09%-ға дейін төмендеді. Бөлінбеген табыс жыл сайын өсіп отырған. Міндеттемелер құрамында ұзақ мерзімді міндеттемелер 2007 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 17206078 мың теңгеге төмендеп, 100843962 болған. Ағымдық міндеттемелер 2 жылда 14365724 мың теңгеге артып, 108335612 мың теңгені құрады.

Сонымен жалпы капитал құрамындағы элементтердің біршамасы есепті жылы өскенін көреміз.

Енді оның құрылымына көз салайық: жалпы міндеттемелер мен капиталдың барлығының құрамында 2007 жылы капитал үлесі 44,32% болса, 2009 жылы 71,53%-ға дейін жеткен, ал міндеттемелер үлесі 2007 жылмен салыстырғанда 27,22%-ға төмендеген, яғни 2007 жылы – 55,68%, ал 2009 жылы – 28,46% құраған.

Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті көрсеткіштері деп тауарлы-материалдық қорлардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу деңгейін көрсететін көрсеткіштерді айтамыз /22, 58-65б./.

Кесте 12.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның қаржыландыру

көздерінің құрамы мен құрылымы

 

Көрсеткіштер	2007 ж.		2008 ж.		2009 ж.
	мың теңге	% үлес	мың теңге	% үлес	мың теңге	% үлес
1. Капитал	168733696	44,32	173732563	39,81	525757815	71,538
1.1. Жарғылық капитал	11761130	3,089	11792208	2,702	259276481	35,279
1.2. Басқа капитал	1315825	0,346			92249	0,0126
1.3. Бөлінбеген табыс	154162438	40,49	161860819	37,09	266383385	36,246
1.4. Компания акционерлерінің капиталы	167239393		173653027		525752115
1.5. Азшылық үлесі	1494303	0,392	79536	0,018	5700	0,0008
2. Міндеттемелер	212019928	55,68	262651145	60,19	209179574	28,462
2.1.Ұзақ мерзімді міндеттемелер	118050040	31	117928068	27,02	100843962	13,721
2.1.1 Қарыздар	50758435	13,33	54028740	12,38	37972387	5,1668
2.1.2 Кейінге қалтырылған табыс салығы	18485814	4,855	14197680	3,253	10715701	0,549
2.1.3 Резервтер	48805791	12,82	49701648	11,39	52155874	7,0966
2.2. Ағымдағы міндеттемелер	93969888	24,68	144723077	33,16	108335612	14,741
2.2.1 Қарыздар	18100418	4,754	21121175	4,84	21695307	2,952
2.2.2 Табыс салығы бойынша міндеттемелер	20390400	5,355	46994090	10,77	25551751	3,4767
2.2.3 Саудалық және басқа кредиторлық қарыз	34646110	9,099	51167595	11,73	40457729	5,5049
2.2.4 Резервтер	20832960	5,472	25440217	5,83	20630825	2,8072
Міндеттемелер мен капитал барлығы	380753624	100	436383708	100	734937389	100

Ескертпе – 2007-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

 

Тауарлы-материалдық қорлардың қалыптасу көздерін сипаттау үшін үш негізгі көрстекішті анықтайды:

1. Меншікті айналым капиталы. Ол меншікті айналым қаражаттарын сипаттайды, өткен кезеңмен салыстырғандағы оның ұлғаюы кәсіпорын қызметінің онан арғы дамуын дәлелдейді. Бұл көрсеткіш келесі формуламен анықталады:

 

=  –  = ,                                             (3)

 

мұндағы  С_о.к. – меншікті айналым капиталы;

Д_а – ұзақ мерзімді активтер;

І_р.П – баланс пассивінің бірінші бөлімі;

І_р.А – баланс активінің бірінші бөлімі.

2007 жылы кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтер сомасы меншікті капитал сомасынан артық болғандықтан, берілген жылда меншікті айналым капиталы -121185674 мың теңгені құрады, бұл кәсіпорынның меншікті айналым капиталына -142033825 мың теңге қажеттілігін көрсетеді, яғни кәсіпорын өндіріс қорлары меншікті айналым капиталымен жеткілікті қамтамасыз етілмеген. 2007 жылға қарағанда 2008 жылы ұйым ұзақ мерзімді активтері 15840983 мың теңгеге ұлғайғандықтан, меншікті айналым капиталы соммасы одан әрі 10842116 мың теңгеге төмендеп, 2008 жылы 132027790 мың теңге теріс соманы құрады, ал тауарлы материалдық қорлар 5438493 мың теңгеге төмендеп, 15409658 мың теңге құраса да, осы жылы меншікті айналым капиталына қажеттілік қысқарған жоқ, керісінше, -5403623 мың теңгеге өсіп, кәсіпорын өндіріс қорлары меншікті айналым капиталымен -147437448 мың теңге сомасына қамтамасыз етілмеген. Бұл тенденция 2009 жылы өзгерді, яғни кәсіпорын ұзақ мерзімді активтері 2008 жылға қарағанда 2009 жылы меншікті айналым капиталы 280962061 мың теңге сомасына ұлғайып, осы жылы сомасы 148934271 мың теңгені құрады, ал тауарлы-материалдық қорлар сомасы алдағы жылмен салыстырғанда 278039 мың теңгеге төмендеді, сондықтан кәсіпорын өндіріс қорлары меншікті айналым капиталымен 133802652 мың теңге сомасына қамтамасыз етілген.

2. ТМҚ-ның меншікті және ұзақ мерзімді қарыздық қалыптасу көздері немесе перманентті айналым капиталы. Ол алдыңғы көрсеткіштің ұзақ мерзімді міндеттемелер соммасына ұлғаюымен анықталады, оның формуласы:

,                                                    (4)

мұндағы Д_О – ұзақмерзімді міндеттемелер.

Жоғарыда көрсетіліп өткен меншікті айналым қаражаттарына деген қажеттілікті қанағаттандыру үшін кәсіпорын ұзақ мерзімді несиелерді алды, яғни 2007 жылы ол 118050040 мың теңге, ал перманентті айналым капиталы      -3135634 мың теңге, яғни оған деген ұйымның қажеттілігі 2007 жылы                 -23983785 мың теңге соманы құрады. 2008 жылы алдыңғы жылға қарағанда кәсіпорынның ұзақ мерзімді міндеттемелері 121972 мың теңгеге төмендеді, сәйкесінше перманентті капитал да 10964088 мың теңгеге төмендеді және оның жеткіліксіздігі 29509380 мың теңге теріс сомасына жетті, бұл кәсіпорын позициясын осы тұрғыда шамалы төмендетті. Бірақ 2009 жылы кәсіпорын алған несиелер көлемі 100843962 мың теңгеге жеткендіктен, перманентті капитал 263877955 мың теңгеге ұлғайып, 249778233 мың теңгені құрады, сондықтан перманентті капитал артығы 234646614 мың теңге соманы құрады, бұл сан 2007 жылға қарағанда қатты өсті.

3. ТМҚ негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшері келесі формулымен анықталады:

,                                                 (5)

 

мұндағы,  К_К – қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.

2007 жылы бұл көрсеткіш 90834254 мың теңге құрап, 69986103 мың теңге артық сомасы орын алды, 2008 жылы қысқа мерзімді несиелер сомасы 50753189 мың теңгеге ұлғайғандықтан, ТМҚ негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшері 39789101 мың теңгеге ұлғайып, 130623355 мың теңге соманы құрады, ал осы жылы оның артықшылығы 45227594 мың теңгеге өсті. 2009 жылы бұл артықшылық 227768529 мың теңгеге ұлғайып, жалпы сомасы 342982226 мың теңге құрады, оның себебі берілген жылда кәсіпорын ТМҚ көлемі күрт төмендеді.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын абсолютті көрсеткіштер арқылы талдау нәтижелері арқылы келесі қорытынды жасауға болады:

• 2007 жылы қаражаттар көздерінің жеткіліктілігін көрсететін 3 көрсеткішке сәйкес келетін қорлардың қамтамасыз етілу деңгейлері төменгі дәрежеде, бірақ оның ішінде ТМҚ негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшері артығымен болғандықтан, 2007 жылы кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақсыз деген баға беруге болады.
• 2008 жылы алдыңғы жылдарға қарағанда 3 көрсеткіш деңгейі де төмендеген, бірақ ТМҚ негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшері оң шамада болғандықтан, төлемқабілеттілігі нашар, бірақ меншікті қаражаттар көздерінің толықтырылуы, дебиторлық қарыздың қысқаруы мен қорлар айналымының жеделдетілуі есебінен тепе-теңдікті қалпына келтіру мүмкіндігі сақталатын тұрақсыз қаржылық жағдай орын алған.
• 2009 жылы кәсіпорынның қаржылық жағдайы қалыпты деңгейге келеді, барлық 3 көрсеткішке де қажеттілік қанағаттандырылды. Кәсіпорынның жағдайы тұрақты деңгейге жетті.

Қаржылық жағдайдың нашарлауы капиталдың жаратылуы мен қарыздардың өсуіне әкеледі. Осыдан қаржылық тұрақтылығы, яғни кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі, меншікті қаражаттарды маневірлеу қабілеті, шаруашылық қызметтің қаржымен жеткілікті қамтамасыз етілуі деңгейі төмендейді.

Кәсіпорын қызметінің тұрақтылығы оның жалпы қаржылық құрылымымен, сыртқы кредиторлармен және инвесторлармен қатынас деңгейіне байланысты. Осылай қызметтің үрдісі барысында көптеген кәсіпорындар меншікті капиталмен бірге біршама қарыз қаражаттарының соммасынан тартады. Бірақ қарыз міндеттемелерінің едәуір ұлғаюы нәтижесінде, егер бірнеше кредитор бір уақытта өз қаражаттарын қайтаруды талап етсе, банкроттыққа ұшырауы мүмкін.

• Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бейнелейтін негізгі көрсеткіштердің бірі баланс валютасында меншікті қаражаттардың үлесін анықтайтын тәуелсіздік коэффициенті болып табылады:

 

= ,                                                                    (6)

мұндағы, С_К – меншікті капитал, мың теңге;

∑К – капиталдың жалпы сомасы, мың теңге.

Оның өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігінің ұлғаюын, болашақта қаржылық қиыншылықтар тәуекелінің төмендеуін білдіреді /23, 157-163б./.

Қарстырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы:  = = 0,44бірлік;

2008 жылы: =  = 0,39бірлік;

2009 жылы: =  = 0,71бірлік.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ мысалында берілген коэффициент 2007 жылы 0,44 құрады, бұл кәсіпорынның сыртқы кредиторлар мен инвесторлар қаржылық ықпалынан біршама тәуелсіз қызмет етуін білдіреді. Бірақ 2008 жылы жалпы активтерге қарағанда меншікті капитал жеткіліксіз болғандықтан, бұл көрсеткіш 0,39-ға дейін төмендеді – ұсынылған қалыпты деңгейден төмен, ал  2009 жылы көрсеткіш мәні күрт өсті, яғни тәуелсіздік коэффициенті 0,71-ге өсті, яғни мысалға алынған жылдар аралығындағы кәсіпорынның тәуелсіздік коэффициенті динамикасы 2008 жылды есепке алмағанда кәсіпорынның қалыпты жағдайын және банкроттыққа әкелуін мүмкін емес екенін бейнеледі.

• Тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш болып табылатын тәуелділік коэффициенті келесідей анықталады:

=  немесе   = 1 — ,                                        (7)

Берілген коэффициент авансталған капиталдың жалпы сомасындағы қарыздың үлесін сипаттайды. Оның үлесі жоғарлаған сайын кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздеріне тәуелділігі сәйкесінше ұлғаяды.

Қарастырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы: = 1 – 0,44 = 0,56бірлік;

2008 жылы: = 1 – 0,39 = 0,61бірлік;

2009 жылы: = 1 – 0,71 = 0,29бірлік.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-да оның үлесі 2007 жылы – 0,56, 2008 жылы – 0,61, 2009 жылы – 0,29. Екі көрсеткіштің өзгеру себептерін «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымын бейнелейтін кестеден көруге болады. 2009 жылы 2007 жылға қарағанда қарыз капиталы 1,019 есе төмендеген, соның ішінде ұзақ мерзімді міндеттемелер 1,17 есе төмендеген. 2009 жылы тәуелсіздік коэффициенті 0,71 бірлік, ал тәуелділік коэффициенті 0,29 бірлік, яғни кәсіпорынның тәуелсіздігі қарыз капиталының төмендеу әсерінен жоғарылаған.

• Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын келесі көрсеткіш қаржыландыру коэффициенті болып табылады, оның формуласы:

= ,                                                         (8)

мұндағы, З_К – қарыз капиталы, мың теңге.

Коэффициент кәсіпорынның қызметінің қай бөлігі меншікті қаражаттар арқылы, және қай бөлігі қарыз қаражаттары арқылы қаржыландырылатынын көрсетеді. Оның мәні ≥ 1 болуы қажет.

Қарастырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы: = = 0,79бірлік;

2008 жылы: =  = 0,66бірлік;

2009 жылы: =  = 2,51бірлік.

Талданатын уақыта аралығында қаржыландыру коэффициенті 2007 жылы 0,79-дан 2008 жылы 0,66-ға дейін төмендеп, 2009 жылы 2,51-ге дейін ұлғайды. Бұл 2007-2008 жылдары кәсіпорын мүлкінің едәуір бөлігі қарыз қаражаттары арқылы қалыптастырылғанын білдіреді. Ал 2009 жылы коэфициент мәні қалыпты болып келеді.

• Қарыз және меншікті қаражаттар арақатынас коэффициенті меншікті капиталдың 1 теңгесіне активтерге салынған қанша қарыз капиталы тартылғанын сипаттайды:

 

K= .                                                         (9)

Бұл көрсеткіштің қалыпты шегі K ≤ 1.

Қарастырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы: K =  = 1,25бірлік;

2008 жылы: K =  = 1,51бірлік;

2009 жылы: K =  = 0,39бірлік.

Сонымен талдау көрсетіп отырғандай, кәсіпорын 2007 жылы қарыз қаражаттарының жалпы соммасы 212019928 мың теңгеден күрт  262651145 мың теңгеге өсті, нәтижесінде есептелген коэффициент мәні жалпы қабылданған шектен 1,25 асып түсті, берілген жағдай кәсіпорын үшін қатерлі болып табылады. Салыстырмалы тұрақты меншікті капиталдың 1 теңгесіне қарыз қаражаттардың өсуі үдей түскендіктен, 2009 жылы көрсеткіш мәні 1,51-ге дейін ұлғайды. Осы 2007-2008 жылдары «Барлау Өндіру «ҚазМҰнайГаз» АҚ сыртқы қарыз қаражаттарына тәуелділігі жоғары болды. Дегенмен, 2009 жылы меншікті қаражаттардың әрбір теңгесіне активтерге салынған 0,39 теңге қарыз қаражаттарын тартты, есептелінген мән қарыз және меншікті капитал арақатынас коэффициентінің шекті мәнінен өте төмен, бірақ оны кәсіпорын үшін жағымды деп санауға болады.

• Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі болып маневрлілік коэффициенті табылады. Коэффициент еркін маневр жасауға мүмкіндік беретін кәсіпорын меншікті капиталының қай бөлігі мобильді түрде екенін көрсетеді. Бұл көрсеткіштің төменгі деңгейі кәсіпорын меншікті капиталының маңызды бөлігі қысқа уақыт аралығында қолма-қол ақша-қаражаттарына айналу мүмкіндігі жоқ, аз өтімді болып табылатын иммобильді сипаттағы құндылықтарға шоғырланғанын білдіреді.

Қаржылық көзқарасы тұрғысынан маневрлілік коэффициент деңгейінің жоғары болуы кәсіпорын үшін тиімді: меншікті капитал мобильді, оның көп бөлігі айналым капиталына салынған.

Маневрлілік коэффициентінің өсуі кәсіпорынның нақты мүліктік құрылымы тұсында мүмкін болатын шекте жағымды болады. Егер коэффициент ұлғаюы айналымнан тыс активтер өсуіне қарағанда меншікті капитал өсуінің артып шығуымен жетілсе, онда бұл кәсіпорын қаржылық тұрақтылығының өсуін нақты дәлелдйді.

Маневрлілік коэффициентінің жоғары мәні кәсіпорын қаржылық жағдайын жағымды етіп сипаттайды, бірақ көрсеткіштің тәжірибеде нақты бекітіліген қандай да бір қалыпты мән жоқ. Коэффициенттің қолайлы деңгейі үшін салыстырмалы мысал ретінде ≤ 0,5 мәнін алуға болады.

 

немесе ,                          (10)

мұндағы, Д_О – ұзақ мерзімді міндеттемелер,

Д_А – ұзақ мерзімді активтер.

Қарастырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы: =

=  -0,01 бірлік;

2008 жылы: =

= -0,08 бірлік;

2009 жылы: = =0,47 бірлік.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-да бұл коэффициент мәні 2007 жылы иммобильді сипаттағы құндылықтар көп көлемді 289919370 мың теңге сомасында және ең негізгісі ұзақ мерзімді міндеттемелер 118050040 мың теңге болғандықтан, теріс мәнге ие болды, яғни -0,01 құрады. 2008 жылы да осы тенденция сақталып, коэффициент мәні теріс мән болып, -0,08 құрады. Алайда бұл жылдар мәндері қалыпты деуге болады. Ал 2009 жылы маневрлілік коэффициенті 0,47-ге тең болды, кәсіпорын үшін бұл шама жағымды, яғни меншікті айналым капитал меншікті капиталдағы үлесі 47% құрайды.

• Қаржылық тұрақтылықты бағалау кезінде айналым қаражаттарының құрамы көз-қарасы тұрғысынан қызмет етуші капиталдың (меншікті айналым капиталының) маневрлілік коэффициенті орынды болып табылады.

 

,                                            (11)

 

мұндағы, Д_С – ақшалай қаражаттар;

К_ФВ – қысқа мерзімді қаржылық салымдар.

Осы көрсеткіш абсолютті өтімді болып табылатын ақшалай және жылдам жүзеге асырылатын бағалы қағаздар түрінде болатын меншікті айналым қаражаттарының бөлігін сипаттайды. Қалыпты қызмет ететін кәсіпорын үшін берілген көрсеткіш нөлден бірге дейін өзгеріп отырады. Басқа жағдайлар тұрақты болған кезде, көрсеткіштің динамикада өсуі үшін жағымды тенденция болып табылады.

Қарастырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы:  =

= -12,9 бірлік;

2008 жылы:  =

= -2,84бірлік;

2009 жылы:  =

= 1,15бірлік.

Сонымен 2007 жылы бұл көрсеткіш алдында қайталанып өткен меншікті капитал көлемі аз болғандықтан -12,9 мың теңге құрады, ал 2008 жылы  өткен 2007 жылмен салыстырғанда ең өтімді активтер құрамына жатқызылатын ақша-қаражаттар 14127579 мың теңгеден 20187588 мың теңгеге дейін өссе де, алдында қайталанып өткен меншікті капитал көлемі 2007 жылы 168733696 мың теңгеде 173732563 мың теңгеге дейін өскендіктен, -2,84 мың теңгеге төмендеді. Кәсіпорын үшін 2007-2009 жылғы көрсеткіш мәндері қауіпті жағдайды көрсетеді, себебі кез келген қажетті уақытта ең өтімді активтер көлемінің аздығы қандай да қауіп-қатер туғызуы мүмкін.

• Қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті инвестициялық жобаларды қаржыландыру кезінде қарыз қаражаттарының үлесін шамамен бағалауға мүмкіндік береді. Бұл коэффициент айналымнан тыс активтер қалыптасу көздерінің қай бөлігі есепті жылда меншікті капиталға, басқа бөлігі ұзақ мерзімді активтерге сәйкес келетінін көрсетеді. Қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициентінің едәуір жоғары мәні тартылған капиталға күшті тәуелділікті, болашақта несиені пайдаланғаны үшін пайыз түрінде ақша-қаражаттардың маңызды сомасын төлеу қажеттілігін білдіреді. Ол ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар мөлшерінің меншікті капитал мен ұзақ мерзімді қарыз қаражаттар сомасы қатынасымен анықталады:

,                                               (12)

мұндағы, Д_О – ұзақ мерзімді міндеттемелер.

Қарастырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы:  = 0,41 бірлік;

2008 жылы:  = 0,40 бірлік;

2009 жылы:  = 0,16 бірлік.

Қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті 2007 жылы 0,41 құрады, 2008 жылы 0,40 құрады, осы жылы өткен жылға қарағанда кәсіпорынның ақша-қаражаттарды ұзақ мерзімге тартуы 40% құрап, өзгеріссіз қалды деп айтуға да болады, яғни «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның тартылған капиталға күшті тәуелділікті білдіреді. Ал 2009 жылы берілген коэффициент мәні біршама төмендеп, 16% құрады, яғни кәсіпорын ақша қаражаттарды ұзақ мерзімге тартуы 16%-ға дейін төмендеді.

• Инвестицияларды өтеу коэффициенті немесе қаржылық тұрақтылық коэффициенті кәсіпорын активтерінің жалпы сомасында меншікті капитал мен ұзақ мерзімді міндеттемелер үлесін сипаттайды:

 

.                                                 (13)

Бұл көрсеткіш тәуелсіздік коэффициентімен салыстырғанда жұмсақтау шектеулерге ие. Батыс тәжірибесінде берілген коэффициенттің қалыпты мәні 0,9-ға тең, ал оның шекті мәні 0,75 болып табылады.

Қарастырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы:  = 0,75 бірлік;

2008 жылы:  = 0,67 бірлік;

2009 жылы:  = 0,85 бірлік.

2007 жылы бұл көрсеткіш мәні кәсіпорын үшін қауіпті болды. 2009 жылы меншікті қалыптасу көздері мен ұзақ мерзімді активтер қосындысы 2008 жылы 291660631 мың теңгеден 2009 жылы 626601777 мың теңгеге дейін өскендіктен, коэффициент мәні 0,85 мың теңге құрады, айта кететін жағдай, берілген жылы өткен жылға қарағанда коэффициент мәні негізінен меншікті капитал көлемінің ұлғаюы есебінен өсті.  2009 жылы инвестицияларды өтеу коэффициенті шекті мәнінен үлкен болғандықтан, кәсіпорын қаржылық жағдайы салыстырмалы тұрақты деп санауға болады.

• Берілген көрсеткішке толықтауыш ретінде меншікті айналым капиталын қорлар мен шығындар құнына бөлу арқылы қорлар мен шығындардың меншікті көздермен қамтамасыз етілу коэффициентін есептеп шығаруға болады, ол кәсіпорын қаржылық тұрақтылығын бейнелейтін элементтердің бірі болып табылады. Бұл көрсеткіш бірнеше кәсіпорын бойынша жалпылама статистикалық мәліметтері негізінде 0,6-дан төмен болмауы керек, бірақ қаржылық тұрақты кәсіпорын үшін 1-ден жоғары болуы қажет.

,                                                  (14)

мұндағы, ТМЗ – тауарлы-материалдық қорлар.

Қарастырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы:  = — 5,81 бірлік;

2008 жылы:  = -8,57 бірлік;

2009 жылы:  = 9,84 бірлік.

Кәсіпорында 2007-2008 жылдарда коэффициент мәні теріс мәндерге ие,  2007 жылы -5,81 және 2008 жылы -8,57 құрады, яғни кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттары қорлар шығындарды қалыптастыру үшін жеткіліксіз деңгейде болды. Бірақ 2009 жылы қорлар мен шығындардың 1 теңгесі 9,84 мың теңге меншікті айналым капиталымен қамтамасыз етілді, оның себебі өткен 2007 жылмен салыстырғанда 2009 жылы меншікті айналым капитал   күрт 148934271 мың теңгеге дейін өсіп, сонымен қатар тауарлы-материалдық қорлар сәл төмедеді.

• Меншікті қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу коэффициенті негізінде баланс құрылымы қанағатты (қанағатсыз), ал кәсіпорын төлемқабілетті (төлемқабілетсіз) болып анықталады. Бұл көрсеткіштің бірнеше жылдар динамикасында өсуі компания қаржылық тұрақтылығының жоғарылауы ретінде қарастырылады. Коэффициенттің шекті мәні ≥ 0,5.

 

,                                                    (15)

мұндағы, К_А – қысқа мерзімді активтер.

Қарастырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы: = -1,33 бірлік;

2008 жылы: = -1,01 бірлік;

2009 жылы: = 0,41 бірлік.

Меншікті айналым капиталының қысқа мерзімді активтерді 41%-ға тек 2009 жылы ғана қаржыландырылды, бұл кәсіпорынның қарыз қаражаттарын тарту қажеттілігін көрсетеді.

• Берешек-алашақ қарыз коэффициенті кәсіпорынның берешек және алашақ қарыздарды қаншалықты бағытты және тиімді қолдануын көрсетеді. Ұсынылатын шекті мәні ≤ 1. Егер кәсіпорынның берешек және алашақ қарыздар қатынасының мәні берілген коэффициенттің шекті мәнінен жоғары болса, онда бұл кәсіпорынның берешек-алашақ қарыздарды тиімсіз және рационалды емес қолданғанын білдіреді.

 

,                                                  (16)

мұндағы, ДЗ – алашақ қарыз;

КЗ – берешек қарыз.

Қарастырылып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш келесі мәндерге ие:

2007 жылы: = 0,57 бірлік;

2008 жылы: = 0,89 бірлік;

2009 жылы: = 0,92 бірлік.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның алашақ және берешек қарыздарды басқаруы 2007 жылы сәйкесінше есептелген коэффициенттің 0,57 мәні бойынша тиімді екені көрініп тұр. Көрсеткіш мәні қалыпты мәнге сәйкес келіп, 2008 жылы 0,89 құраса, 2008 жылы 0,92 құрады, олар өткен жылдармен салыстырғанда берешек қарыз да, алашақ қарыз да едәуір ұлғайды. /Қосымша А/

Баланс өтімділігін талдау мәселесін қарастырар алдында жалпы активтердің, баланстың және кәсіпорынның өтімділігін анықтап алу керек. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұсынылады. Шаруашылық субъектісінің өтімділігі – ол оның өзінің тез өтеу қабілеттілігі, егер кәсіпорын өзінің ағымдағы активтерін өткізіп, яғни оларды ақшаға айналдыра алса, өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін орындауға шамасы бар болса, онда ол өтімді кәсіпорын өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін орындауға шамасы бар болса, онда ол өтімді кәсіпорын болып саналады /24, 105-109б./.

Талданушы кәсіпорынның өтімділік көрсеткіштері 13 кестеде берілген.

Абсолютті өтімділік коэффициенті ағымдағы қарыздардың қай бөлігі бухгалтерлік балансты құру күніне немесе алдағы жақын арада өтелуі мүмкін екенін білдіреді, оның қалыпты мәні К^а_ө ≥ 0,2-0,5. Компанияның абсолютті өтімділік коэффициенті талданушы жылдарда қалыпты мәнге сәйкес келмейді. Аралық өтімділік коэффициенті ағымдағы міндеттеме-лердің қай бөлігі тек ақшалай қаражаттар есебінен ғана емес, сонымен қатар жүктелген өнім үшін күтілетін түсім есебінен өтелуі мүмкін екенін білдіреді, оның қалыпты мәні  К^ар_ө ≥ 1 болса, кәсіпорынның бұл көрсеткішінің мәні мүлдем төмен.  Жалпы өтімділік коэффициенті барлық өтімді ағымдағы активтердің барлық төлем міндеттемелерінің сомасына қатынасы, оның қалыпты мәні К^ж_ө ≥ 2, бұл көрсеткіш бойынша да кәсіпорын көрсеткіштерінің мәні қалыпты мәнге сәйкес келмейді.

 

Кесте 13.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның өтімділік көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	2007 ж.	2008 ж.	2009 ж.
Ақша және оның эквиваленттері, мың теңге	14127579	20187588	62459415
Саудалық және басқа дебиторлық қарыз	19826746	45918226	37356601
Тауарлы-материалды запастар	20848151	15409658	15131619
Ағымдағы міндеттемелер	93969888	144723077	108335612
Абсолютті өтімділік коэффициенті (Каө = (Ақшалай қаражаттар+Бағалы қағаздар)/Ағымдағы міндеттемелер)	0,1503416	0,1394911	0,5765363
Аралық өтімділік коэффициенті (Карө = (Ақшалай қаражаттар+Бағалы қағаздар+Дебиторлық қарыздар+Басқа активтер)/Ағымдағы активтер)	0,6354115	0,5275767	0,2894591
Жалпы өтімділік коэффициенті (Кжө = Ағымдағы активтер/Ағымдағы міндеттемелер)	0,9666315	0,9025745	1,7119924

Ескертпе – 2007-2009 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынып, құрастырылды.

 

Өтімділік кәсіпорынның сөзсіз төлем қабілеттілігін білдіреді және активтер мен міндеттемелердің арасындағы жалпы сомасы бойынша да, келіп түсу уақыты бойынша да әрдайым теңдікті көрсетеді. Кәсіпорынның өтімділігі шын мәнінде баланс өтімділігін көрсетеді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау үшін бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керек.

Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.

А1: өте өтімді активтер – ақшалай қаражаттар және қысқа мерзімді салымдар ( қысқа мерзімді бағалы қағаздар).

А2: тез өтімді активтер – дебиторлық қарыздар және басқа айналым активтер.

А3: баяу өтімді активтер – тауарлы-материалды қорлар.

А4: қиын өтімді активтер – негізгі қорлар және басқа айналымнан тыс активтер.

Баланс пассивтері олардың төлену жеделдігі деңгейіне байланысты топтастырылады:

П1: неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер – несиелік қарыздар және уақытында төленбеген кредиторлық борыш.

П2: қысқа мерзімді пассивтер – қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.

П3:  ұзақ мерзімді пассивтер – ұзақ мерзімді несиелер мен қарыз қаражаттары.

П4: тұрақты пассивтер — пассивтің бірінші бөлімінің «меншікті капитал» баптары./26, 184б./

Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп келесі қатынастарда саналады:

А1 ≥ П1

А2 ≥ П2

А3 ≥ П3

А4 ≤ П4

Басқа сөзбен айтқанда, сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір тобы кәсіпорынның сәйкес міндеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса баланс өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес.

Компания балансының өтімділігін анықтау 14 кестеде берілген.

2007 жылы: А1 < П1, А2 > П2, А3 < П3, А4 > П4;

2008 жылы: А1 < П1, А2 > П2, А3 < П3, А4 > П4;

2009 жылы: А1 > П1, А2 > П2, А3 < П3, А4 < П4 болғандықтан баланс өтімді емес.

 

2.3 Рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау

 

Рентабельділік көрсеткіштерінің деңгейі мен динамикасына барлық өндірістік-шаруашылық факторлардың жиынтығы әсер етеді: басқару және өндірісті ұйымдастырудың деңгейі; капитал және оның көздерінің құрылымы; өндірістік ресурстарды қолдану дәрежесі; өнім көлемі, сапасы және құрылымы; өнімдердің өндірісіне шығындар және өзіндік құны; қызмет түрлері бойынша пайда.

Рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау әдістемесі көрсеткішті есептеудің бастапқы формуласын өндіріс белсенділігі мен шаруашылық қызмет тиімділігін жоғарылатудың сапалы және сандық сипаттамасын бөлуді қарастырады.

Мысалы, жалпы рентабельділікті (өндірістік қорлар рентабельділік) талдау үшін үш немесе бес факторлық модельді қолдануға болады /27, 128-132б./.

Барлық қолданылатын модельдер негізінде келесі қатынас жатыр:

 

,                       (17)

мұндағы  — өнімнің еңбекақы сыйымдылығы;

— өнімнің материал сыйымдылығы;

— өнімнің амортизациялық сыйымдылығы;

— негізгі өндірістік қорлар бойынша өнімнің қор сыйымдылығы;

— айналым қаражаттары бойынша өнімнің қор сыйымдылығы (айналым қаражаттарының бекіту коэффициенті);

P – баланстық пайда;

F – негізгі қорлар жылдық орташа құны;

Е – материалдық айналым қаражаттарының орташа қалдықтары;

R — өнім рентабельділігі;

— толық өзіндік құн бойынша 1 теңге өнімге шығындар.

Өнім табыстылығы қаншалықты жоғары; негізгі қорлардың қор қайтарымдылығы және айналым қаражаттар айналымының жылдамдығы қаншалықты жоғары болса; 1 теңге өнімге шығындар және экономикалық элементтер (еңбек құралдары, материалдар, еңбек) бойынша шығындар қаншалықты төмен болса, қорлар рентабельділігі соншалықты жоғары болады. Рентабельділік деңгейіне жеке факторлардың әсер етуіне сандық баға беру тізбекті қойылым әдісі немесе факторлық әсер етуге баға берудің интегралдық әдісі бойынша анықталады.

Рентабельділікті анықтаудың үш факторлық моделі

 

,                                           (18)

мұндағы λ_Р — өнім табыстылғы

;

λ_F — өнімнің қор сыйымдылығы

;

λ_E – айналым қаражаттарының айналымдылығы

.

Рентабельділікті талдау «Барлау Өндіру «»ҚазМұнайГаз» АҚ-да жүргіземіз.

2008 жылы:

2009 жылы:

Бұл өзгерістерге түрлі факторлар қандай әсер еткенін қарастырайық.

1. Өнім табыстылығы факторының өзгерісінің әсер етуіне талдау
   • Басқа факторлардың деңгейлері өзгеріссіз қалып, тек өнім рентабельділігі өзгерген жағдайдағы өнімнің табыстылығы бойынша шартты рентабельділікті есептейміз:
   • Өнім табыстылығы факторының әсер етуін анықтау:
2. Қор сыйымдылығы өзгерісінің әсер етуін зерттеу
   • Басқа факторлардың деңгейлері өзгеріссіз қалып, өнім рентабельділігі мен қор сыйымдылығының өзгеруі жағдайындағы қор сыйымдылығы бойынша шартты рентабельділікті есептейміз:
   • Қор сыйымдылығы факторының әсер етуін анықтау:
3. Айналым қаражаттарының айналымдылығының әсер етуін зерттеу
   • Есепті 2009 жылы бойынша рентабельділікті анықтаймыз. Барлық үш фактор өзгеруі (өнім рентабельділігі, қор сыйымдылығы және айналым қаражаттарының айналымдылығы) жағдайында шартты рентабельділік ретінде қарастыруға болады. (R₂₀₀₉=0,3525 бірлік есептеуі жоғарыда көрсетілген).
   • Қор сыйымдылығы факторының әсер етуін анықтау:

Сонымен, капитал рентабельділігі 2009 жылы 2008 жылмен салыстыр-ғанда 2,69%-ға төмендеген. Капитал рентабельділігінің төмендеуіне өнім табыстылығының 11,34%-ға жоғарылауы, қор сыйымдылығының 3,32%-ға жоғаырлауы және айналым қаражаттарының айналымдылығының 17,36%-ға төмендеуі әсер еткен. Өнім табыстылығының 11,34%-ға жоғарылауына қарамастан айналым қаражаттарының айналымдылығының 17,36%-ға төмендеуі капитал рентабельділігінің 2,69%-ға төмендеуіне қатты әсерін тигізген.

 

Капитал рентабельділігіне әсер етуші факторларды анықтауда бес факторлы модельді де қолдануға болады. Капитал рентабельділігіне келесі бес фактор әсер етеді:

1. Өнімнің материал сыйымдылығы факторының өзгерісінің әсері;
2. Өнімнің еңбек сыйымдылығы факторының өзгерісінің әсері;

3.Өнімнің амортизация сыйымдылығы факторының өзгерісінің әсері;

4. Тозу коэффициенті факторының өзгерісінің әсері;
5. Айналым қаражаттарының бекітілу коэффициенті факторының өзгерісінің әсері.

Рентабельділікті анықтаудың бес факторлық моделі

,                               (19)

мұндағы, — өнімнің материал сыйымдылығы

;

— өнімнің еңбек сыйымдылығы

;

— амортизациялық сыйымдылық

;

— тозу коэффициенті

;

— айналым коэффициентінің бекітілу коэффициенті

.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ бойынша рентабельділікті анықтаймыз.

Алдымен 2008 және 2009 жылдар бойынша рентабельділік мәнін анықтаймыз.

2008 жылы:

2009 жылы:

 

1. Өнімнің материал сыйымдылығы факторының өзгерісінің әсер етуін зерттеу
   • Басқа факторлардың деңгейлері өзгеріссіз қалып, тек өнімнің материал сыйымдылығы өзгерген жағдайдағы өнімнің материал сыйымдылығы бойынша шартты рентабельділікті есептейміз:

 

.

• Өнімнің материал сыйымдылығы факторының әсер етуін анықтау:

.

2. Өнімнің еңбек сыйымдылығы факторының өзгерісінің әсер етуін зерттеу
   • Басқа факторлардың деңгейлері өзгеріссіз қалып, тек өнімнің еңбек сыйымдылығы мен өнімнің материал сыйымдылығы өзгерген жағдайдағы өнімнің еңбек сыйымдылығы бойынша шартты рентабельділікті есептейміз:

 

.

• Өнімнің материал сыйымдылығы факторының әсер етуін анықтау:

.

3. Өнімнің амортизация сыйымдылығы факторының өзгерісінің әсер етуін зерттеу
   • Басқа факторлардың деңгейлері өзгеріссіз қалып, өнімнің материал сыйымдылығы, еңбек сыйымдылығы мен өнімнің амортизация сыйымдылығы өзгерген жағдайдағы өнімнің амортизация сыйымдылығы бойынша шартты рентабельділікті есептейміз:

.

• Өнімнің амортизация сыйымдылығы факторының әсер етуін анықтау:

.

4. Тозу коэффициенті факторының өзгерісінің әсер етуін зерттеу
   • Тек айналым қаражаттарының бекітілу коэффициенті өзгеріссіз қалып, басқа факторлардың деңгейлері өзгерген жағдайдағы тозу коэффициенті бойынша шартты рентабельділікті есептейміз:

.

• Тозу коэффициенті факторы әсер етуін анықтау:

.

5. Айналым қаражаттарының бекітілу коэффициенті факторының өзгерісінің әсер етуін зерттеу
   • Есепті 2009 жылы бойынша рентабельділікті анықтаймыз. Барлық бес фактор өзгеруі (өнімінің материал сыйымдылығы, еңбек сыймдылығы, амортизация сыйымдылығы, тозу коэффициенті және айналым қаражаттарының бекітілу коэффициенті) жағдайында шартты рентабельділік ретінде қарастыруға болады. (R₂₀₀₉=0,3525 бірлік есептеуі жоғарыда көрсетілген).
   • Айналым қаражаттарының бекітілу коэффициенті факторы әсер етуін анықтау:

.

Сонымен, капитал рентабельділігінің өзгерісінің бес факторлы моделі бойынша келесі қорытынды жасауға болады: өнімнің материал сыйымдылығының 9,18%-ға жоғарылауы, өнімнің еңбек сыйымдылығының 1,43%-ға жоғарылауы,  өнімнің амортизация сыйымдылығының 4,51%-ға жоғарылауы, тозу коэффициентінің 0,46%-ға төмендеуі және айналым қаражаттарының бекітілу коэффициентінің 17,36%-ға төмендеуі капитал рентабельділігін 2,69%-ға төмендеткен.

немесе

Капитал рентабельділігінің бес факторлы моделіне сәйкес айналым қаражаттарының бекітілу коэффициентінің 17,36%-ға төмендеуімен, тозу коэффициентінің 0,46%-ға төмендеуі капитал рентабельділігінің 2,69%-ға төмендеуіне қатты әсерін тигізген./Қосымша Б/

Рентабельділіктің факторлы модельдері кәсіпорынның қаржылық жағдайы көрсеткіштері мен қаржылық нәтижелері арасындағы маңызды себепті байланыстарын ашып көрсетеді. Сондықтан олар берілген жағдайдың «түсіндірме» (бағалау) құралы болып табылады.

Сонымен қатар рентабельділіктің факторлы модельдері кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын болжамдаудың басқарушы модельдері болып табылады.

 

 

 

3 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ

 

3.1 Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау

 

Қаржылық стратегия – бұл кәсіпорынды ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету бойынша әрекеттердің басты жоспары. Ол қаржылардың құрылу теориясы мен тәжірибесі, олардың және нарықтық шаруашылық жағдайында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жоспарлау мен қамтамасыз ету сұрақтарын қамтиды. Қаржылық стратегия теориясы шаруашылық етудің нарықтық шарттарда объективті заңнаманы зерттейді, жаңа жағдайларда өмір сүрудің, стратегиялық қаржылы операцияларды дайындау мен жүргізудің әдістері мен нысандарын құрады /30, 244-254б./.

Кәсіпорынның қаржылық стратегиясы кәсіпорынның  қызметінің барлық жақтарын қамти отырып, негізгі және айналым қаражаттарын жетілдіру, капиталды басқару, пайданы бөлу, қолма-қолсыз есеп-айырысу, салық менеджменті, бағалы қағаздар облысындағы саясаттарын қамтиды. Қаржылық стратегияның аталған құрамдас бөліктері қаржылық стратегия объектілерін анықтайды, олар – табыс және қаражаттардың түсімі, қаражаттар шығыстары және аударымдары, бюджеттік және бюджеттен тыс қорлармен қарым-қатынастар, несиелік қарым-қатынастар 7 суретте көрсетілген.

Кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктерін жан-жақты есепке ала отырып, сыртқы және ішкі факторларды объективті қарастыра отырып, қаржылық стратегия өнім нарығында қалыптасқан жағдайларға кәсіпорынның қаржылық-экономикалық мүмкіндіктерінің сәйкестілігін қамтамасыз етеді. Қаржылық стратегияда аталған факторларды елемеушілік таныту кезінде кәсіпорын банктроттыққа ұшырауы мүмкін.

Кәсіпорындар басты қаржылық стратегия, оперативті қаржылық стратегия және жеке стратегиялық тапсырмаларды орындау стратегиясын, немесе жеке стратегиялық мақсаттарға жету стратегиясын жасақтауы мүмкін. Кәсіпорынның басты қаржылық стратегиясы жоспарлау горизонты (жоспарлаумен қамтылатын уақыт кезеңі) бойынша да, қойылған мақсаттардың масштабтылығы бойынша да келіседі. Ол бірнеше оперативті қаржылық стратегиялардан тұрады, бірақ олардың қарапайым сомасы болып табылмайды. Кәсіпорынның оперативті қаржылық стратегиясы басты қаржылық стратегияны қысқа мерзімге негіздейді және басты стратегияда қойылған мақсаттардың белгілі бір бөлігін орындайды. Жеке стратегиялық міндеттерді орындау стратегиясы немесе жеке стратегиялық мақсаттарға жету стратегиясы жоспарлаумен қамтылатын уақыт кезең бойынша шектеулері болмайды, бірақ тек бір ғана стратегиялық міндетті немесе стратегиялық мақсаттың тек бір ғана бөлігін орындауға бағытталған.

Басты қаржылық стратегия кәсіпорын қызметін ұзақ мерзімде, бірақ болжамданатын уақыт мерзімінде (мысалы, бір жыл) анықтайды. Ол өзіне барлық деңгейлердегі бюджеттермен қарым-қатынастарды, кәсіпорынның табысын құру және оны пайдалануды, қаржы ресурстары мен олардың құрылу көздеріне қажеттіліктерін кіріктіреді.

 

Сурет 7. Кәсіпорынның қаржылық стратегиясы

 

Оперативті қаржылық стратегия бір тоқсан немесе айға жасақталады және айналым қаражаттарына қажеттілікті анықтау, кәсіпорын капиталын рационалды пайдаланудың ағымдағы маневр жасау стратегиясын анықтайды. Қаржылық стратегия төлемеушілік, инфляция және басқа форсмажорлы (күтілмеген) жағдайлар тәуекелін есепке ала отырып жасалады. Ол өндірістік міндеттерге сәйкес келіп, қажет болған кезде түзетіліп, өзгертілуі тиіс. Қаржылық стратегияның орындалуын бақылау табыстардың түсімін және оларды үнемдеп, рационалды қолдануын тексеруді қарастырады. Дұрыс ұйымдастырылған қаржылық бақылау ішкі резервтерді анықтауға және ақшалай жинақтарды ұлғайта отырып шаруашылық рентабельділігін арттыруға көмектеседі.

Қаржылық стратегияның маңызды бөлігі ішкі нормативтерді жасау болып табылады, олардың көмегімен, мысалы, табысты бөлу бағыттары, өтімділік коэффициенті мәндерінің шектеулері, меншікті және қарыз капитал, несиелік және дебиторлық қарыздар көлемдерінің шекті қатынастары анықталады.

Қаржылық стратегияның сәттілігі қаржылық стратегияның теориясы мен тәжірибесінің өзара теңдестігіне ие болғанда, қаржылық стратегиялық мақсаттар экономикалық және стратегиялық мүмкіндіктерге сәйкес келгенде, кепілдікке ие болады.

Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын қалыптастыруға байланысты ұсыныстар кәсіпорынды қаржылық талдау нәтижелеріне бойынша қорытындылар негізінде жасалады. Ұсыныстар объектілер және басты қаржылық стартегиялардың құрамдас бөліктері бойынша, ұсыныстардың кәсіпорынның баланс баптарына және кірістер мен шығыстар туралы есептемеге әсер етуін міндетті бағалаумен бірнеше нұсқауларда  жасақталады. Қаржылық стратегияның қалыптасуының әр нұсқауы бойынша оған енгізілген ұсыныстарды сапалы және сандық бағалауды есепке ала отырып, болжамды баланс және кірістер мен шығыстар туралы есептеме құрылады.

Басты қаржылық стратегияның нұсқауының сыртқы жағадайларына байланысты әр тоқсан сайын (ай сайын) өткен тоқсандағы қаржылық көрсеткіштерді есепке ала отырып оперативті қаржылық стратегия қалыптастырылады. Қажет болған кезде кәсіпорынның шешімімен нақты қаржылық стратегия бойынша бір жылға, немесе тоқсанға (айға) жеке мақсаттарға жету стратегиясы жасақталады.

Қаржылық стратегияда кәсіпорынның қаржылық жағадайының негізгі сипаттамаларын жоспарлау жүргізіледі, яғни төлемқабілеттілік, несиеқабілеттілік, банкроттыққа ұшырау мүмкіндігінің деңгейі, сонымен қатар қаржылық жағдайдың негізгі сипаттамасын анықтайтын қаржылық есептеме көрсеткіштері. Аталған сипаттамалар кәсіпорында қаржылық жоспарлау объектілері болып табылады. Максималды нәтижеге жету үшін қаржылық стратегияны жасауда іс-әрекеттердің орындалуының белгілі бір қадамын ұстану дұрыс.

Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау 8 суретте көрсетілгендей дайындық кезеңінен басталады, бұл кезеңде кәсіпорын қызметін қаржылық талдау, сыртқы экононмикалық ортаны болжамдау, қаржылық қаражаттардың түсімі мен шығынын есепке ала отырып кәсіпорынның дамуының болашақ бағдарламасы құру жүргізіледі /18, 244-254б./.

Кәсіпорында қалыптасқан қаржылық жағдайды, сыртқы қаржылы-экономикалық ортанының күтілетін өзгерістерін, қаржылық қаражаттардың түсімдері мен шығындарының күтілетін жоғары деңгейлі ықтималдылығын бағалау негізінде қаржылық жоспарлаудың мақсаты қалыптасады – кәсіпорынның қаржылық стратегиясының негізгі мақсаты жоспарланатын кезеңде кәсіпорынды жетілдірудің негізгі критерийлері таңдалады, кәсіпорынның қаржылық стратегиясының қалыптасуына байланысты ұсыныстардың бірнеше нұсқауында жасалады, ұсыныстардың сапалы және сандық бағалауы жүргізіледі, кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі критериіне сәйкес жету ұсыныстарын таңдау жүргізіледі, қаржылық стратегияның нұсқаулары бойынша болжамды қаржылық есептеме құрылады, оны қаржылық талдалады, негізгі критерийлерге жету бағаланады. Қаржылық стратегияны жасау кәсіпорын-ның жоғары басшылығымен бекітіледі.

Қаржылық стратегияны жасаудың дайындау кезеңінің басты кездерінің бірі болашақтағы жоспарланатын кезеңде кәсіпорын қызметін қаржылық талдау болып табылады.

Қаржылық талдау бір кезең немесе бірнеше болашақтағы жоспарланатын кезеңде кәсіпорынның бухгалтерлік есептемесінің мәліметтері бойынша жүргізіледі. Мұнда кәсіпорынның жылдық, жарты жылдық немесе тоқсандық бухгалтерлік есептемелері қолданылады. Қажет болған кезде статистикалық есептеме және басқарушылық есеп қолданылады. Қаржылық талдау нәтижелері бойынша кәсіпорында қалыптасқан қаржылық жағдайды синтетикалық бағалау жүргізіледі.

Графикалық, кестелік және коэффициенттік әдістермен қаржылық талдау нәтижелері бойынша әр объект бойынша горизонталды синтетикалық бағалау жүргізіледі, оның шегінде түрлі әдістермен алынған қорытындыларды салыстыру мен нақтылау жолымен қаржылық жоспарлаудың объектісінің жағдайы және оның қарастырылып отырған кезеңде өзгерістері туралы жалпы қорытынды жасалады, қаржылық жоспарлаудың әр объектісінің мәселелері мен оларды шешу үшін резервтер және «критикалық нүктелер» анықталады.

Сыртқы экономикалық ортаны болжамдау – қаржылық стратегияны жасаудың маңызды қадамы. Сыртқы экономикалық ортаның мінез-құлқының ықтималды болжамы қаржылық, маркетингтік қызметтер және кәсіпорынның өндірістік жоспарын жасауға жауап беретін қызметтер мәліметтері бойынша құрылады.

Кәсіпорын дамуының болашақ бағдарламасы кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау кезінде, кәсіпорын дамуының жалпы мақсаттарымен оның бағытталуы үшін қолданылады.

Кәсіпорында қаржылық қаражаттардың күтілетін түсімдер мен шығындары қарапайым, инвестициялық және қаржылық қызметтерінен ақшалай және ақшасыз қаржылық қаражаттардың болжамданылатын ағымдарына негізделіп анықталады.

Дайындық кезеңінде материалдарды өңдеу сапасы мен кеңдігіне стратегиялық мақсаттарға жету үшін стратегиялық мақсаттар мен стратегиялық міндеттерді анықтау, кәсіпорынның қаржылық стратегиясын нақты және кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметімен және стратегиялық мақсаттармен байланысты шаралармен толықтыру тәуелді.

Қаржылық жоспарлау мақсаттарын анықтау мен құрастыру. Қаржылық жоспарлаудың мақсаттары кәсіпорынның негізгі қызметтеріне және кәсіпорынды қаржылық басқарушы қызметтер алдына қойылатын міндеттер негізінде анықталады. Мұндай міндеттер өндірісті кеңейту үшін немесе өткізудің жаңа нарығын қамту,  бағалы қағаздарға және банктік депозиттерге уақытша бос қаражаттарды орналастырудан максималды табыс алу, жоғары несиқаблеттілікті қамтамасыз ету және рентабельділікті жоғарылату үшін қаражаттар іздеу болуы мүмкін.

Жоспарланатын кезеңде қаржылық жағдайды жетілдірудің негізгі критериін таңдау кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің және кәсіпорын үшін оның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі критериін сипаттайтын маңызды көрсеткіштерді анықтаудың негізгі критериін бекітуге негізделеді. Критерий ретінде қаржылық жоспарлаудың объектілерінің бірі таңдалуы мүмкін – төлемқабілеттілік, несиеқабілеттілік, банкроттыққа ұшырау ықтималдылығы, мүлік, капитал, қаржылық нәтижелер; кәсіпорын қызметін сипаттайтын жеке көрсеткіш, мысалы, дебиторлық несиелік қарыздар қатынасы, кәсіпорын ағымдағы өтімділігі, сату рентабельділігі; біріктірілген кешенді көрсеткіш, Дюпон формуласы бойынша интегралды көпфакторлы нәтижелі көрсеткіш Альтманның Z-шоты сияқты көрсеткіштер. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі критериі қаржылық жоспарлаудың объектілерінің бірі болуы мүмкін.

Қаржылық стратегияны қалыптастыруға байланысты ұсыныстарды сапалы және сандық бағалау, оларды жасау. Ұсыныстар объектілер (табыстар мен қаражаттардың түсімі, қаражаттар шығыны мен аударымдары, бюджетпен және бюджеттен тыс қорлармен қарым-қатынастар) және қаржылық стратегияның құрамдас бөліктері (негізгі және айналым қаражаттарын жетілдіру, капиталды басқару,  табысты бөлу, қолма-қолсыз есеп-айырысу, салық менеджменті, бағалы қағаздар облысында саясаты) бойынша жасақталады. Қаржылық стратегияның көп нұсқаулылығы жоспарланатын кезеңде нақты экономикалық орта дамуының белгісіздігімен және кәсіпорынның кез келген ықтималды жағдайға дайын болу қажеттілігімен шартталады.

Кәсіпорынның қаржылық стратегиясының нұсқаулары бойынша болжамды қаржылық есептемені құру талдантын кезең аяғына қаржылық есептеме мәліметтері негізінде жасалады. Қаржылық стратегияның әр нұсқауы бойынша әр бап бойынша ұсыныстарды сандық бағалау және олардың кәсіпорын балансына әсер етуін бағалау негізінде кәсіпорын көрсеткіштерінің болжамды мәндері есептеледі. Нәтижесінде ұсыныстардың қанша нұсқаулары болды, сонша болжамды қаржылық бухгалтерлік есептеме жасалады. Бухгалтерлік қаржылық есептеменің сәйкес баптар көлемдерінің жоғарылауы не төмендеуі есептемеснің қаржылық көрсеткіштеріне ұсыныстардың әсер етуіне тәуелді болады.

Таңдалған ұсыныстарды енгізуді есепке ала отырып кәсіпорынның болжамды жағдайын қаржылық талдау кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдіру критерийлеріне жетуді тексеру мақсатында орындалады. Кәсіпорынның болжамды қаржылық жағдайын талдау толық көлемде жүргізілуі және жетілдірудің негізгі критерийлерінің көрсеткіштерін есептеуді ғана қарастыруы мүмкін.

Жоспарланған кезеңге кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі критерийлеріне жетуді бағалау қаржылық стратегияның әр нұсқауы бойынша таңдалған ұсыныстарды енгізуді есепке ала отырып, кәсіпорынның болжамды жағдайын қаржылық талдау нәтижелері негізінде жүргізіледі.

Кәсіпорынның жоғары басшылығымен Қаржылық стратегияның бекітілуі. Қаржылық стратегия нұсқаулары өңделіп, қаржылық қызметтер оларды бағалап және есептеп, нақты орындаушылар мен ұсыныстарды өткізудің нақты мерзімдері жазылғаннан кейін жүргізіледі.

 

 

• «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның қаржылық ресурс-тарын    пайдалану  көрсеткіштерін болжамдау модельдері

 

Қаржылық болжамдау – қаржылық жоспарлаудың негізгі элементі. Ол кәсіпорынның жоспарлық бюджетін есептеу негізін құрады, өз кезегіне бұл бюджет өзіне толық құжат жиынын кіріктіреді: өткізу жоспары, өндіріс жоспары, өндірістік қор бюджеті, тікелей материалды шығыстар жоспары (немесе күнтізбесі), еңбекақы төлеу бойынша жоспар, өндірістік, өткізу және ұйымдастырушылық шығыстар жоспары, кірістер туралы жоспарлы есептеме, ақшалай қаражаттар қозғалысы туралы жоспар, төлемдік күнтізбе және жоспарлы баланс. Қаржылық менеджменттің қысқа және ұзақ мерзімді аспектілерінің интерференциясы қаржылық болжамдауда ең ашық нысанда берілген. Қаржылық болжамдаудың бастапқы нүктесі – сату болжамы және оған сәйкес келетін шығыстар болжамы; соңғы нүктесі мен мақсаты сыртқы қаржыландыруда қажеттілікті есептеу болып табылады.

Қаржыландыру қажеттіліктерін болжамдаудың негізгі қадамдарын белгілейік:

1. Статистикалық немесе басқа әдістер арқылы сату болжамын құру.
2. Ауыспалы шығындар болжамын құру
3. Сатудың қажетті көлеміне жету үшін қажетті негізгі және айналым құралдарына инвестициялар болжамын құру.
4. Сыртқы қаржыландыру қажеттілігін есептеу және қаражаттар көздерінің рационалды құрылымының қалыптасу қағидасын ескере отырып, сәйкес көздерді іздеу.

Бірінші қадамды маркетологтар жасайды. Екінші, үшінші және төртінші қадамдарды қаржыгерлер орындайды.

Қаржылық болжамдаудың екі негізгі әдістері бар. Олардың бірі – бюджеттік, ол ақша ағымдарының концепциясына және бизнес жоспардың қаржылық бөлімін есептеуге негізделеді. Екінші әдіс бұл –  «сатулардан пайыздар әдісі» (бірінші модификация) және «формула әдісі» (екінші модификация) /31,421-425б./.

Сонымен, барлық есептеулер үш жорамал негізінде жасалады:

1. Белгілі бір пайызға сату көлемінің өсуі кезінде ауыспалы шығыстар, ағымдағы активтер және ағымдағы міндеттемелер соншалықты пайызға өседі. Бұл ағымдағы активтер де, ағымдағы міндеттемелер де жоспарлы кезеңде өткізуден түскен түсімнен бұрынғы пайызды құрады.
2. Негізгі құралдар құнының өсу пайызы болжамдау кезеңінің басында жүктелмеген негізгі құралдардың болуын есепке ала отырып және бизнестің технологиялық жағдайларына сәйкес айналымды өсірудің берілген пайызы арқылы және өндірістің қолда бар құралдардың материалды және моральді тозу деңгейі арқылы есептеледі.
3. Ұзақ мерзімді міндеттемелер және акционерлік капитал болжамға өзгеріссіз алынады. Бөлінбеген табыс таза табысты дивидендтерге және өткізілген өнімнің таза рентабельділікке бөлу нормасын есепке ала отырып болжамдалады: негізгі кезеңнің бөлінбеген табысына болжамданатын таза табыс (болжамданған өткізілген өнімнен түскен табысты өткізілген өнімнің таза рентабельділігіне көбейту) қосылады, кейін дивидендтер (таза табысты дивидендтерге бөлу нормасына көбейтілген болжамданатын таза табыс алынып тасталады.

Мұның бәрін есептегеннен кейін қажетті активтерді пассивтермен жабуға жеткіліксіз пассивтерді анықтайды, бұл қосымша сыртқы қаржыландыру болып табылады. Сонымен қатар бұл соманы келесі формула арқылы есептеуге болады:

 

,                (20)

 

мұндағы, СҚ – қосымша сыртқы қаржыландыру қажеттелігі;

А_факт. – есепті баланстың өзгеретін активтері;

П_факт. – есепті баланстың өзгеретін пассивтері;

ӨӨТТ — өнімді өткізуден түскен табыс.

Формула есепті кезең активтері,  ӨӨТТ өсімінің қарқыны және таза табысты дивидендетерге бөлу нормасы қаншалықты жоғары болады, қосымша сыртқы қаржыландыру қажеттелігі соншалықты жоғары болады, және есепті кезең пассивтері және өткізілген өнімнің таза рентабельділігі қаншалықты жоғары болады, қосымша сыртқы қаржыландыру қажеттелігі соншалықты төмен болатыны дәлелдейді.

Бұл жағдайды «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-да қарастырамыз.

2009 жылы бойынша өткізу рентабельділігі:

 

2010 жылғы өткізу рентабельділігі 29,7% құрайды. Төленген дивиденд сомасы 28404390044 теңге (бір акцияға төленген дивиденд(382 теңге)*жай акция саны (70220935) + артықшылығы бар акция саны (4136107)). Төленген дивидендтердің таза табыстағы үлесі 23,2% құрайды.

Өнімді өткізуден түскен табыс  өсімі

1. 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы:

;

2. 2007 жылмен салыстырғанда 2008 жылы:

;

ӨӨТТ орташа өсімі:

.

ӨӨТТ 2010 жылға болжамды өсімі 132,6% құрайды. ӨӨТТ 2010 жылы сомасы 546587526 мың теңге. Сонымен, болжамды балансты «сатулардан пайыздар әдісі» бойынша есепті 2009 жылғы баланс негізінде 16 кестеде көрсетуге болады.

 

Кесте 16.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның болжамды балансы

(мың теңге)

Актив	2009 ж. балансы	Болжамды баланс
		Есептелуі	2010 ж. болжамды
1. Ағымдағы активтер	358113845	358113845*1,326	474858958,5
2. Ұзақ мерзімді активтер	376823544	376823544*1,326	499668019,3
Баланс ∑1	734937389	734937389*1,326	974526977,8
Пассив
1. Қысқа мерзімді міндеттемелер	108335612	108335612*1,326	143653021,5
2. Ұзақ мерзімді міндеттемелер	100843962	өзгеріссіз	100843962
3. Жарғылық капитал	259276481	өзгеріссіз	259276481
4. Бөлінбеген табыс	266383385	266383385+546587526*0,297-546587526*0,297*0,232	391057813,2
5. Басқа меншікті капитал	97949	өзгеріссіз	97949
Баланс∑2	734937389	пассив баптарының қосындысы	894929226,7

Ескертпе: «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ 2009ж қаржылық есептемені пайдаланып, құрастырылған.

 

Сыртқы Қаржыландыру қажеттілгі = 974526978мың теңге – 894929227 мың

 

Екінші модификация, яғни «формула әдісі» бойынша сыртқы қаржыландыру қажеттілігін есептейміз:

 

СҚ = 734937389мың теңге х 0,326– 108335612мың теңге х 0,326 –

– 546587526мың теңге х 0,297 х (1 – 0,232) = 79597751 мың теңге.

 

Сонымен,  болжамданылған сату көлемін қамтамасыз ету үшін 116745113(47488958,5 мың теңге – 358113845 мың теңге) мың теңге сомасында капитал салымы қажет етіледі. Айналым активтерінің қажетті өсімі 12284475 мың теңге (499668019 мың теңге – 376823544 мың теңге) құру қажет. Қысқа мерзімді міндеттемелер өсімі: 35317409 мың теңге (143653021,5 мың теңге – 108335612 мың теңге) және бөлінбеген табыс: 142674428 мың теңге (391057813 мың теңге – 266383385 мың теңге) 239589589 мың теңге (116745113 мың теңге + 12284475 мың теңге) сома көлемінде ұзақ және қысқа мерзімді қаржылық қажеттіліктердің өсімін өтей алмайды. 79597751 мың теңге (239589589 мың теңге — 35317409 мың теңге — 142674428 мың теңге) сомасында дефицит орын алады.

Нәтижелер үш рет бірдей болды. Кәсіпорын қаржыгерлері 79597751 мың теңге меншікті немесе қарыз қаражаттарын табу тиіс.

Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын құру, оның ішінде болжамды баланс жасау кәсіпорынның болашақтағы жағдайын шамамен көрінісін ұсынуға мүмкіндік береді. Қаржылық стратегия кәсіпорынның нақты мақсаттарын анықтап, оларға байланысты міндеттер қалыптасады.

Қаржылық стратегияның нақты міндеттері төмендегідей болып келеді:

— табысты жоғарылату;

— инвесторларды тарту;

— компанияның қаржылық тұрақтылығын қамт ету:

— оны басқару жүйесін жетілдіру.

Компанияны стратегиялық қаржылық басқарудың негізі стратегиялық қаржылық жоспарлау болып табылады. Оның шегінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдіру, табыстылық өсімін, басқа қаржылық көрсеткіштердің қажетті деңгейін қамтамасыз ететін экономикалық даму жолдарының анықтау және нақтылау жүргізіледі.

Жоғарыда аталған барлық қадамдарды орындай отырып, кәсіпорында дұрыс жасалған қаржылық стратегия кәсіпорынның ақшалай қаражаттармен еркін маневр жасауға, төлемдерді өз уақытылы жүргізуге және өндірісті кеңейтуге мүмкіндік беретін стратегиялық қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Алайда, бұл тұрақтылық оптималды болуы тиіс, өйткені қаржылық ресурстардың артықшылығы қаражаттардың тұрып қалуын білдіреді, ал жетіспеушілігі кәсіпорынның дамуына кедергі жасайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану – бұл белгілі бір нәтижеге жету үшін қаржылардың түрлеріне әсер ететін мақсатты бағытталған әдістер, операциялар, рычагтар мен тәсілдердің жиынтығы.

Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға бағытталған кірістер және сыртқы түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың бір бөлігі.

Қаржыларды ұйымдастыру қағидалары келесілер болып табылады: коммерциялық-шаруашылық есеп, жоспарлылық, меншіктің барлық нысан-дарының теңдігі, қаржы резервтерінің болуы.

Кәсіпорыннның сәтті қызметі қаржылық ресурстарды тиімді пайдала-нусыз мүмкін емес. Қаржы ресурстарын рационалды пайдалануды  қажет ететін мақсаттар төмендегідей:

• кәсіпорынның бәсекелестік жағдайда өмір сүруі;
• банкроттықтан және ірі қаржылық сәтсіздіктен қашу;
• бәсекелестермен күресте көшбасшылық;
• кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарылату;
• кәсіпорынның экономикалық потенциал өсімінің қолайлы қарқыны;
• өндіріс пен өткізу көлемдерінің өсімі;
• табысты жоғарылату;
• шығындарды төмендету;
• рентабельді қызметті қамтамасыз ету және т.б.

Ақшалай қаражаттарға қорларды басқару теориясында жасалған және ақшалай қаражаттар көлемін оптимизациялауға мүмкіндік беретін модельдер қолданылуы мүмкін. Ақшалай қаражаттарды басқарудың келесі модельдері бар: Баумоль, Миллер-Орр, Монте-Карло, Стоун модельдері.

Қаржы ресурстарын қолданудың тиімділігін жоғарылатудың маңызды құралдарының тағы біреуі кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларын және материалды емес активтерді басқару болып табылады. Оларды басқаруда негізгі сұрақ амортизацияны есептеу әдісін таңдау болып табылады. Амортизацияны есептеудің үш әдісі бар: біркелкі жазу, жасалған жұмыс мөлшеріне және жеделдетілген амортизация.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» Акционерлік қоғамы көмірсутектері шикізатын барлау, өңдеу, өндіру, қайта өңдеу және экспорттаумен айналысады. Мұнай газ объектілердің негізгі қызметі Батыс Қазақстанның Каспий маңындағы және Маңғыстау бассейндерінде жүргізіледі. Компанияның тікелей негізгі акционері мемлекеттің мүдделерін Қазақстанның мұнай газ өнеркәсібінде ұсынатын және 2009 жылы желтоқсанның 31 күні жағдайы бойынша Компанияның айналыстағы 56,77% акциясын иеленетін «Ұлттық Компания «ҚазМұнайГаз» АҚ болып табылады. 2009 жылдың маусым айынан «Самрұқ» мемлекеттік активтерді басқару бойынша Қазақстандық холдинг» АҚ «Ұлттық Компания «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның 100% акциясын иеленеді. Өз кезегіне, «Самрұқ» мемлекеттік активтерді басқару бойынша Қазақстандық холдинг» АҚ-ның 100% акциясы Қазақстан Республиксы Үкіметінің меншігі болып табылады.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның мұнай өндіру көлемі 2007 жылы 8,35 млн. тонна, 2008 жылы 9,34 млн. тонна, 2009 жылы 9,53 млн. тонна құраса, мұнайды өткізу көлемі 2007 жылы 9.15 мың тонна, 2008 жылы 9.222 мың тонна, 2009 жылы 9.290 мың тонна құрады.

Есепті 2009 жылы Компанияның операциялық қызметінің нәтижелері мен қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі факторларға шикі мұнай бағасының динамикасы, валюталық бағамдардың ауытқулары, соның ішінде теңгенің АҚШ долларына айырбас бағамы мен елдегі инфляция қарқыны жатады. Шикі мұнайды сату Компания табысының негізгі көзі болып табылады. Компанияның бизнесі, болашағы, қаржылық жағдайы мен қаржы-экономикалық қызметінің нәтижелері көбіне мұнай бағасына тәуелді.

Компания мұнайды ҚазТрансОйл АҚ-ның құбыры ӨАС және КТК-ның құбыры арқылы экспорттайды. Бұл екі экспорттық бағыттың салыстырмалы табыстылығы Компания жүктейтін мұнайдың сапасына, халықаралық нарықтағы бағаларға және қолданылатын құбырлық тарифтерге тәуелді.

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау – кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның жалпы қаржыларының құрамы мен құрылымын талдау деректері бойынша кәсіпорынның жалпы қаржылар көлемі есепті 2009 жылы өткен 2008 жылмен салыстырғанда 298553681 мың теңгеге, ал 2007 жылмен салыстырғанда  354183765 мың теңгеге өскен. Оның ішінде ұзақ мерзімді активтер көлемі 289919370 мың теңгеден 2007 жылы 376823544 мың теңгеге дейін 2009 жылы өскен. Ұзақ мерзімді активтердің өсуіне қаржылық активтердің 8198366 мың теңгеден  2007 жылы 102841401 мың теңгеге дейін өсуіне ықпал еткен. Ағымдық активтер көлемі талданып отырған 3 жылда 267279591 мың теңгеге өскен. Ағымдық активтердің өсуіне басқа қаржылық активтердің 26520000 мың теңгеден 2007 жылы 226523024 мың теңгеге дейін 2009 жылы өсуі ықпал еткен.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның қаржылық құралу көздері бойынша кәсіпорынның жалпы капиталы талданушы мерзім ішінде 168733696 мың теңгеден 2007 жылы 525757815 мың теңгеге дейін 2009 жылы өскен, яғни 357024119 мың теңгеге өскен, ал өткен жылмен салыстырғанда 352025252 теңгеге өскен. Жалпы капитал құрамында жарғылық капитал шамасы 11761130 мың теңгеден 2007 жылы 259276481 мың теңгеге дейін 2009 жылы өсті. Ұзақ мерзімді қарыздар шамасы 2007 жылы 50758435 мың теңге болса, 2009 жылы 37972387 мың теңге құрады және бұл көрсеткіш ұзақ мерзімді міндеттемелер құрамындағы үлесі 13,33%-дан 5,16%-ға төмендеген. Ұзақ мерзімді резервтер 3350083 мыңға сәл өскен, бірақ ұзақ мерзімді құрамындағы үлесі 12,82%-дан 7,09%-ға дейін төмендеді. Бөлінбеген табыс жыл сайын өсіп отырған. Міндеттемелер құрамында ұзақ мерзімді міндеттемелер 2007 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 17206078 мың теңгеге төмендеп, 100843962 болған. Ағымдық міндеттемелер 2 жылда 14365724 мың теңгеге артып, 108335612 мың теңгені құрады.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі есептелді: қаржылық тұрақтылықтың абсолютті көрсеткіштері, мобильділік, тәуелсіздік, тәуелділік, қаржыландыру, маневрлілік коэффициенті, қарыз және меншікті қаражаттар арақатынас коэффициенті, қызмет етуші капиталдың маневрлілік, қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту, инвестицияларды өтеу коэффициенті, қорлар мен шығындардың меншікті көздермен қамтамасыз етілу, меншікті қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу, берешек-алашақ қарыз коэффициенті.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-да тәуелсіздік коэффициенті 2007 жылы 0,44 құрады, бұл кәсіпорынның сыртқы кредиторлар мен инвесторлар қаржылық ықпалынан біршама тәуелсіз қызмет етуін білдіреді. Бірақ 2008 жылы жалпы активтерге қарағанда меншікті капитал жеткіліксіз болғандықтан, бұл көрсеткіш 0,39-ға дейін төмендеді – ұсынылған қалыпты деңгейден төмен, ал  2009 жылы көрсеткіш мәні күрт өсті, яғни тәуелсіздік коэффициенті 0,71-ге өсті, яғни мысалға алынған жылдар аралығындағы кәсіпорынның тәуелсіздік коэффициенті динамикасы 2008 жылды есепке алмағанда кәсіпорынның қалыпты жағдайын және банкроттыққа әкелуін мүмкін емес екенін бейнеледі.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер ішінде өтімділік коэффициентінің маңыздылығы зор. Кәсіпорынның сөзсіз төлем қабілеттілігін білдіреді және активтер мен міндеттемелердің арасындағы жалпы сомасы бойынша да, келіп түсу уақыты бойынша да әрдайым теңдікті көрсетеді. Баланстың өтімді еместілігіне қарамастан кәсіпорын 2009 жылы ағымдағы активтер мен барлық қысқа мерзімді қарыздарды 71,19%-ға жаба алады.Кәсіпорынның активтерді тиімді пайдалану көрсеткіші ретінде рентабельділік көрсеткіші алынады. Рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау әдістемесі көрсеткішті есептеудің бастапқы формуласын өндіріс белсенділігі мен шаруашылық қызмет тиімділігін жоғарылатудың сапалы және сандық сипаттамасын бөлуді қарастырады.

Рентабельділікті талдау үшін үш және бес факторлық модельдер қолданылады. Үш факторлық модельде өнім табыстылығы өзгерісінің, қор сыйымдылығы өзгерісінің және айналым қаражаттарының айналымдылы-ғының әсер етуі зерттеледі. Капитал рентабельділігі 2009 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 2,69%-ға төмендеген. Капитал рентабельділігінің төмендеуіне өнім табыстылығының 11,34%-ға жоғарылауы, қор сыйымды-лығының 3,32%-ға жоғарылауы және айналым қаражаттарының айналымды-лығының 17,36%-ға төмендеуі әсер еткен. Өнім табыстылығының 11,34%-ға жоғарылауына қарамастан айналым қаражаттарының айналымдылығының 17,36%-ға төмендеуі капитал рентабельділігінің 2,69%-ға төмендеуіне қатты әсерін тигізген.

Капитал рентабельділігіне әсер етуші факторларды анықтауда бес факторлы модельді де қолдануға болады. Капитал рентабельділігіне бес фактор әсер етеді: өнімнің материал сыйымдылығы факторы, өнімнің еңбек сыйымдылығы факторы, өнімнің амортизация сыйымдылығы факторы, тозу коэффициенті факторы, айналым қаражаттарының бекітілу коэффициенті факторының өзгерісінің әсері. Капитал рентабельділігінің бес факторлы моделіне сәйкес айналым қаражаттарының бекітілу коэффициентінің 17,36%-ға төмендеуімен, тозу коэффициентінің 0,46%-ға төмендеуі капитал рентабельділігінің 2,69%-ға төмендеуіне қатты әсерін тигізген.

Рентабельділіктің факторлы модельдері кәсіпорынның қаржылық жағдайы көрсеткіштері мен қаржылық нәтижелері арасындағы маңызды себепті байланыстарын ашып көрсетеді. Сондықтан олар берілген жағдайдың «түсіндірме» (бағалау) құралы болып табылады. Сонымен қатар рентабельділіктің факторлы модельдері кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын болжамдаудың басқарушы модельдері болып табылады.

Қаржылық стратегия – бұл кәсіпорынды ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету бойынша әрекеттердің басты жоспары. Ол қаржылардың құрылу теориясы мен тәжірибесі, олардың және нарықтық шаруашылық жағдайында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жоспарлау мен қамтамасыз ету сұрақтарын қамтиды. Қаржылық стратегия құрамы: негізгі және айналым қаражаттарын оптимизациялау, табысты бөлуді оптимиза-циялау, қолма-қолсыз есеп-айырысу облысында саясат, бағалы қағаздар облысында саясат. Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын қалыптастыруға байланысты ұсыныстар кәсіпорынды қаржылық талдау нәтижелеріне бойынша қорытындылар негізінде жасалады.

Қаржылық стратегия жасау қадамдары келесі кезеңдерден құралады: дайындық кезеңі; қаржылық жоспарлаудың мақсаттарын анықтау және қалыптастыру; жоспарланатын кезеңге кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі критеиін таңдау; қаржылық стратегияны құруға қатысты ұсыныстарды жасау, сандық және сапалы бағалау және таңдау; кәсіпорын-ның болжамды қаржылық есептемесін құру; таңдалған ұсыныстарды есепке ала отырып, кәсіпорынның болжамды жағдайын қаржылық талдау; жоспарланатын кезеңге кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі критерийлеріне жетуді бағалау; кәсіпорынның жоғары басшылы-ғымен қаржылық стратегиясының бекітілуі.

Қаржылық болжамдау – қаржылық жоспарлаудың негізгі элементі. Қаржылық болжамдаудың екі негізгі әдісі бар. Олардың бірі – бюджеттік, ол ақша ағымдарының концепциясына және бизнес жоспардың қаржылық бөлімін есептеуге негізделеді. Екінші әдіс бұл –  «сатулардан пайыздар әдісі» (бірінші модификация) және «формула әдісі» (екінші модификация).

«Сатулардан пайыздар әдісі» бойынша «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның болжамды балансы құрылды, болжамды баланста сыртқы қаржыландыру қажеттілігі 79597751 мың теңге құрады. «Формула әдісі» бойынша да дәл осы сома анықталған.

Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын құру, оның ішінде болжамды баланс жасау кәсіпорынның болашақтағы жағдайын шамамен көрінісін ұсынуға мүмкіндік береді.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

• Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030» Біздің Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Халыққа жолдау// Егемен Қазақстан – 1997 – 11 ақпан
• Назарбаев Н.Ә. Президентіміздің Қазақстан халықына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», Астана 2007ж. 28 ақпан, Егемен Қазақстан 2007ж. 1 наурыз
• Ілиясов Қ. Қ, Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. Алматы, 2005 – 551б.
• Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы/Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. – Алматы: Экономика, 2001 – 328б./
• О.Н. Лихачева. Финансовое планирование на предприятии. Москва, 2005 – 44-69с.
• Нарықтық экономикадағы қаржы менеджментінің маңызы және қажеттілігі//Экономика негіздері. Основы экономики. – 2006 — №3 – 15-18б.
• Есенова Г.Ж. Управление финансовыми ресурсами.//Қаржы-қаражат 2007 — №2 – 31-36с.
• С.В. Большаков. Финансы предприятий. Теория и практика. Учебник: Москва, 2005 – 108-132с.
• Финансы предприятий: Учебник для вузов/ под ред. Н.В. Колчиной. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2001.
• Кожахметова М. Финансовый контроль как метод управления финансами// Қаржы-Қаражат. – 2006 — №6 – 28-33с.
• Жұмағазиева А. Кәсіпорындағы экономикалық билік жүйесі және құрылым // Қаржы-Қаражат. – 2005 — №5 – 18-23б.
• Масалимов С.Ж., Зиядин С.Т., Қаржылық менеджмент: Оқу құралы. – Семей: Printmaster, 2006ж. – 120б.
• Леонтьев В.Е., Бочаров В. В., Радковская Н. П. Финансовый менеджмент. Учебник- М. «ООО Издательство Элит» — 2005 – 560с.
• Ковалев В.В. Финансовый анализ. Издание второе. Москва. «Финансы и статистика» 1997г.
• Финансовый менеджмент. Теория и практика: Учебник/под ред. Е.С. Стояновой. – 5-е изд; перераб и доп. – М: Перспектива, 2005. – 656с.
• Управление финансами (Финансы предприятий). Учебник/ под ред. Володин А.А. – М: Инфра-М, 2006г.
• Дранко О. Финансовый менеджмент. Технологии управления финансами предприятия: Учебник – М: Юнити, 2007г.
• Селезнева Н., Ионова А. Финансовый анализ. Управление финансами: Учебное пособие для вузов. 2-е изд., перераб. и доп – М:Юнити, 2006г.
• Рогова Е.М. Основы управления финансами и финансовое планирование: Учеб. Пос — Вернера Регена Издательство, 2006г.
• «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы – Алматы: Юрист, 2004 — 54б.
• Крейнина М.Н. Бухгалтерский баланс как база для принятия решений по управлению активами и пассивами предприятия. // Финансовый менеджмент. – 2000. №2. С. 110-113.
• Балабанов И.Т. Анализ и планирование хозяйствующего субъекта. – М.: Финансы и статистика. 1998. 112 с.
• Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Комплексный анализ бухгалтерской отчетности. – М.: Изд-во «Дело и Сервис». 1999. 304 с.
• Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа. – М.: ИНФРА-М. 2000. 208 с.
• Алиев М. На пути к международным стандартам финансовой отчетности// Қаржы-Қаражат – 2006 — №3-4 – 63-68б.
• Кеулімжанов К.К., Құдайбергенова Н.А. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы. Экономика 2006 – 384б.
• Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятия. – М: Финансы и статистика. 1998
• Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқулық. – Алматы. Экононмика 2006 – 164б.
• Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп/ жалпы ред. Басқ. К.Ш. Дүйсенбаев. – 2-ші бас. – Алматы: ИздатМаркет, 2005 – 312б.
• Управление финансами. Финансовый анализ предприятия: Учебник. – М: Инфра-М, 2005 – 232с. Жилкина А.М.
• Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. –Мн.: ИП «Экоперспектива». 1997. 498 с.
• Бланк И.А. Финансовый менеджмент: Учебный курс. – К.: Ника-Центр, 1999. 528 с.
• Уоттс М. Нарықтық экономика әліппесі / ауд Н.Оразбеков. Алматы, 1995 – 96б.