Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны
Мамзұны
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
- Кәсіпорындағы қаржы менеджментінің бәсекелестік
жағдайдағы маңызы
1.1. Қаржы менеджментінің мазмұны және міндеттері . . . . . . . . . . . . . 6
1.2. Бәсекелестік қабілетті қамтамасыз етудегі
қаржы менеджментінің ролі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.3. Қаржы менеджменті және маркетингтік саясаттың
өзара байланысы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
- Кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін талдау
2.1. Кәсіпорынның нарықтағы жағдайды талдауы. . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.2. Кәсіпорын өнімінің бәсекелестік қабілетін талдау . . . . . . . . . . . . . 16
2.3. Кәсіпорынның тиімді баға стратегиясын қалыптастыру . . . . . . . . . 20
- Қазақстандағы кәсіпорындардың бәсекелестік
қабілетінің мәселелері
3.1. Қазақстандағы бәсекелестіктің негізгі нысандары . . . . . . . . . . . . . 23
3.2. Кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетін
арттыру жолдары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
- Кәсіпорындағы қаржы менеджментінің бәсекелестік
жағдайдағы маңызы
1.1. Қаржы менеджментінің мазмұны және міндеттері
Нарықтық экономика және бәсекелестіктің дамуы жағдайларында кәсіпорындардың қаржылық менеджментінің ролі мен міндеттері ең маңызды мәселердің бірі болып отыр. Кәсіпорынның табыстылығы, бәсекелестік жағдайлардағы өміршеңдігі, қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі мәселелері қаржы менеджментінің негізгі басқару объектісі болып табылады.
Отандық экономикалық теорияда және тәжірибе жүзінде кәсіпорын қызметін стратегиялық басқару мәселелері әлі де болса жеткіліксіз қарастырылып келеді. Мұның басты себебі – еліміздегі экономикалық бетбұрыстардың басталуына дейін стратегиялық басқару мемлекеттің өз қолында болып келді. Мемлекет өзінің экономикалық саясаты шеңберінде елдің дамуы мен келешегінің стратегиясын қалыптастырып, салалар мен кәсіпорындардың өзекті стратегиялық мақсаттарын анықтап келді. Алайда, нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы бәрін де өз орнына қойды. Қазіргі таңда кәсіпорындардың өміршеңдігі, табыстылығы, бәсекелестікке жарамдылығы өз қолдарында, яғни олардың өз қаржылық және шаруашылық жағдайын нығайту кәсіпорынның қаржы менеджментінің стратегиялық міндеті балып табылады.
Жалпылай айтқанда қаржы менеджменті дегеніміз – бұл кәсіпорынның табыс табудың және өндірісті дамытудың стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін қажетті ақша ағындарын қамтамасыз етумен, қаражаттар мен ақша қорларын қалыптастырумен және қолданумен байланысты кәсіпорындардың басқару қызметі болып табылады.
Қаржы менеджментінің қызметтерінің түрлерін келесідей тәртіп бойынша бір жүйеге келтіруге болады:
- жоспарлау – стратегиялық, оперативтік және ағымды қаржылық жоспарлауды, түрлі шараларға сметалар мен бюджеттер құруды қамтиды;
- баға саясатын анықтауға және өнімді сату жоспарын құруға қатысу;
- өзге кәсіпорындармен қосылу немесе бөліну нәтижесінде мүмкін болатын капитал құрылымының өзгеруін бағалау;
- қаржыландыру көздерімен қамтамасыз ету: қысқа және ұзақ мерзімді қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздерін іздестіру; олардың оңтайлы құрылымын қалыптастыру;
- қаржы ресурстарын басқару: есеп шоттардағы және кассадағы ақша қаражаттарын басқару; құнды қағаздар қоржынын басқару; қарыз қаражаттарды басқару;
- қаржылық есеп, бақылау және талдау: есеп саясатын қалыптастыру; қаржылық есеп беру түріндегі ақпараттарды өңдеу және пайдаланушыларға ұсыну; қаржылық нәтижелерді талдау және сараптау; есептік көрсеткіштерді жоспарлық және стандарттық көрсеткіштермен салыстыру; кәсіпорын ішіндегі аудит.
Аталған қызметтерді жүзеге асырудың нақты нысандары мен әдістері кәсіпорынның қаржылық саясатымен анықталады. Қаржылық саясат кәсіпорынның өз қызметін жүзеге асыру мақсатында қаржы ресурстарын басқару үшін қолданатын шаралардың жиынтығы болып табылады және келесідей элементтерді қамтиды:
- есеп саясаты;
- несие саясаты;
- инвестициялық саясат;
- ақша ағындарын басқару саясаты;
- шығындарды басқару саясаты;
- дивидендтік саясат.
Есеп саясатын мемлекеттік бухгалтерлік есеп туралы заңнамаға және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес қалыптастыру қажет. Қазақстан Республикасында бұл тұрғыда негізгі құжат ретінде Қазақстан Республикасы Президентінің Заңдық күші бар «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 1995-жылдық 25-желтоқсанында қабылданған Жарлығы және Бухгалтерлік есеп стандарттары қарастырылады.
Несие саясаты шеңберінде кәсіпорынның айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілуі шаралары қарастырылады – меншікті айналым қаражаттарының көлемін және қарыз қаражаттарға мұқтаждылықты анықтау. Ұзақ мерзімді несиелерді тарту қажет болған жағдайларда кәсіпорынның капитал құрылымы және қаржылық тұрақтылығы зерттеледі.
Инвестициялық саясат барысында меншікті және тартылған қаражаттарды тиімді орналастыру шаралары қарастырылады.
Ақша қаражаттарын басқару саясаты кәсіпорынның есеп шоттарындағы қаражаттардық қалдықтарын оңтайландырумен, қаражаттардың есеп шоттарға келіп түсуі және олардың қолданылуы уақыттарының аралығын азайтумен, есеп айырысудың түрлі нысандарын қолданумен, дебиторлық қарызды инкассациялаумен байланысты болады.
Шығындарды басқару саясаты шығындардың барлық элементтері бойынша сметалар (жоспарлар) құру және олардың қолдануды тиімді бақылау арқылы жүзеге асады.
Дивидендтік саясат кәсіпорын иелерінің және акционерлері мен менеджерлерінің мүдделерін бірдей деңгейде қорғауға, сондай-ақ кәсіпорын акцияларының, яғни бизнестің құнын арттыруға арналған. Дивидентік саясаттың келесідей нұсқалары мүмкін:
- дивидендтер табыстан бірқалыпты пайыз ретінде бөлініп отырады. Бұл әдістің артықшылығы – қарапайымдылығы. Кәсіпорын табысы артқан сайын акционерлердің де дивидендтік табыстары арта түседі. Сәйкесінше, табыс төмендеуімен дивидендтер де төмендей бастайды;
- тіркеулі дивидендтік төлемдер саясаты – дивидендтер әрбір акцияға тіркеулі мөлшерде төленеді. Артықшылығы – нарықтық ауытқуларды реттеп отыратын қарапайымдылығы; кемшілігі – кәсіпорын табысы төмендеген жағдайда кәсіпорын табыссыз қалады;
- кепілді минимум және экстра дивидендттік төлемдер саясаты;
- дивидендерді капиталдандыру – дивидендтерді акциялар түрінде төлеу. Мұндай саясат кәсіпорын қаржылық қиындықтарға душар болған жағдайда қолданылады.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеті – қаржыны басқарудың кәсіпорынның стратегиялық және ағымды мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған тиімді жүйесін қалыптастыру болып табылады. Нақты бір кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесі көптеген факторларға байланысты болады: меншіктік нысанына, ұйымдық-құқықтық дәрежесіне, салалық және технологиялық ерекшеліктеріне, капитал көлеміне.
Қаржыны басқару барысында көптеген әдістер қолданылады, солардың ішіндегі негізгілері: болжамдау, жоспарлау, салық менеджменті, сақтандыру және өзін-өзі сақтандыру, несиелеу, баға саясаты және қаржы құралдарын қолдану (лизинг, факторинг).
Кез-келген қаржыны басқару жүйесінің қызмет етуі қолданыстағы заңнамалық актілер мен нормативтік негіздер шеңберінде іске асады. Мұндай құжаттар заңдар мен Президенттің жарлықтарынан бастау алып, әдістемелік нұсқаулармен аяқталады. Сондай-ақ бухгалтерлік есеп берудің қаржылық сипаттағы ақпараттары, тауар және қор биржаларының ақпараттары, несие жүйесінің ақпараттары қолданылады.
Сонымен, кәсіпорынның қаржысын басқару осы саладағы маманнан стратегиялық және ағымды мәселерді шешу үшін терең білімді және жоғары біліктілікті қажет етеді.
1.2. Бәсекелестік қабілетті қамтамасыз етудегі
қаржы менеджментінің ролі
Бүгінгі таңда әлемдік жетекші компаниялардың іскерлік стратегиясы бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізуге бағытталған. Демек, стратегия дегенімізді нарықтағы ұзақ мерзімді бәсекелестік артықшылықтарды анықтау және жүзеге асыру арқылы өз мақсаттарына жетуге бағытталған қорытынды жоспар ретінде қарастыруға болады. Стратегиялық мақсаттардың саны мен қалыптасуы әрбір компанияда алуан түрлі болуы мүмкін. Олар бір-бірімен тығыз байланысты, бірін-бірі толықтырып отырады, сондықтан да кәсіпорын өз қарамағында түрлі мақсаттардың толық кешені болуы тиіс. Қаржы менеджментінің мақсаттарын келесідей тәртіп бойынша саралауға болады:
- қаржылық дағдарысты немесе қолайсыз жағдайларды болдырмау;
- өндіріс және өнімді өткізу көлемін арттыру;
- бәсекелестермен күресте жетекші орынға ие болу (қаржыгерлердің көзқарастары бойынша бәсекелестік қабілет капиталдың рентабельділігімен, яғни капитал бірлігіне келетін табыстың мөлшерімен, сипатталады);
- кәсіпорын құнын барынша арттыру.
Қаржы менеджменті бәсекелестік ортадағы ортадағы ролі өндіріс барысын тиімді ұйымдастырумен және оны қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету, осы процесстерді үнемі бақылап отырудан көрініс табады. Нарықтағы үлкен сұраныстарға ие болып жүрген тауарларды немесе әлі нарыққа түспеген жаңа тауарларды іздестіру, оларды өндіруге инвестициялар салу кәсіпорынның табыс көздерін арттыруға септігін тигізеді.
Кәсіпорынның өндіретін тауары, көрсететін қызметі немесе атқаратын жұмысының бағасы, сапасы және имиджі шаруашылық қызметтің табысына едәуір ықпал етеді. Тауар имиджі жөнінде айтатын болсақ, оның ықпалы тенденция түрінде және маңызды түрінде болады. Көрсетілген барлық параметрлер кәсіпорынның табысына тікелей әсер ететіндіктен, табыстың стратегиялық факторларын идентификациялау қаржы менеджментінің басты міндеті болып табылады. Зерттеулердің нәтижелері мынаны дәлелдейді: зерттелетін параметрлер әр түрлі бағаланады және алуан түрде әр түрлі салалардағы тұтынушыларға әсер етеді.
Жалпы алғанда кәсіпорынның қаржы менеджерлері нарықтық даму жағдайларында тұтынушылардың ең алдымен тауардың сапасына, содан кейін өнімнің болмысы мен имиджіне назар аударатынын ескерген жөн. Ал тауардың бағасы тұтынушының санасында тауар туралы алғашқы сипаттаманы қалыптастырғанымен, түптеп келгенде бағасы төмен, сапасыз өнім оларды аз қызықтырады. Тауардың дизайні мен сервистік қызмет көрсету тұтынушылар санасында азырақ мәнге ие, алайда бәсекелестермен күресте артықшылықтарды жеңіп алуда бұл параметрлер де өзінің маңызды ролін ойнайтыны сөзсіз.
Шаруашылық етуші субъектінің табысына тауар сапасының жанама түрде нарықтық үлестің ұлғаюымен сипатталады, ол үлестің артуы өткізілетін өнім сапасының артуымен байланысты. Инновациялық және тұтынушыға жақындық, оның көңілін таба білу секілді факторлар табыстың шешуші факторлары болып табылады. Сонымен қатар, тұрақты нарықтық табысты қамтамасыз ету үшін тауардың сапасына күш-жігердің жұмылдырылуы жеткіліксіз, және бұл параметрді тауар сапасын басқару менеджментінің жүйесіне енгізу керек.
Сондай-ақ, қаржы менеджерлері бәсекелестермен күрес барысында мынаны ескерген дұрыс. Кез-келген нарықтағы немесе саладағы бәсекелес кәсіпорындардың тек аз ғана бөлігі жоғары сапалы тауарларды өндіруге жеткілікті қаржы ресурстарымен жарақталған. Сондықтан да, осы нарықтағы немесе саладағы тауарды әртараптандыру (диверсификациялау) стратегиясын қолдану көптеген мәселелерді шешеді.
Сонымен, қаржы менеджментінің стратегиялық негізгі мақсаты түптеп келгенде тек қана табыс табумен ғана шектеліп қоймай, сонымен қатар нарықтағы өз орнын, бәсекелестік қабілетін қамтамасыз етумен анықталады. Бұл, өз кезегінде, кәсіпорынның жарқын болашағының іргетасы болып табылады.
1.3. Қаржы менеджменті және маркетингтік саясаттың
өзара байланысы
Кәсіпорынның қаржы менеджменті мен маркетингтік саясатының бәсекелестік ортадағы алатын орны ерекше. Бағалық шешімдерді дұрыс қабылдай білу, нарықтың белгілі бір сегменттеріне дұрыс икемделу, тауарды өткізу бойынша ұдайы күш жұмсау, тауарды өткізуді жіті қадағалау және бақылау, сондай-ақ маркетингтік саясатты уақтылы түзету кәсіпорынның қаржылық табыстарға жетуігің маңызды элементтері болып табылады. Осы орайда қаржы менеджменті мен маркетингтік қызметтің бір-бірімен тығыз байланысы көрініс табады.
Бағалық және басқа да қаржылық шешімдер қабылдау үшін кәсіпорынға ең бірінші кезекте оның өніміне деген сұраныс туралы ақпараттар қажет. Мұндай ақпараттарға қол жеткізуге, олардың кәсіпорын үшін тиімділігін анықтауға маркетингтік шараларға шығындар жұмсау арқылы көз жеткізуге болады. Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде алынған ақпараттар қосымша тауар өндірудің және сатудың түрлі нұсқаларын қалыптастырып, салыстырып, қажетті қаржылық, дәлірек айтқанда инвестициялық, шешімдер қабылдауға қолайлы жағдайлар жасайды.
Қаржы менеджерлері, әдетте, кәсіпорындағы баға қалыптасудың негізгі екі кезеңін бөліп көрсетеді:
- Базалық бағаны анықтау, яғни шегерімдерсіз, үстеме бағаларынсыз, тасымалдау, сақтандыру, сервистік компоненттерді есепке алмай баға орнату.
- Жоғарыда келтірілген компоненттерді, шегерімдерді, үстеме бағаларды есептей отырып, баға орнату.
Базалық бағаны анықтаудың тәжірибеде бірнеше әдістері қалыптасқан. Бұл әдістерді жеке-жеке немесе бірімен байланыстыра отырып қолдануға болады:
- толық шығындар әдісі;
- өндіру (өңдеу) құнының әдісі;
- бағаны қысқартылған шығындар негізінде анықтау;
- тікелей шығындар әдісі және маржиналды шығындар әдісі;
- инвестициялардың рентабельділік (табыстылық) әдісі;
- маркетингтік немесе нарықтық бағалау әдістері.
Баға қалыптасуының аталған әдістері кәсіпорынның стратегиялық маркетингтік мақсаттарына жетудің негізгі құралы болып табылады. Ендігі кезекте туындайтын сұрақ: бағалардың қандай түрлері маркетингтік саясаттың элементтері болып табылады?
Әрине, маркетингтік саясаттың бағаларды анықтау әдістері тауардың нарықта тиісті орнын табуын көздейді. Жаңа тауарлардың нарықта сәтті сұраныс табуын қамтамасыз ету үшін келесідей баға түрлері белгіленеді:
- Жоғары бағалар, яғни жаңа немесе жетілдірілген тауардың нарықтағы қозғалысының басынан бастап жоғары бағалар белгіленеді. Бұл жағдай кәсіпорын нарықта осы бағамен аталған тауарды сатып алушылардың болатындығына көздері жететін болғанда ғана қолданылады.
- Тауарды нарыққа енгізу үшін қолданылатын бағалар, яғни кәсіпорын өз тауарларына нарықтағы осы тәріздес тауарлардың бағасынан біршама төмен бағалар орнатады.
- «Психологиялық» бағалар – қандай да бір бүтін сомадан біршама төмен белгіленген бағалар (мысалға, 199 теңге немесе 1999 теңге секілді бағалар). Мұндай бағалар тұтынушының санасында тауардың бағасын мейлінше төмен көрсетіп, психологиялық әсер қалдырады.
- Нарықтағы немесе саладағы жетекші фирманың бағалары – тауардың бағасы нарықтағы немесе осы саладағы жетекші орындағы компанияның тауарларына деген бағамен сәйкес белгіленеді.
- Өндіріс шығындарын өтеу бағалары, яғни жаңа өнімнің бағасын оны өндіруге кеткен нақты шығындарды және нарықтағы немесе саладағы табыстың орташа мөлшерін ескере отырып, қалыптасады.
- Салтанатты бағалар, яғни қандай да бір ерекше, қайталанбас қасиеттері бар өте жоғары сапалы тауарларға қолданылатын бағалар.
Нарыққа жаңадан енгізілетін тауарлармен қатар, кәсіпорындар қазіргі кездегі тұтыныстағы тауарлардың бағаларын да тиісінше қалыптастырып отырады. Қалыптасып үлгерген және осында ұзақ уақыт тұтыныста жүрген тауарлар үшін бөлек бағалар қарастырылады. Бұл бағаларды тиімді қолдану кәсіпорынның бәсекелестікке жарамдылығын арттыруға септігін тигізеді.
- Тауарлар мен қызметтердің ауытқымалы төмендеу бағалары. Мұндай бағалар нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзара қатынасына байланысты орнатылады және нарық осы тауарлармен толған сайын біртіндеп төмендей бастайды.
- Ұзақ мерзімді бағалар ұзақ уақыт бойында өзгерістерге бой алдыра бермейді.
- Нарықтық тұтынушылар сегментінің бағалары. Мұндай бағалар бір тауарға тұтынушылардың түрлі категорияларына (нарық сегменттеріне) қарай әр түрлі шамада белгіленеді.
- Икемді бағалар, яғни нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзгерістеріне жылдам икемделетін бағалар.
- Артықшылықты бағалар нарықта жетекші орын алатын кәсіпорындардың өз тауарларына мейлінше төмен бағалар орнатумен сипатталады. Бұл жағдайда кәсіпорын тауар сатылымының көлемін арттыру және сатылым шығындарын үнемдеу арқылы жалпы өндірістік шығындарды азайта алады.
- Өндірістен шығып қалған, қазіргі кезде өндірілмейтін тауарларға белгіленетін бағалар.
- Нарықтағы басқа кәсіпорындармен салыстырғанда біршама төмен орнатылаты бағалар.
- Келісімді бағалар бір немесе бірнеше кәсіпорындардың арнайы тауарларына немесе тауарлардың белгілі бір топтарына қолданылады.
Маркетингтік зерттеулердің нәтижесінде кәсіпорынның қаржы менеджерлері жоғарыда келтірілген тауар бағаларының қайсысын таңдау керектігі және баға қалыптасуының қандай саясатын қолдану туралы шешімдер қабылдауы тиіс. Баға қалыптастыру саясатын таңдау көптеген факторларға байланысты. Мұндай факторларға кәсіпорынның тауар нарығындағы өз бақылауында ұстап тұрған үлесі, жаңа тауарды нарыққа енгізу жылдамдығы, жұмсалған капитал салымдарының өтелімділік мерзімі, нарықтағы бәсекелестік күрестің қатаңдығы және т.с.с.
- Кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін талдау
2.1. Кәсіпорынның нарықтағы жағдайды талдауы
Кәсіпорын қандай да бір нарықта немесе салада болмасын, оның өміршеңдігін, бәсекелестік қабілетін анықтау тек өзінің қаржылық жағдайын бағалап қана қоюмен шектелмейді. Аталған салада немесе нарықта осы тектес тауар өндіруші кәсіпорындар қызмет етуде, тұтынушылардың көңілін жаулап алуға тырысуда екенін қаржы менеджерлері әсте естен шығармаса керек. Нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың қатынасы (нарық конъюнктурасы), тұтынушылардың талғамы, кәсіпорынның өндірістік қуаты – міне осы аталған көрсеткіштердің тиімді қатынасын қалыптастыра білу кәсіпорынның бәсекелстік қабілетінің нақты жағдайын анықтап береді.
Маркетингтік зерттеулердің маңызды көрсеткіштері – бұл тауардың сұраныс қисығы мен ұсыныс қисығы болып табылады.
Шартты мысалдың көмегімен сұраныс көлемінің (С) сатылым бағасынан (Б) тәуелділігін анықтап, сұраныс қисығын сызып құрастыралық (2.1-сурет).
1.1-суреттен көріп отырғанымыздай, тауардың әрбір данасының бағасы 800 теңге болғанда тауардың тек 100 данасы ғана өз тұтынушысын табады. Ал енді тауар бағасын 600 теңгеге дейін төмендетсек, сұраныс 200 данаға дейін артады. Ал енді осы сұранысты кім қанағаттандыруы тиіс деген сұрақ туындайды. Сол себепті нарықты талдау барысы ұсыныс қисығын құрастырмайынша мүмкін емес (1.2-сурет).
Ұсыныс қисығы тауар өндірушінің неше тауарды және қандай бағамен сатуға құлықты екенін көрсетеді. 1.2-суреттен көріп отырғанымыздай, 100 теңгелік баға бойынша өндіруші тауардың тек 100 данасын ғана ұсынады, 400 теңге бойынша – 300 дана, ал 800 теңгелік баға бойынша – 500 дана тауарды ұсынады. Бұл тіпті де таңданарлық жағдай емес, өйткені неғұрлым жоғары баға өндірушіні тауар өндірісін арттыруға итермелейді.
Сонымен, біздің қолымызда тұтынушылар мен өндірушілердің нарықтағы әрекеттерің сипаттайтын екі қисық бар. Әрине, бұл жағдайда ең оңтайлы нұсқа – сұраныс пен ұсыныс көлемдерінің тепе-теңдігі. Бұл тепе-теңдік сұраныс және ұсыныс қисықтарының қиылысына тең болады (2.3-сурет).
2.3-суреттен байқайтынымыз, сұраныс пен ұсыныс қисықтары О нүктесінде қиылысады. Сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік нүктесіне тауардың бір данасы 400 теңге болатын баға сәйкес келеді. Мұндай баға тепе-теңдік бағасы деп аталады. Тепе-теңдік нүктесінің мағынасы мынаған саяды:
- тепе-теңдік бағасы тұтынушының сұранысын тиімді жағдайға жеткізеді, яғни оған тауардың қандай көлемін ол тұтына алатындығы туралы ақпарат бере алады;
- тепе-теңдік бағасы тауар өндірушіге қандай көлемде тауар өндіріп, нарыққа жеткізу керек екендігі туралы мәлімет береді;
- тепе-теңдік бағасы өндірушілер мен тұтынушыларға қажетті ақпараттарды қамтиды: тепе-теңдік бағасының өзгеруі оларға өндірісті (тұтынысты) арттыруға (азайтуға) белгі береді, өндіріс барысында қолданылатын жаңа технологиялар іздестіруге ынталандырады.
Сонымен, тепе-теңдік бағасы өндірісті автоматты түрде реттеу тұрғысында сәтті қызмет етеді. Заңды және жеке тұлғалардың белгілі бір категорияларының табыстарының артуы нәтижесінде Қазақстандық нарық қазіргі таңда сұраныс қисығының жоғары жылжуымен сипатталады. Сәйкесінше, тепе-теңдік бағасы да өсе түседі.
Сұраныс қисығының жоғары жылжуына сонымен қатар баға өсімі – инфляциялық фактор да әсерін тигізеді. Мысалға, қандай да бір тауардың бағасы өседі деп күтілетін болса, сәйкесінше осы тауарға деген ұсыныстың да өсуін көреміз. Сұраныс қисығының жағдайына әсер етуші басқа да факторларды атап кетуге болады: елдегі халық санының өзгеруі, тұтынушылардың талғамдарының өзгеруі, саяси және табиғи сілкіністер және басқа да факторлар.
Тауарды тұтынушы қандай қажеттіліктерді жетекшілікке алады? Бұл сұраққа жауап бере отырып, экономикалық теория келесі қағидаларға сүйенеді:
- Тұтынушы өзінің шектеулі қаражаттарымен (табысымен) мейлінше қанағаттанарлық игілікке, яғни субъективті пайдалылыққа қол жеткізгісі келеді. Субъективті пайдалылық деп бұл жағдайда әрбір тұтынушының нақты бір тауарға деген өзінің ішкі талғамы болатындығын түсінеміз. Мысалға, сіздің қолыңызда бар ескі тарихи дүние сізге ешқандай қажеті жоқ болса, көне заттар жинаушы тұлғаларға, тарихи зерттеушілерге бұл аса бағалы зат болып табылады, немесе, сіздің сәбиіңіз үшін ойыншық немесе велосипед жоғары табысты акциялардан анағұрлым пайдалырақ болып келеді.
- Тауардың субъективті пайдалылығы тауардың әрбір келесі данасын тұтынған сайын азая береді. Сонымен қатар, тауардың жалпы пайдалылығы баяу қарқынмен өседі. Тауардың әрбір қосымша данасын тұтынған сайын субъективті пайдалылықтың жалпы өсімі шекті пайдалылық деп аталады.
Кез-келген тауардың алғашқы данасын тұтынған кезде әдетте барынша жоғары қанағат аламыз. Алайда, осы тауардың келесі әрбір данасын тұтынған сайын бұл тауарға деген қажеттілік төмендей береді, яғни тұтынудың жалпы пайдалылығы баяу қарқынға көше бастайды. Бұл жағдайды 2.1-кестедегі мәліметтермен түсіндіріп көрсетелік.
2.1-кесте
Шекті пайдалылықтың төмендеуі
| Тұтынылатын тауардың саны, шартты бірлік | Жалпы пайдалылық, өсіңкі нәтижемен, теңге | Шекті пайдалылық, теңге |
| 1 | 2 | 3 |
| 0 | 0 | 400 – 0 = 400 |
| 1 | 400 | 700 – 400 = 300 |
| 2 | 700 | 900 – 700 = 200 |
| 3 | 900 | 1000 – 900 = 100 |
| 4 | 1000 | 1000 – 1000 = 0 |
| 5 | 1000 | – |
2.1-кестенің бірінші бағанында тұтынылатын тауардың өсіңкі саны берілген. Екінші баған тауардың жалпы пайдалылығы артатынын, бірақ біртін-біртін баяу қарқынмен артатынын көрсетеді. Үшінші бағанда тауардың шекті пайдалылығы берілген. Байқайтынымыз – егер тұтынушы үшін тауар сатып алар кездегі шекті пайдалылығы 400 теңге болса, тауардың бір данасына қол жеткізгеннен кейін оның шекті пайдалылығы 300 теңгені құрайды. Осылайша, осы тауарды әрбір келесі тұтынған сайын оның шекті пайдалылығы төмендей береді.
2.2. Кәсіпорын өнімінің бәсекелестік қабілетін талдау
Тұтынушы үшін тауардың тиімділігі нені білдіреді? Коммерциялық қызметтің негізгі принципі: «Ешкім тауарды немесе қызметті сатып алмайды – кез-келген тұтынушы тауардың пайдалылығын сатып алады». Нарыққа келген сәтте тұтынушы өзіне қажет тауарды сатып алу үшін әр түрлі жағдайларға тап болады. Ол әрбір жағдайды, нұсқаны салыстыра отырып, өзінің мұқтаждықтары мен субъективті талғамына сәйкес келетін нұсқаны таңдап алады. Тұтынушының таңдауын шектейтін негізгі жағдай – оның табысы. Тұтынушы өзінің шектеулі табысын барынша пайдалы тауар алуға жұмсағысы келеді, яғни өз табысын барынша тиімді жұмсауға тырысады.
Тұтынушының таңдауы әр уақытта оның бюджетімен және тауардың бағасымен шектеледі. Тұтынушылық тепе-теңдігі, яғни тұтынушының табысына сай тепе-теңдік, мына қатынаспен сипатталады:
(2.1)
мұнда МПА және МПБ – сәйкесінше А және Б тауарларының маржиналды (шекті) пайдалылығы; БА және ББ – сәйкесінше А және Б тауарларының бағасы.
Тұтынушы шекті пайдалылықтың бағаға қатынасы тең болатын тауарлар жиынтығын сатып алып, пайдалылықты барынша арттырады. Тауардың сапасы – бұл оның жеке және өндірістік мұқтаждықтарды қанағаттандыра аларлық қасиеттерінің жиынтығы болып табылады. Маркетингтік зерттеулердің нәтижесі бойынша тұтынушылар үшін олардың тауардың сапасы бағадан тікелей тәуелді жоғарғы және төменгі шектері болады. Төменгі шектен төмен баға өте төмендетілген болып табылады, ал жоғарғы шектен асқан баға — өте қымбат баға болып табылады.
Тәжірибе жүзінде тауардың пайдалылығы мен бағасы төменде келтірілген баға қалыптасуының параметрлік әдістері бойынша анықталады.
- Салмақты баға әдісі. Бұл әдіс бойынша баға тауар сапасының негізгі параметрінің құнын есептеу арқылы есептеледі (қуаты, өнімділігі және т.с.с.). Есептеу формуласы келесідей:
немесе немесе (2.2)
мұнда Бб – базалық өнімнің бағасы; Бж – жаңа өнімнің бағасы; Пб – базалық тауардың негізгі параметрінің мәні; Пж – жаңа тауардың негізгі параметрінің мәні.
- Баллдық әдіс. Бұл әдіс тұтынушы үшін тауар сапасының параметрлері сараптамалық бағалауға негізделеді. Сапа параметрлеріне техника-экономикалық, эстетикалық және басқалар жатады. Есептеу үшін келесі формула қолданылады:
(2.3)
мұнда бб және бж – сәйкесінше базалық және жаңа өнім баллдарының қосындысы.
- Регрессялық талдауға негізделген әдіс, яғни бағаның тауар сапасы параметрлері өзгергерістерінен тәуелділіктерінің формулаларын (регрессиялық теңдеулерді) анықтау болып табылады.
Параметрлік әдістердің көмегімен жаңа тауарлардың бағасын анықтап қана қоймай, сонымен қатар тауардың бәсекелестік қабілетін бағалауға да болады. Қалай анықтау керек екендігін мысал арқылы қарастыралық.
Кәсіпорын техникалық құралдың A үлгісін өндірумен айналысады делік. Онымен бәскелестік құратын кәсіпорындар B, C және D үлгілерін жасаумен шұғылданады. Осы үлгілерді А үлгісімен салыстыру қажет. Тауар үлгілерінің техникалық көрсеткіштері 2.2-кестеде берілген.
2.2-кестеде
Тауар үлгілерінің бәсекелестікқабілетін бағалау
| Үлгілер | Жұмыс ауқымының саны | Пайдалану-дың қауіп-сіздігі | Қуаты | Тауардың сапасы | Жалпы баға (орташа балл) |
| Барлық көр-сеткіштер, % | 20 | 20 | 20 | 40 | 100 |
| A үлгісі | 4 | 4 | 4 | 4 | 4,0 |
| B үлгісі | 4 | 3 | 3 | 3 | 3,2 |
| C үлгісі | 5 | 5 | 4 | 4 | 4,4 |
| D үлгісі | 3 | 4 | 3 | 4 | 3,6 |
Тауарлардың бағалары: A үлгісі – 450 мың теңге, B – 400 мың теңге, C- 600 мың теңге, D – 500 мың теңге.
Тауар сапасының (бір баллдың) құнын анықтаймыз. А үлгісі үшін:
теңге.
Сәйкесінше, В үлгісінің сапасы 125 мың теңге, С үлгісінің сапасы 136,4 мың теңге, D үлгісінің сапасы – 138,9 мың теңге деп бағаланады.
Сонымен, аталған тауардың А үлгісі баға және сапа қатынасы бойынша бәсекелестік қабілеті ең жоғары деп бағаланады.
Ал енді өндірушінің қандай мақсатты көздейтінін қарастыралық. Тауар өндіруші кәсіпорын алатын табысын барынша арттыруға ұмтылады, яғни өнімді сатудан түскен сома мен оны өндіруге кеткен шығындардың айырамасының оң нәтиже беруін мақсат етеді. Демек, өндіріс көлемі туралы шешім қабылдау барысында өндіруші барынша үлкен табыс алып келетін өндіріс көлемін таңдай білуі қажет.
Осылайша біз түрлі бағалар мен өндіріс көлемдерін пайдалана отырып, өнімді сатудан түсетін табыстың нұсқаларын есептеу барысына да жеттік. Әрине, әрбір келесі өндірілетін өнім тек сатудан түскен табысты арттырып қана қоймай, сонымен қатар шығындардың да өсуін талап етеді. Басқаша айтсақ, өнімнің қосымша бірлігін өндіру жалпы сатылым сомасын белгілі бір шамаға арттырады (шекті сатылым), сонымен қатар жалпы шығындардың шамасын да арттырады.
Сонымен ең негізгі сұрақ: табысты барынша арттыру үшін өндірілетін тауардың қандай көлемін өндіру және оны қандай бағамен сату керек? Бұл үшін табысты сатылымнан түскен соманың шамасы жалпы шығындардың сомасынан артық болады деп есептейміз. Есептеу үшін 2.3-кестенің мәліметтеріне жүгінелік.
2.3-кесте ең тиімді сатылым көлемі әрқайсысының бағасы 840 теңгеден 6 дана өнім сатқан кезде болатынын көрсетеді. Басқа ешқандай нұсқалар кәсіпорынға мұншалық жоғары табыс (1040 теңге) алып келмейді.
Шекті пайдалылық теориясының негізіне сүйене отырып тұжырымдалық. Шекті сатылым сомасын (6-баған) шекті шығындармен (7-баған) салыстырып көрелік. Өндіріс көлемі ұлғайған сайын сатылым көлемі шекті шығындардан басым болса, онда өндірісті және сатылым көлемін тауардың қосымша (шекті) бірлігі табыссыз ұлғайта беруге болады. Шекті шығындар шекті сатылым көлемінен басым бола бастаған сәттен бастап, өндіріс көлемін қысқартуға тура келеді. 2.3-кестеге байыппен қарасаңыз, шекті шығындар азайған сайын табыс көлемі арта береді. Сондай-ақ, шекті шығындар арта бастаған сәтте де табыс біршама уақыт, яғни шекті шығындар шекті сатылым көлемінен басым болғанға дейін, арта береді. Тек соңғы жағдай орындалған жағдайда ғана табыс тауардың әрбір келесі данасын өндірген сайын төмендей бастайды.
Сонымен, кәсіпорынға барынша үлкен табысты шекті шығындар шекті сатылым көлеміне барынша жақын болғанда немесе тең болған жағдайдағы өндіріс көлемі қамтамасыз етеді. Бұл нұсқа өндірушіге ең жоғары субъективті пайдалылық – барынша үлкен табыс алып келеді. Осы ережемен толық келісе отырып, ең тиімді нұсқа деп әрқайсысы 840 теңгеден 6 бірлік сатылатын нұсқаны есептейміз.
| 2.3-кесте
Табысты есептеу нұсқалары |
Шекті сатылым сома-сы мен шекті шығын-дардың айырмасы | 8 | 1340-640=700 | 1140-200=940 | 940-150=790 | 740-130=610 | 540-130=410 | 340-190=150 | 140-310=-170 | -60-490=-550 | -260-730=-990 | – |
| Шекті шығындар | 7 | 3200-2560=640 | 3400-3200=200 | 3550-3400=150 | 3680-3550=130 | 3810-3680=130 | 4000-3810=190 | 4310-400=310 | 4800-4310=490 | 5530-4800=730 | – | |
| Шекті сатылым сомасы, теңге | 6 | 1340-0=1340 | 2480-1340=1140 | 3420-2480=940 | 4160-3420=740 | 4700-4160=540 | 5040-4700=340 | 5180-5040=140 | 5120-5180=-60 | 4860-5120=-260 | – | |
| Табыс, теңге | 5 | 0-2560=-2560 | 1340-3200=-1860 | 2480-3400=-920 | 3420-3550=-130 | 4160-3680=480 | 4700-3810=890 | 5040-4000=1040 | 5120-5180=-60 | 5120-4800=-320 | 4860-5530=-670 | |
| Жалпы шығын-дар | 4 | 2560 | 3200 | 3400 | 3550 | 3680 | 3810 | 4000 | 4310 | 4800 | 5530 | |
| Сатылым сомасы, теңге | 3 | 0 | 1340×1=1340 | 1240×2=2480 | 1140×3=3420 | 1040×4=4160 | 940×5=4700 | 840×6=5040 | 740×7=5180 | 540×9=4860 | 1340×1=1340 | |
| Бағасытеңге | 2 | 1440 | 1340 | 1240 | 1140 | 1040 | 940 | 840 | 740 | 640 | 540 | |
| Сатылатын тауардың саны | 1 | 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
3.3. Кәсіпорынның тиімді баға стратегиясын қалыптастыру
Баға стратегиясы дегеніміз – бұл кәсіпорын үшін барынша үлкен табысты қамтамасыз етуге бағытталған бірнеше баға нұсқаларынан тиімді бағаны таңдап алуын айтамыз. Баға қалыптасуының қазіргі таңдағы тәжірибесінде баға стратегияларының тармақталған жүйесі қолданылады. Оның жалпы бейнесі 2.1-суретте берілген.
Нарықтық шегерімдер стратегиясы мәмілеге байланысты айнымалы және тұрақты шығындармен байланысты болады. Кәсіпорын тауарды сатуға байланысты мүмкін болатын шығындарды қарастыра отырып, тұтынушыларды тарту мақсатында нарықта әр түрлі баға шегерімде қолдана алады.
Мезеттік шегерімдер стратегиясы тұтынушылардың түрлі категорияларының сұраныстарына негізделе отырып қалыптасады. Мәселен, компьютерлік қызметтерді тұтынушы тұлға осы қызметтің лицензияланған немесе лицензияланбаған екендігіне қарап әр түрлі баға береді. Кәсіпорын мұндай жағдайларда қызметтің екі нұсқасы бойынша түрлі шерерімдер ұсына алады.
Кездейсоқ шегерімдер стратегиясын ресми түрде анықтау және болжамдау өте қиын. Мұндай шегерімдер көп жағдайларда кезеңдік тауарларға (мысалға, қысқы және жазғы киімдерге) немесе халықтың қазіргі жағдайдағы сән үлгісінде пайдаланатын тауарларына қолданылады.
Нарыққа ену стратегиясы өндіріс көлемін арттыру арқылы қаражаттар үнемдеуге негізделеді. Кәсіпорын нарыққа жаңа енген сәтте тұтышыларды тарту үшін төмен бағалар ұсынып, нарықты игерген сайын өндіріс көлемін арттырып, баға қалыптасу саясатына өзгерістер енгізіп отырады.
Тәжірибеге сай стратегия кәсіпорынның өзінің бәсекелестерімен салыстырғанда жинақталған тәжірибесінің артықшылықтарын қолданумен сипатталады. Кәсіпорын басқа тауар өндірушілермен салыстырғанда нарықтағы өзгерістерді бағалауға, соған сәйкес шешімдер қабылдауға аз шығындар жұмсап, тимімді баға саясатын қалыптастыра алады.
Бағалармен белгі беру стратегиясы өндірушінің өзге бәсекелестер қалыптастырған баға механизміне тұтынушың сенімін пайдаланумен түсіндіріледі. Кәсіпорын нарықтағы басқа өндірушілер қалыптастырған бағадан төмен немесе жоғары баға белгілеп, тұтынушылардың көзқарасын байқап алады, содан кейін қорытынды шешімдер қабылдайды.
Аталған және басқа да баға стратегиялары кәсіпорынның нарықтағы өз орнын табуға септігін тигізеді. Қаржы менеджерлері осы нұсқалардың ішінен кәсіпорын қызметінің мақсаттарына сай келетін бір стратегияны немесе бірнеше стратрегияларды таңдап алып, оңтайлы баға стратегиясын қалыптастырады.
Баға стратегиясын таңдау – бұл кәсіпорын қызметінің өзекті мақсаттарын бағалауға негізінде баға қалыптасуының стратегияларын таңдау. Жоғарыда келтірілген мәліметтерден байқағанымыздай, кез-келген кәсіпорын нарық жағдайларында баға стратегияларын таңдаудың үлкен мүмкіндігіне ие. Кәсіпорынның баға стратегиясының жүйесін қалыптастыратын негізгі екі көрсеткіш – бұл кәсіпорынның мақсаты мен тұтынушылардың сипаттамасы (2.4-кесте).
2.4-кесте
Кәсіпорынның баға стратегиясының жүйесі
| Тұтынушылардың сипаттамасы | Кәсіпорынның мақсаты | ||
| Тұтынушылар катего-риялары арасындағы баға өзгерісі | Бәсекелестік жағдайды пайдалану | Тауар ассортимен-тіне байланысты баға қалыптасуы | |
| Тауарды іздестіру шығындары жоғары тұтынушылар | Кездейсоқ шегерімдер | Бағалармен белгі беру | Кәсіпорынның даңқына сай баға
|
| Тауардың пайдалылы-ғын төмен бағалайтын тұтынушылар | Мезеттік шегерімдер | Нарықа ену және тәжірибеге сай баға қалыптасуы | Номиналдан жоғары бағалар |
| Тауар үшін ерекше шығындар жұмсайтын тұтынушылар | Нарықтық шегерімдер | Географиялық бағалар | «Комплект» баға қалыптасуы |
Нақты бір стратегиялық шешімдер қабылдау, әрине, қиын. Әсер етуші факторлардың кейбірлері (іздестіру шығындары, тауардың пайдалылығын бағалау ерекшеліктері) бір мезгілде пайда болуы мүмкін, сол себепті тәжірибеде кәсіпорындар аталған стратегиялардың түрлі байланысын қолдана алады.
Баға стратегиясын таңдау, сонымен қатар, заңнамалық негіздерге де байланысты болып келеді. Бәсекелестік деңгейі төмен кәсіпорындарға немесе нарықтағы ақпараттардан бейхабар тұтынушыларға қарсы бағалық қасақана заңсыз әрекеттерді болдырмау үшін көптеген елдерде кәсіпорындардың баға стратегиясын реттейтін заңдар қабылданған. Бұл заңдар, әдетте, бәсекелестер арасындағы қақтығыстарға және тұтынушыларды кемсіту секілді әрекеттерге бөгет болады. Кейбір заңдарда тіпті баға стратегиясының нақты нұсқалары да белгіленген. Сонымен қатар, ешқандай баға стратегиясы бәсеклестіктің әсерін төмендетпеуі тиіс.
- Қазақстандағы кәсіпорындардың бәсекелестік
қабілетінің мәселелері
3.1. Қазақстандағы бәсекелестіктің негізгі нысандары
Елімізде нарықтық қатынастардың дамуы тауарлар нарығында бәсекелестіктің дамуына да себеп болып отыр. Кәсіпорындар арасындағы нарықтағы бәсекелестіктің түрлі нысандары да қалыптасып үлгерді: баға бәсекелестігі, тауар бәсекелестігі, баға дискриминациясы және т.с.с. Бәсекелстік нысандарының арасындағы ең кеңінен және, әрине, алғашқы болып, қалыптасқаны – бұл баға бәсекелестігі.
Баға – бұл тұтынушының тауарды сатып алар кезіндегі ең бірінші көңіл аударатын қасиеті десек те болады. Тұтынушы ең алдымен тауардың бағасын, содан кейін оның басқа параметрлеріне (сапасына, техникалық көрсеткіштеріне) назар аударады. Сол себепті тауар өндірушілер бәсекелестік күресте оң нәтижелі жетістіктерге жету мақсатында өздерінің баға саясатына көп көңіл бөледі.
Қазақстандағы баға бәсекелестігінің мысалы ретінде ұялы байланыс нарығындағы компаниялардың баға саясатын қарастыруға болады. Әрбір компанияның өз өнімінің бағасы соғылған қоңыраудың түріне және уақытына байланысты (3.1-кесте).
3.1-кесте
Қазақстандық ұялы байланыс нарығындағы
компаниялардың баға саясаты
теңге
| Сыртқа соғылған қоңыраулар | K-Cell | K-Mobile | Beeline | Dalacom | |||
| 30 се-кунд | 1 ми-нут | 10 се-кунд | 1 ми-нут | 1 се-кунд | 1 ми-нут | 1минут | |
| Өз компаниясының ұялы телефонына | 20,8 | 41,6 | 7,0 | 42,0 | 0,64 | 38,0 | 3,0 |
| Қалалық телефонға | 26,0 | 52,0 | – | 40,0 | 0,70 | 42,0 | 22,5* |
| Өзге компанияның ұялы телефонына | 26,0 | 52,0 | – | 40,0 | 0,70 | 42,0 | 45,0 |
* «Dalakom» компаниясының байланыс станциялары орнатылған қалалар мен елді
мекендер үшін ғана.
3.1-кестеден байқап отырғанымыздай, ең төмен тариф «Dalakom» компаниясының өз желісі ішінде орнатылған, сонымен қатар қалалық телефондарға қоңырау соғу бағасы да аталған компанияның баға саясатының тартымдылығын көрсетеді. Дегенмен, өзге компаниялардың бәсекелестік саясаты басқа көрсеткіштер бойынша өзіндік артықшылықтары бар. Мәселен, «Beeline» компаниясы барлық телефондарға соғылатын қоңыраулар үшін секундтық тарифтік бағалар орнатқан, ал «K-Cell» компаниясы көрсетілген тарифтерден басқа қосымша жеңілдіктер қарастырады (кешкі уақыттарда байланыс бағасының 75%-ға дейін төмендетілуі және т.с.с.).
Ұялы байланыс компанияларының баға бәсекелестігі олардың өнімдеріне деген бағаның төмендеуіне алып келді. Алғашқы кездері ұялы байланыс нарығында монополистік үстемдік құрған «Алтел» компаниясының қызметі үшін тұтынушылар тіпті қабылданған қоңыраулар үшін де есеп айырысатын, ал уақыт бірлігінің бағасы сол кездері бір АҚШ долларынан асатын.
Баға бәсекелестігінің нысаны ретінде бағалық дискриминацияны қарастыруға болады. Бағалық дискриминация бір тауарға, өндіріс шығындары көлеміне қарамастан, әр түрлі тұтынушылар үшін түрлі бағалар орнатумен сипатталады. Бұл нарықты тұтынушылардың категориясына қарай, олардың тауарды сатып алу қабілетіне қарай бөлу арқылы жүзеге асады. Тұтынушылардың түрлі категорияларына қарай әр түрлі баға белгілеу нәтижесінде өндірушілер жалпы табысты арттыруға мүмкіндік алады, себебі тауар қымбат және арзан нарықтарда сатылады, ал тауарды өндіруге кеткен шығын бірдей. Бағалық дискриминация саясатының мысалы ретінде «Қазақтелеком» АҚ баға саясатын келтіруге болады (3.2-кесте).
3.2-кесте
«Қазақтелеком» АҚ белгілеген автоматтық қалааралық
байланыс тарифтерінің коэффициенттері
| № | Жұмыс уақытының басталуы | Жеке тұлғалар үшін | Заңды тұлғалар үшін | Мемлекеттік мекемелер үшін |
| Демалыс және мейрам күндері | ||||
| 1 | 00.00-03.00 | 0.85 | 0.75 | 0.75 |
| 2 | 03.00-06.00 | 0.40 | 0.75 | 0.75 |
| 3 | 06.00-00.00 | 0.75 | 0.75 | 0.75 |
| Жұмыс күндері | ||||
| 1 | 00.00-03.00 | 0.95 | 0.75 | 0.75 |
| 2 | 03.00-00.00 | 0.40 | 0.75 | 0.75 |
Кестеден «Қазақтелеком» АҚ автоматты қалааралық байланыс қызметтеріне тұтынушылардың категорияларына қарай әр түрлі тарифтер орнатқанын көреміз. Тарифтер апта күніне және тәулік мерзіміне қарай бөлінеді: түнгі сағат 3-тен бастап ең тарифтер қолданылады. Сонымен қатар, компанияның қызметі әр түрлі абоненттерге түрлі бағалар бойынша ұсынылады: мемлекеттік мекемелер мен заңды тұлғаларға байланыс қызметі жеке тұлғалармен салыстырғанда арзанырақ түседі.
Қазақстанда нарықтық қатынастардың дамуы бүгінде бәсекелестіктің дамуына тікелей әсерін тигізуде. Сонымен қатар, бәсекелестіктің елімізде қалыптасып келе жатқан негізгі принципі: «жаңа тауарлардан, жаңа технологиялардан, жабдықтаудың жаңа көздерінен, өндірісті ұйымдастырудың жаңа түрлерінен бастау алу». Қазіргі таңдағы кәсіпорын басшылары мен жеке кәсіпкерлердің басты міндеті — өндірісті жабдықтаудың жаңа көздерін табу, жаңа нарықтарды игеру немесе өз саласын қайта ұйымдастыру арқылы жаңа тауарды өндіру немесе ескі тауарды жетілдіру үшін қолданыста жоқ технологияларды табу және қолдану. Нарықтық даму күтпеген кәсіпкерлік, инновациялық екпінділіктерді қажет етеді. Осы жағдайда ғана бәсекелестіктің динамикалық, кәсіпкерлік бейнесі нарықта жаңа тауарлардың, өндірісте жаңа технологиялардың пайда болуын қамтамасыз етеді.
Бәсекелестік күрестегі ауыртпалықтың «жаңа» тауарларды іздестіруге түсуі нәтижесінде еліміздегі нарықтық қатынастардың дамуының тағы да бір бағытын ашылды. Отандық кәсіпорындар арасындағы бәсекелестіктің тағы бір нысаны — өнім бәсекелестігі қалыптасты. Өнім бәсекелестігі дегеніміз – кәсіпорындардың өз өнімін жетілдіруге және сол арқылы тұтынушылардың мұқтаждықтарын барынша қанағаттандыруға, олардың талғамын жаулап алуға бағытталған атсалысы болып табылады. Тұтынушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету өнімді дифференцияциялау, яғни оларға қасиеттеріне, сапасына, тағы да басқа параметрлеріне қарай тауардың алуан түрін ұсыну арқылы жүзеге асады.
Ғылыми-техникалық революция бәсекелестік күрестің ауыртпалығын ғылыми зерттеулер мен жобалар саласына аударуда. Ғылыми-техникалық революцияның қысымымен өндіріс пен тұтынудың техникалық базасы жылдам қарқынмен жаңалануда, өндірілетін өнімдер тоқтаусыз жетілдірілуде, тауар ассортименті толықтырылуда, жыл санап тұтынушылар мен өндірушілер үшін тауар мен технологиялардың бағасы емес, оның сапасы мен сенімділігі басты мәселеге айналып барады. Осы орайда кәсіпорындардың бәсекелестік күрестегі әрекеттері ескі тауарлар нарығын жаулап алып, бәсекелестерді ығыстыру емес, тұтынушыға жаңа тауарлар ұсыну болып табылатындығы көрінеді. Жаңа тауарлар ретінде әлі нарыққа түспеген жаңа тауарлар немесе жетілдірілген ескі тауарлар қарастырылады. Тауарлардың жаңалануы үнемі артып келеді.
3.2. Кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетін
арттыру жолдары
Бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және оны сақтау қәсіпорындарды стратегиялық басқарудың шешуші қызметі болып табылатыны мәлім. Нарықтық қатынастардың дамуымен бұл қызметтің ролі мен маңыздылығы артып келеді.
Бәсекелестер алдындағы артықшылық негізінен алғанда инновациялық шаралардың көмегімен мүмкін болады. Сол себепті кәсіпорын қызметіне жаңа техникалық және технологиялық элеметтерді енгізу бәсекелестіктің ажырамас құрамдас бөлігі болып табылады.
Кәсіпорындардың дамуындағы қиындықтар, бірінші кезекте, қаржы ресурстарының жетіспеушілігімен сипатталады. Барлық экономикалық және заңды тұрғыдан мүмкін болатын қаржы көздерінің арасында қарыз қаражаттар ерекше орын алады. Кәсіпорынның ішкі қаражат көздері, яғни табыс пен амортизациялық қорлардың қаражаттары қажетті инвестициялық мүдделерді жүзеге асыруға жеткіліксіз. Таза табыс кәсіпорын иелері арасында бөлінуге түссе, амортизация қорлары істен шыққан құралдарды алмастыруға ғана жетеді, ал алдыңғы технологиялы жаңа құралдарды тұтыну үшін қосымша қаражаттарды талап етеді.
Несиелік қаражаттарды кеңінен қолдану бірқатар факторлардың әсерінің нәтижесі деп қарастыруға болады:
- өндірістік қатынастар жүйесі – экономикалық қатынастардың негізі. Тауар-ақша қатынастары оның тек құрамдас бөлігі болып табылады, ал соңғылары несие нарығының қызмет ету мүмкіндігін анықтайды;
- кез-келген экономиканың өзегі болып табылатын және экономиканы ұйымдастырудың экономикалық принциптерімен негізделетін қаржы нарығы;
- өндірістік қорлардың айналымының заңдылығы, нақты капиталдың қызмет етуі;
- экономикалық тәуелсіз шаруашылық субъектілерінің қызмет етуі.
Отандық кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетін арттыру кәсіпорындардың өз тарапынан және, ең алдымен, мемлекет тарапынан бірқатар шараларды қажет етеді. Қазіргі таңда кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетін арттыруға бөгет болып тұрған бірқатар ішкі және сыртқы факторларды қарастыралық.
Біріншіден, дамыған елдермен салыстыруға келмейтін отандық кәсіпорындарға мемлекеттік тарапынан көрсетілетін қолдау. Бірінші кезекте, бұл жерде ішкі нарықтың дамуына себеп болатын және отандық тауар өндірушілердің халықаралық деңгейде мүдделерін қорғайтын мемлекеттік нормативтік құжаттардың, территориялық экспорттық баж салықтары мен жеңілдіктерді керек кезінде қабылдануы түсінуге болады.
Отандық тауарларды қорғаудың протекционистік шаралары микродеңгейдегі жағдайдың жақсаруына дейін жүзеге асыру қажет. Мұндай бағыт кәсіпорындар үшін сауданы ырықтандырудан және ішкі нарықтың толық ашықтығынан қолайлырақ болып келеді, өйткені бұл оларға өздерінің өміршеңдігін сақтап қалуға, өндірістік құралдарға салмақ түсірмеу мәселелерін шешуге және олардың өндірістік жұмыстар атқаруын қамтамасыз етуге септігін тигізеді. Алайда, бұл жерде кәсіпорындардың, сондай-ақ жалпы экономикамыздың нағыз бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету процессін тежеп тұрған кемшіліктер жеткілікті.
Екіншіден, технологилық жағынан артта қалғандық. Өнеркәсіп саласындағы көптеген кәсіпорындар негізгі құралдардың жоғарғы деңгейдегі табиғи немесе моральдық тозуына байланысты өндірістік құралдарды түбегейлі қайта құруға және жаңаландыруға мұқтаж болып отыр. Осы орайда Қазақстанның өнепкәсіптік кәсіпорындарының өндірістік құралдары техникалық деңгейі бойынша алдыңғы қатардағы мемлекеттердің кәсіпорындарынан тым артта қалып келеді.
Үшіншіден, қаржы менеджерлерінің, маркетингтік мамандардың, брокерлер мен дилерлердің жетіспушілігі. Елімізде қаржы нарығы (несие нарығы, құнды қағаздар нарығы) қызмет етуде, қаржы нарығының кәсіпқой қатысушылары да баршылық, қаржы құралдары да айналымда бар. Алайда, қаржы активтерімен (бірінші кезекте фьючерстермен және опциондармен) сауда жасау әрекеттері, өкінішке орай, дамыған елдермен салыстырғанда, төмен деңгейде.
Төртіншіден, құнды қағаздар нарығының бәсекелестік қабілеті. Барлық елдерде қор нарығы жаңа мәселелермен, атап айтқанда, басқа нарықтар тарапынан бәсекелестікпен, қақтығысуда. Бұл қысым қор нарықтарын өзінің ішкі құрылымын болып жатқан өзгерістерге икемдеуге итермелейді. Сонымен қатар, нарықты барынша икемдеуге және технологиялық дамытуға ауқымды инвестициялық бағдарламалар қажет, ал бұл өз, кезегінде, ірі көлемдегі қаржы салымдарын қажет етеді.
Жоғарыда аталған факторлар, сонымен қатар отандық кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетінің күшті жақтарын бағалау, еліміздегі кәсіпорындардың, сондай-ақ жалпы экономикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыруға септігін тигізетіні сөзсіз.
Қорытынды
Жалпылай айтқанда қаржы менеджменті дегеніміз – бұл кәсіпорынның табыс табудың және өндірісті дамытудың стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін қажетті ақша ағындарын қамтамасыз етумен, қаражаттар мен ақша қорларын қалыптастырумен және қолданумен байланысты кәсіпорындардың басқару қызметі болып табылады.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеті – қаржыны басқарудың кәсіпорынның стратегиялық және ағымды мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған тиімді жүйесін қалыптастыру болып табылады. Нақты бір кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесі көптеген факторларға байланысты болады: меншіктік нысанына, ұйымдық-құқықтық дәрежесіне, салалық және технологиялық ерекшеліктеріне, капитал көлеміне.
Бүгінгі таңда әлемдік жетекші компаниялардың іскерлік стратегиясы бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізуге бағытталған. Демек, стратегия дегенімізді нарықтағы ұзақ мерзімді бәсекелстік артықшылықтарды анықтау және жүзеге асыру арқылы өз мақсаттарына жетуге бағытталған қорытынды жоспар ретінде қарастыруға болады. Стратегиялық мақсаттардың саны мен қалыптасуы әрбір компанияда алуан түрлі болуы мүмкін. Олар бір-бірімен тығыз байланысты, бірін-бірі толықтырып отырады, сондықтан да кәсіпорын өз қарамағында түрлі мақсаттардың толық кешені болуы тиіс. Қаржы менеджментінің мақсаттарын келесідей тәртіп бойынша саралауға болады:
- қаржылық дағдарысты немесе қолайсыз жағдайларды болдырмау;
- өндіріс және өнімді өткізу көлемін арттыру;
- бәсекелестермен күресте жетекші орынға ие болу (қаржыгерлердің көзқарастары бойынша бәсекелестік қабілет капиталдың рентабельділігімен, яғни капитал бірлігіне келетін табыстың мөлшерімен, сипатталады);
- кәсіпорын құнын барынша арттыру.
Қаржы менеджменті бәсекелестік ортадағы ортадағы ролі өндіріс барысын тиімді ұйымдастырумен және оны қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету, осы процесстерді үнемі бақылап отырудан көрініс табады. Нарықтағы үлкен сұраныстарға ие болып жүрген тауарларды немесе әлі нарыққа түспеген жаңа тауарларды іздестіру, оларды өндіруге инвестициялар салу кәсіпорынның табыс көздерін арттыруға септігін тигізеді.
Кәсіпорынның қаржы менеджменті мен маркетингтік саясатының бәсекелестік ортадағы алатын орны ерекше. Бағалық шешімдерді дұрыс қабылдай білу, нарықтың белгілі бір сегменттеріне дұрыс икемделу, тауарды өткізу бойынша ұдайы күш жұмсау, тауарды өткізуді жіті қадағалау және бақылау, сондай-ақ маркетингтік саясатты уақтылы түзету кәсіпорынның қаржылық табыстарға жетуігің маңызды элементтері болып табылады. Осы орайда қаржы менеджменті мен маркетингтік қызметтің бір-бірімен тығыз байланысы көрініс табады.
Кәсіпорын қандай да бір нарықта немесе салада болмасын, оның өміршеңдігін, бәсекелестік қабілетіе тек өзінің қаржылық жағдайын бағалап қана қоюмен шектелмейді. Аталған салады немесе нарықта осы тектес тауар өндіруші кәсіпорындар қызмет етуде, тұтынушылардың көңілін жаулап алуға тырысуда екенін қаржы менеджерлері әсте естен шығармаса керек. Нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың қатынасы (нарық конъюнктурасы), тұтынушылардың талғамы, кәсіпорынның өндірістік қуаты – міне осы аталған көрсеткіштердің тиімді қатынасын қалыптастыра білу кәсіпорынның бәсекелстік қабілетінің нақты жағдайын анықтап береді.
Маркетингтік зерттеулердің маңызды көрсеткіштері – бұл тауардың сұраныс қисығы мен ұсыныс қисығы болып табылады.
Отандық кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетін арттыру кәсіпорындардың өз тарапынан және, ең алдымен, мемлекет тарапынан бірқатар шараларды қажет етеді. Қазіргі таңда кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетін арттыруға бөгет болып тұрған бірқатар ішкі және сыртқы факторларды қарастыралық.
Біріншіден, дамыған елдермен салыстыруға келмейтін отандық кәсіпорындарға мемлекеттік тарапынан көрсетілетін қолдау. Бірінші кезекте, бұл жерде ішкі нарықтың дамуына себеп болатын және отандық тауар өндірушілердің халықаралық деңгейде мүдделерін қорғайтын мемлекеттік нормативтік құжаттардың, территориялық экспорттық баж салықтары мен жеңілдіктерді керек кезінде қабылдануы түсінуге болады.
Екіншіден, технологилық жағынан артта қалғандық. Өнеркәсіп саласындағы көптеген кәсіпорындар негізгі құралдардың жоғарғы деңгейдегі табиғи немесе моральдық тозуына байланысты өндірістік құралдарды түбегейлі қайта құруға және жаңаландыруға мұқтаж болып отыр.
Үшіншіден, қаржы менеджерлерінің, маркетингтік мамандардың, брокерлер мен дилерлердің жетіспушілігі. Қаржы активтерімен (бірінші кезекте фьючерстермен және опциондармен) сауда жасау әрекеттері, өкінішке орай, дамыған елдермен салыстырғанда, төмен деңгейде.
Төртіншіден, құнды қағаздар нарығының бәсекелестік қабілеті. Барлық елдерде қор нарығы жаңа мәселелермен, атап айтқанда, басқа нарықтар тарапынан бәсекелестікпен, қақтығысуда. Бұл қысым қор нарықтарын өзінің ішкі құрылымын болып жатқан өзгерістерге икемдеуге итермелейді. Сонымен қатар, нарықты барынша икемдеуге және технологиялық дамытуға ауқымды инвестициялық бағдарламалар қажет, ал бұл өз, кезегінде, ірі көлемдегі қаржы салымдарын қажет етеді.
Жоғарыда аталған факторлар, сонымен қатар отандық кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетінің күшті жақтарын бағалау еліміздегі кәсіпорындардың, сондай-ақ жалпы экономикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыруға септігін тигізетіні сөзсіз.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
- Балабанов И.Т., «Основы финансового менеджмента», Москва – 1998
- Демеуов Б., «Финансовая конкурентоспособность компаний и пути ее повышения», Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана, 2004, №4
- Джумагельдиева Т.А., «Конкуренция: теория и механизмы развития», Алматы – 2003
- Ковалев В.В., «Финансовый анализ», Москва – 1998
- Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2002
- Колчина Н.В., Поляк Г.Б., «Финансы предприятий», Москва – 2003
- Романовский М.В., Сабанти Б.М., «Финансы», Москва – 2002
- Сәрсенбаев А., «Тұтыну тауарлары нарықтарындағы табыстық стратегиялық факторлар», Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана, 2004, №4
- Слепов В.А., «Финансы и цены», Москва – 1999
- Стоянова Е.С., «Финансовый менеджмент», Москва – 2003
