Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру

Мазмұны

Кіріспе……………………………………………………………4

І Бөлім.  Айналым қаражатының экономикалық маңызы мен ұйымдастырылуы……………………………………………..5

• Айналым қаражатының мәні мен маңызы………….5
• Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру…9

ІІ Бөлім.   Айналым қаражатын бағалау, құрылымы мен қаржылық аспектілерін талдау………………………………14

2.1  Айналым қаражатын бағалау……………………………14

2.2   Айналым қаражаттарының құрылымы мен қаржылық аспектілерін талдау……………………………………………..19

ІІІ Бөлім.   Айналым қаражатының айналысы және оны жеделдету жолдары……………………………………………..25

Қорытынды………………………………………………………29

Пайдаланылған әдебиеттер……………………………31

Кіріспе

Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде атқаратын рөліне қарап анықталады. Мысалыға, зауытта дайындалған бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады: ал орнату үшін сатып алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.

Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы қорларын – белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.

Кәсіпорындарда өндірістік капиталдар өндіріс процесінің материалдық-техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Сонымен, айналым қаражатының кәсіпорын өміріндегі рөлі мен маңызын, сондай-ақ капиталды қалыптастыру, айналым қаражатты талдануын және бағалануын  алдағы бөлімдерде толық қарастырамыз.

 

І Бөлім.  Айналым қаражатының экономикалық маңызы мен ұйымдастырылуы

 

• Айналым қаражатының мәні мен маңызы

 

Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда бар айналым құралдарының болуы. Айналым құралдары – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін аванстаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым құралдарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым құралдары өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңге қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады.

Өндірістік айналым қоры – бұл еңбек заттары мен еңбек құралдарының арзан бағалы және тез тозатын заттарды есепке алғандағы заттық мазмұны. Мұның экономикалық мәні – өздерінің толық құнын дайын өнімге түгелдей көшірілуімен сипатталады.

Айналыс қоры – өндіріс процесіне тікелей қатынаспайды, алайда өндіріс және айналыс бірлестіктерін қамтамасыз ету үшін қажет.

Өндірістік айналым қоры мен айналыс қоры ауыспалы айналым қаражаттарын үздіксіз қамтамасыз етуде тұрақты қозғалыста болуы тиіс. Осыдан ансты құнның тұрақты және заңды ауысым нысаны пайда болады:

• ақшалайдан тауарларға;
• одан кейін өндірісте;
• қайтадан тауарлы және ақшалай.

Қорытындысында айналым капиталын береді.

 

Айналым қаражаты – өнім өндіру мен оны сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ету мақсатында өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға алдын-ала берілетін ақшалай қаражаттың жиынтығы. Айналым қаражатының қызметі өнімді өндіру және сату кезеңдерінде төлем-есеп айырысу жұмыстарынан тұрады. Міне бұл жағдайда өндірістік айналым қорының қозғалысы дер кезінде материалдық факторлардың айналымын қалпына келтіруге, ал айналым қаражатының қозғалысы – ақша, төлем айналымына жалғасады.

Айналым қаражаты ауыспалы айналым процестеріне қарай:

• Өндірістік айналым қоры;
• Айналыс қоры.

Қалыптастыру көздеріне қарай:

• Меншіктік;
• Қарыз.

Жоспарлау ерекшеліктеріне қарай:

• Мөлшерлеу;
• Мөлшерлемелеу болып бөлінеді.

 

Кәсіпорын жарғылық қорын анықтағаннан кейін, дербес өндірістік қызметінің мүмкіндіктеріне қарай айналым қаражатының мөлшерін белгілейді.

Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда бар айналым құралдарының болуы. Айналым құралдары – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін аванстаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым құралдарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым құралдары өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңге қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады.

Негізгі капитал – бұл негізгі қорды ұзақ уақыт атқарылатын материалдық құндылық бар ретінде бағалау.

Негізгі қордың құрамын жіктегенде екі бөлікке бөлінеді:

• Өндірістік;
• Өндірістік емес.

Өндірістік негізгі қорға:

• өнеркәсіп;
• құрылыс;
• ауыл шаруашылығы;
• көлік құралдары;
• байланыс, сауда;
• басқа да материалдық салалар жатады.

Өндірістік емес негізгі қорға:

• тұрмыстық-коммуналдық шаруашылық;
• денсаулық сақтау;
• білім беру;
• мәдениет және т.б. қатысты.

Негізгі қор натуралдық заттық белгілеріне қарай:

• ғимарат;
• құрылыс;
• техника күштері және құрал-жабдықтар;
• көлік құралдары;
• аспап;
• өндіріс;
• шаруашылық, мүлкі;
• жұмыс малдары;
• көп жылдық көшеттер деп бөлінеді.

 

Негізгі қор өндірістік процеске қатысуына қарай екі топқа бөлінеді:

• актив;
• пассив.

Актив бөлігі (машина, құрал-жабдық) өндіріске, өнімнің (қызмет, жұмыс) саны мен сапасына тікелей әсер етеді.

Пассивті бөлігі негізгі қордың ғимарат, құрылыс және өндірістік процеске қажетті жақтарын құрайды. Кәсіпорын негізгі өндірістік қорлар бойынша шаруашылық айналымын жүргізу үшін мынадай сатылардан тұрады:

• негізгі қордың тозуы;
• амортизация;
• негізгі қорды толық қалпына келтіру үшін жинақталған қаражаттар;
• капитал салымдарын жүзеге асыру жолдары.

 

1.2  Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру

 

Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі өндірістік капиталдарды – негізгі және айналым капиталдарын ұйымдастырумен, пайдаланумен байланысты. Өндірістік капиталдардың бұлай бөлінуі олардың айналымының сипатымен және дайын өнімді жасаудағы қатысуымен байланысты.

Кәсіпорындарда өндірістік капиталдар өндіріс процесінің материалдық-техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Бұған еңбек заттарын сатып алу, көбейту немесе олардың орнын толтыру үшін қаржы ресурстарын аванстау жолымен жетеді. Еңбек құралдары мен еңбек заттарынан тұратын, құн нысанында көрінетін өндіріс құрал-жабдықтары негізгі және айналым капиталдары болып табылады.

Жұмыс істеп тұрған шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі және айналым капиталдарының орны өнімді (қызметтерді) сатқаннан кейін және тиісті табыс түскеннен кейін толтырылады. Бұл табыстан амортизациялық аударымдар нысанында тозған негізгі капиталдардың орнын толтыру үшін қаражаттар ұйымдастырылады, ал өнімді өткізуден алынған табыстың басқа бөлігі айналым капиталдарының құрамына кіретін тауар-материалдық құндылықтарды сатып алуға бағытталады. Жаңа кәсіпорындарды құру немесе оларды кеңейту кезінде қаражаттардың едәуір бөлігі құрылтайшылардың жарналары, акцияларды сатудан түскен қаржылай қаражаттарды тарту есебінен қалыптасады; мемлекеттік кәсіпорындар үшін – бұл бюджет пен мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары. Қаражаттардың бір бөлігі басқарудың жоғарғы буындарының – бірлестіктің, ассоцияцияның, министрліктің, ведомствалардың орталықтандырылған қаржы ресурстары есебінен авансылауы мүмкін. Соңғы уақытта қаржыландырудың көзі ретінде шетелдік инвестордың қаражаттары кеңінен пайдаланылып келеді.

Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда өндірістік капиталдардың өсімін қаржыландырудың көзі кәсіпорынның қарамағында қалдырылатын және тікелей осы мақсатқа бағытталатын, сондай-ақ қаржы қорлары – өндірісті дамыту қоры (қорлану қоры), өндірістік және әлеуметтік даму қоры, қаржы резерві, басқа да инвестициялық қорлар арқылы жұмсалынатын таза табыс (пайда) болып табылады.

Сөйтіп, өндірістік капиталдарды жасау мен ұйымдастыру, оның өсімін қаржыландырудың көздерін меншікті, тартылған және қарыз қаражаттарына топтастыруға болады. Айналым қаражаттарының аса маңызды құрамды бөлігі меншікті айналым қаражаттары болып табылады, өйткені олардың болуы, сақталымдылығы, басқа қаражаттармен ара салмағы нақтылы нарықтағы кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының дәрежесін анықтайды.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражаттарына құрылтайшылардың алғашқы  жарналары, амортизациялық аударымдар және таза табыс (пайда) жатады.

Алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрған кезде өндірістік капиталдарды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық капиталдың көлемі бухгалтерлік баланста қамтылып көрсетіледі және кәсіпорынның, фирманың қаржылық қуатын бағалаудың алғашқы критерийі қызметін атқарады.

Кейінгі негізгі капиталдарды сатып алуға шаруашылық қызмет нәтижесінде кәсіпорында пайда болған қорланымдар пайдаланылады. Оларға ең алдымен өнім өткізуден алынатын түсім-ақша құрамындағы амортизациялық аударымдар мен табыс жатады.

Мемлекеттік кәсіпорындарда өндіріске жұмсалған инвестициялардың бастапқы көзі қызметін бюджет қаражаттары мен орталықтандырылған бюджеттен тыс қорлар, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда акционерлік капитал атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамыту кәсіпорындардың ішкі ресурстары мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге асырылады.

Тартылған қаржылай қаражаттар акцияларды орналастырудан, еңбек ұжымы мүшелерінің, заңи және жеке тұлғалардың жарналарынан алынған қаражаттарды қамтиды.

Қарыз қаражаттарына  коммерциялық банктердің ұзақ мерзімді несиелері, негізгі капиталдарды қаржы лизингі негізінде сатып алу және инвестициялық салық несиесі жатады.

Өндірістік капиталдардың қалыптасуы кәсіпкерлік қызмет бастауының объективті алғышарты болып табылады. Бұл қызметтің нәтижелері дайын өнім (орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер) нысанында көрінеді.

Өндірістік капиталды пайдаланудың нәтижесі арнайы қаржылық көрсеткіштермен сипатталады және кәсіпорынның қаржы менеджментінің нәтижелігін дәлейдейді. Бұл нәтижелік өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден түскен табыс (түсім-ақша) мөлшерінде, кәсіпорынның шығынында айқындалады.

Түсім-ақшаның ауқымы кәсіпорынның, фирманың өнім өндіру мен оны өткізуге жұмсаған шығындарының көлеміне байланысты болады.

Өнім өткізуден алынған табыс пен оның өзіндік құны арасындағы айырым жалпы табысты құрайды. Алайда бұл сызба бойынша өзіндік құн бүкіл шығыстарды қамтып көрсетпейді – олардың бір бөлігі кезең шығыстарын, атап айтқанда:

• жалпы және әкімшілік шығындары (жалпы шаруашылық және әкімшілік арналымы шығыстарының сомасы);
• өткізуге (тауар-материалдық босалқы қорларды сатуға) байланысты шығыстар;
• сыйақыны (мүддені) пайыздарды (алынған несиелер, мүлікті жалдау үшін және пайыздар бойынша басқа шығыстар) төлеу бойынша шығыстар.

 

Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет бойынша қалдықталған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді және «негізгі қызметтен алынған табыс (немесе зиян)» деп аталады.

Негізгі емес қызметтен алынған табыс (немесе зиян) – активтерді пайдалануға беруден, бағалы қағаздарды қайта бағалаудан және т.с.с. алынған қаржылық нәтиже.

Түрлі салаларда айналым құралдарының үлес салмағы кәсіпорындардың өндіріс қорларының құрамында әр түрлі. Мысалы, ауыр өндіріс кәсіпорындарында жеңіл өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен. Кәсіпорындарда айналым құралдарын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым құралдарының қажеттілігін анықтау және олардың құрамы мен құрылымын, қалыптастырудың көздерін табу және оларды реттеу, айналым құралдарын басқару және т.б.

Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат пен негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын аспаптар және басқа да еңбек заттары кіретін айналым қорларын орынды пайдаланудың есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетуден табылады.

Өндірістің нәтижелілігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген кезде кәсіпорындардың өндіріс процесінің маңызды заттық элементі болып табылатын өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға кәсіпорын ұжымдарының айрықша назар аударғаны жөн.

 

 

 

 

ІІ Бөлім.   Айналым қаражатын бағалау, құрылымы мен қаржылық аспектілерін талдау

 

2.1  Айналым қаражатын бағалау

 

Айналым қаражаттары үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең аралығында олар үш сатыдан (өзінің нысанын өзгертіп) тұратын ауыспалы айналым жасайды. Бірінші сатыда кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын (айналым қорларын) сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан айналым капиталдары айналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.

Екінші сатыда алынған айналым капиталдары өндіріс процесіне тікелей өтіп, әуелде өндіріс босалқы қорларына және шала фабрикаттарға, содан соң аяқталған өндіріс процесі – дайын өнімге (тауар нысанына) айналады.

Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қаражаттары өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл қаржылар жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға шығады. Бірақ, айналым капиталдары бірінші сатыдан екінші сатыға жүйелі түрде өтеді дегенді білдірмейді. Керісінше, олар бір мезгілде айналымның барлық үш сатысында да белгілі орында болады. Бір нәрсенің әрбір мезеті сатып алынады. Нақ осы жағдай өндірістің үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және өндірілген өнімдерді сатуды қамтамасыз етеді. Сонымен, бұдан ескеретін жай – әрбір сатыдағы айналым капиталдарының тұрған уақыты бірдей емес. Ол өнімнің  тұтынушылық, технологиялық және оны өндіру және сату ерекшеліктеріне байланысты.

Ауыспалы айналым капиталдары мына тәсілмен шығады:

А – Қ    …    Ө   …   Д – А₁

мұндағы:  А – шаруашылық субъектілерін аванстаудағы ақша                          қаражаттары;

Қ – өндіріс құралы;

Ө – өндіріс;

Д – дайын өнім;

А₁ – өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған пайданың ақша қаражаттары.

 

Шаруашылықты жүргізудегі нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын экономикасын дамытуда оны айналым капиталдарымен оңтайлы қамтамасыз етудің төтенше маңызы бар.

Айналым капиталдарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы – айналым капиталдарының айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:

Қ_ақ = (Ө_қ  / О_қ )

мұндағы:   Ө_қ  — белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны (өнімді өткізуден алынған түсім);

О_қ  — сол кезеңдегі айналым құралының орташа қалдығы.

 

Егер де өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым қаражатының орташа қалдығы да сол жылға алынады.

Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі өндірістік капиталдарды – негізгі және айналым құралдарын пайдаланумен байланысты болады. Өндірістік кпиталдардың бұлай бөлінуі олардың айналымының сипатымен және дайын өнімді жасаудағы қатысуының нысанымен байланысты.

Кәсіпорындарда өндірістік құралдар өндіріс процесінің материалдық-техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Бұған өндірістік натуралдық-заттай элементтерін – еңбек құралдары мен еңбек заттарынан тұратын, құн нысанында көрінетін өндіріс құрал-жабдықтары негізгі және айналым құралдары болып табылады.

Негізгі өндірістік капиталдардың құрылымына мынадай факторлар әсер етеді: шығарылатын өнім түрі, оның жалпы көлемі, автоматтандыру және механикаландыру деңгейі, мамндандыру және бірлестіру деңгейі, кәсіпорын орналасуының климаттық және географиялық жағдайлары және т.б.

Негізгі өндірістік капиталдарды қолданудың көрсеткіштері үш топқа бөлінеді:

• Негізгі өндірістік құралдарды экстенсивті қолдану көрсеткіштері;
• Негізгі өндірістік құралдарды жедел түрде қолдану көрсеткіштері;
• Негізгі өндірістік құралдарды интегралды қолдану көрсеткіштері.

1-топ көрсеткіштеріне: құралдарды экстенсивті қолдану коэффициенті, құралдардың сменалық жұмыс жасау коэффициенті, құралдардың толық пайдалану коэффициенті жатады, яғни бұл көрсеткіштер құралдардың уақыт мөлшерінде қолданылу деңгейін көрсетеді.

2-топ өндірістік құралдарды жедел түрде қолдану көрсеткіші негізгі құралдардың нақты өнімділігін оның нормативті өнімділігіне бөлу арқылы анықталады:

К _инт  = В_ф / В_н

 

Құралдарды интегралдық қолдану коэффициенті құралдарды экстенсивті және интенсивті қолдану коэффициенттеріне көбейту арқылы анықталады және ол құралдарды уақыт бойынша және өнімділігі бойынша қолданылуын сипаттайды.

Айналым капиталдарын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажеттілігін дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің осы көлемінде жоспарланған жұмсау мүмкіндігі төмендейді.

Кәсіпорында айналым капиталдарының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның өндіріс жоспары және өндіріс шығынының сметасымен пайданы ең төменгі мөлшердегі шығынмен табуға үлкен ықпалын тигізеді. Айналым капиталының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы жағдайына, өндіріс процесінің іркілісіне әкеліп соғады. Осының салдарынан өндірістің көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым капиталдарының көтерңкі мөлшері кәсіпорынның өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын үйлестіру керек. мұнда қажетті мөлшерде өнімнің нақтылы түрлетін және оларды белгілі мөлшерде шығаруды негіздеу қажет. Кәсіпорынның жеке айналым құралдарының қажеттілігін есептеген кезде мыналарды еске алған жөн:

—  жеке айналым капиталдары өндірістік бағдарламаны орындауда тек негізгі өндірістік қажеттілікті өтеу ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорынның негізгі қызметіне жатпайтын қосалқы және көмекші өндірістер, тұрғын үй, комуналдық және т.б. шаруашылықтар және дербес баланста тұрмайтындар да өтелуі қажет.

 

Қор қайтарымының өсу факторлары

 

 

 

Жаңадан қосылатын кәсіпорындардың қуат өлшемінің құнын азайту

Жаңадан қатарға қосылатын қуаттарды игеруді жеделдету

Уақыт пен қуатты пайдалануды жақсарту

Қол еңбегін машинамен алмастыру

Техникамен қайта жабдықтаудың, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру және жаңадан салынатындардың нәтижесінде жабдықтардың өнімділігін арттыру

Жабдықтардың маусымдық жұмыстарындағы коэффициенттерінің артуы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тауар өткізу, қоймадағы дайын өнімдердің қорлануы жөніндегі мәселелерді жеткілікті, терең пысықтауы төмен болуы мүмкін. Бірақ, та, кез келген жағдайда алдағы кезде межеленген сату болжамы болуы керек. олай болмаған күнде шығарылған өнімдер қоймада ұзақ жатып қалады және ақшалай қаржыларының едәуір бөлігі айналымнан оқшауланады, сөйтіп кәсіпорынның қаржы жағдайының орнықтылығына әсер етіп, оның банкротқа ұшырауы мүмкін.

 

2.2   Айналым қаражаттарының құрылымы мен қаржылық аспектілерін талдау

 

Айналым қаражаттарының құрылымы деп барлық жиынтығының олардың бөлек элементтерінің арақатынасын атайды. Кәсіпорындардағы айналым қаражатының құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды. Мысалы, дебиторлық берешек үлесінің шамадан тыс артуы, қоймадағы дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс, кәсіпорынның қаржы жағдайының нашарлағанын білдіреді. Дебиторлық берешек осы кәсіпорындағы айналымынан оқшауландырылған қаражатты және оларды дебиторлық пайдалануын, өзінің айналымындағы борышкерлерді сипаттайды. Аяқталмаған өндіріс үлесінің артуы, қоймадағы дайын өнімдер айналымындағы айналым капиталының оқшауланғанын, сату мөлшерінің, сонымен бірге пайданың да азаюын көрсетеді. Сондықтан, кәсіпорындарда айналым капиталының құрылымын оңтайландыру және олардың айналымын арттыру басты мақсатқа айналғаны жөн.

Кәсіпорынның құрамын бөлу өнімдерді дайындау процесінде және жұмысшылардың қызмет етуін ұйымдастырудағы өзара байланыстар жұмысшыларды еңбекпен қамту саны, өндірістік алаң мен құрал-жабдықтар және оларды аумақтар бойынша орналастыру кәсіпорынның құрылымы деп аталады.

Кәсіпорынның құрылымына әсер ететін факторлар:

• Өнім өндірудің күрделілігі;
• Кәсіпорын өлшемі;
• Өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
• Өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
• Орналасқан жері.

 

Айналым қаражатының құрамы мен құрылымы

 

Айналым капиталы

 

 

 

Қоймадағы дайын өнімдер

Тауар жөнелту және жолдау

Ақшалай қаражаттар

Дебиторлық берешек

Өндіріс процесінде

Айналыс қорлары

Өндірістің айналым қорлары

 

 

Есеп айырысу қаражаты

Банкідегі ағым есеп айырысу шоты

Нормаланбайтын айналым капиталы

Өндірістік босалқы қор

Алдағы кезеңдердегі шығындар

Нормаланатын айналым капиталыы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кәсіпорындарда айналым құралдарының құрылымы тұрақсыз және көптеген себептердің ықпалымен өзгеріп те отырады. Әрбір нақты кәсіпорында айналым құралының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік сипаты мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және т.б. байланысты болады.

Түрлі салаларда айналым құралдарының үлес салмағы кәсіпорындардың өндіріс қорларының құрамында әр түрлі. Мысалы, ауыр өндіріс кәсіпорындарында жеңіл өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен. Кәсіпорындарда айналым құралдарын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым құралдарының қажеттілігін анықтау және олардың құрамы мен құрылымын, қалыптастырудың көздерін табу және оларды реттеу, айналым құралдарын басқару және т.б.

Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат пен негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын аспаптар және басқа да еңбек заттары кіретін айналым қорларын орынды пайдаланудың есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетуден табылады.

Өндірістің нәтижелілігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген кезде кәсіпорындардың өндіріс процесінің маңызды заттық элементі болып табылатын өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға кәсіпорын ұжымдарының айрықша назар аударғаны жөн.

Өндірістік айналым қоры – бұл еңбек заттары мен еңбек құралдарының арзан бағалы және тез тозатын заттарды есепке алғандағы заттық мазмұны. Мұның экономикалық мәні – өздерінің толық құнын дайын өнімге түгелдей көшірілуімен сипатталады.

Айналыс қоры – өндіріс процесіне тікелей қатынаспайды, алайда өндіріс және айналыс бірлестіктерін қамтамасыз ету үшін қажет.

Өндірістік айналым қоры мен айналыс қоры ауыспалы айналым құралдарын үздіксіз қамтамасыз етуде тұрақты қозғалыста болуы тиіс.

 

Осыдан авансты құнның тұрақты және заңды ауысым нысаны пайда болады:

• ақшалайдан тауарларға;
• одан кейін өндірісте;
• қайтадан тауарлы және ақшалай.

 

Айналым құралы – өнім өндіру мен оны сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ету мақсатында өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға алдын-ала берілетін ақшалай қаражаттың жиынтығы. Айналым құралының қызметі өнімді өндіру және сату кезеңдерінде төлем-есеп айырысу жұмыстарынан тұрады.

Айналым капиталы екі бөлімнен тұрады:

• өндірістік айналым капиталы;
• айналыс қорлары.

 

Өндірістік айналым құралдары өнеркәсіптегі айналым құралдарының ең негізгі бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70 %, машина өндіру мен металл өңдеуде 80 %  аса бөлігін құрайды.

Өндірістік айналым құралдары мынадай топтарға бөлінеді:

• Өндіріс қалдықтары (запастар). Оларға – шикізат, негізгі материалдардың, отынның қосалқы бөлшектердің қалдығы, бағасы 100 теңгеден кем құнсызданғыш және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады;
• Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай дайын өнімде;
• Болашақ кезеңдердің шығындары – жаңа өнімдерді әзірлеуге және игеруге кеткен шығындар.

Айналым капиталының көрсеткіштері:

1. Айналым капиталының айналу коэффициенті:

К _{айналым} = (Ө / Қ )

Ө – белгілі бір кезеңдегі сатылу құны (сатудан түскен түсім);

Қ – сол кезеңдегі айналым капиталының орташа қалдығы.

 

Егер сатқаннан түскен түсім бір жылда  2000 млн. теңгені құраса, ал айналым капиталының орташа қалдығы – 400 млн. теңге болса, онда айналу коэффициенті:

К _{айналым} = ( 2000 / 400 ) = 5

Демек, біл жылдағы айналым капиталының салынған әр теңге 5 рет айналысқа түскен.

Айдың ұзақтығы – 30 күн, тоқсан – 90 күн, жыл – 360 күн болып есептеледі.

1. Күн = ( Т / К_{айналым} )

Т – күннің көрсеткіштерін аынқтайтын уақыттың ұзақтығы.

Т = 30, 90, 360.

 

1. Күн = ( Т • Қ ) / Ө

Күн = ( 360 / 72 ) = 5

Ал       Күн = ( 360 • 400 ) / 2000 = 72

Cонан соң капиталдың орташа тәуліктік айналымын табуға болады:

Тәулік = ( Ө / Т )

Осыдан бір күндегі айналым ұзақтығы:

Күн = ( Қ / Ө )

Сонымен қатар айналым капиталы бекіту коэффициентінің шамасын да анықтайды, бұл айналу коэффициентінің кері көрсеткіші:

К _бекіту = ( 1 / К _бекіту )

Келтірілген мысал бойынша:

К _бекіту = ( 400 / 2000 ) = 0,20

Бұл тауарды сатқаннан кейінгі түсімнің 1 теңгесіне шаққандағы айналым капиталының орташа қалдық сомасын анықтайды, мысал бойынша ол 20 тиынға тең.

Өнімнің материалдық сыйымдылық көрсеткіші:

М _{сыйымдылық} = ( М / Өндіріс )

Мұнда     М – шикізат, отын, материал, энергия т.б. шығындар;

Өндіріс – өндіріс көлемі.

Бұл көрсеткіштің кері шамасы материал қайтарымы:

М _{қайтарым} = ( Өндіріс / М )

Айналым капиталының көлемі өнімнің санына және оның түр-түрінің көзделген межеде шығарылуына, нарықтың талабына сәйкес жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Сонымен қатар бұл көлем нормативті запастарды құруда өндіріс шығындарынан артпауы тиіс.

ІІІ Бөлім.   Айналым қаражатының айналысы және оны жеделдету жолдары

 

Айналым қаражаттары әрқашан да қозғалыста болып, ауыспалы айналым жасайды, яғни айналыс сферасынан өндіріс сферасына, өндіріс сферасынан айналыс сферасына қайта айналып келіп, отырады. Мұндай құбылысты айналым капиталдарының кезеңі деп атайды.

Айналым қаражатының айналымдылығы – айналым қаржысының тиімді пайдалануын сипаттайтын экономикалық көрсеткіш.

Айналымдылық коэффициенті – сатылған өнімнің көлемін (Р_n ) айналым капиталдарының орташа қалдығына (СО) бөлу арқылы анықталады:

Ко = P_n / CO

 

Айналым қаражатының айналымын жылдамдату кәсіпорынның негізгі мақсаты болып табылады және оның мынадай жолдары бар:

• ғылыми – техникалық прогрестің соңғы нәтижелерін қолдану;
• өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыру формаларын жетілдіру;
• арзан конструкциялық материалды қолдану;
• шикізат, отын-энергетика ресурстарын үнемді қолдану және т.б.

 

Айналым қаражаттарын қолдануды ұйымдастырудың негізгі мақсаты – өндіріс процесін үзіліссіз жалғастыру және сатуға шығарылған өнімді айналым капиталдарының ең аз мөлшерінен қамтамасыз ету.

Өз қозғалысында айналым капиталдары үш сатыдан өтеді:

• ақшалық;
• өндіргіш;
• тауарлық.

 

Ақшалық сатыда дайындық жұмыстары жүргізіледі. Айналыс сферасында ақша капиталы өндіргіш капиталға айналады. Өндіргіш сатыда өндіріс процесі басталады. Өндіргіш сатыда дайын өнім шығарылып, сату сатысы басталады, яғни өндіргіш капитал тауар капиталына айналады да, тауар сатысы басталады. Схема түрінде алсақ,

А – Т  …  Ө  …  Т₁ – А₁

Мұндағы:      А – кәсіпорынның ақша құралдары;

Т – өндіріс құралдары;

Ө – өндіріс;

Т₁ – дайын өнім;

А₁ – өнімді сатудан түскен ақша құралдары.

 

Кәсіпорындағы айналым қаражаттары кәсіпорынның өз қорларынан және қарызға алынған ресурстардан тұрады.

Айналым қаражаттарының көздеріне пайда, несие, жарғы қоры, бюджеттік қорлар, кредиторлық берешек т.б. жатады.

Айналым қаражаты – өнім өндіру мен оны сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ету мақсатында өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға алдын-ала берілетін ақшалай қаражаттың жиынтығы. Айналым капиталының қызметі өнімді өндіру және сату кезеңдерінде төлем-есеп айырысу жұмыстарынан тұрады.

Айналым капиталдары екі бөлімнен тұрады:

• өндірістік айналым құралдары;
• айналыс қорлары.

 

Өндірістік айналым құралдары өнеркәсіптегі айналым құралдарының ең негізгі бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70 %, машина өндіру мен металл өңдеуде 80 %  аса бөлігін құрайды.

Өндірістік айналым құралдары мынадай топтарға бөлінеді:

• Өндіріс қалдықтары (запастар). Оларға – шикізат, негізгі материалдардың, отынның қосалқы бөлшектердің қалдығы, бағасы 100 теңгеден кем құнсызданғыш және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады;
• Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай дайын өнімде;
• Болашақ кезеңдердің шығындары – жаңа өнімдерді әзірлеуге және игеруге кеткен шығындар.

 

Айналым капиталында тұтынылатындарды анықтағанда негізінен үш әдіс қолданылады:

1. Талдамалы әдіс бойынша өндіріс көлемінің өсуіне байланысты айналым капиталында тұтынылатындардың орташа нақты қалдықтарының мөлшері анықталады. Бұл әдіс – айналым капиталының жалпы сомасында үлес салмағы жоғары кәсіпорында қолданылады.
2. Коэффициентті әдісті қолданғанда запастар мен шығындар,   өндіріс    көлемінің өзгеруіне тікелей әсер ететін (шикізат, материал, аяқталмаған өндіріс, қоймадағы дайын өнім) және оған әсер етпейтін (қосалқы бөлшектер, арзан бағалы және тез тозатын заттар, болашақтағы шығындар) болып екіге бөлінетінін ескеру қажет.

Бірінші топ бойынша айналым капиталында тұтынылатындардың алдағы жылдағы мөлшері мен өткен жылғы өнім шығындарының өсу қарқыны анықталады.

Екінші топ бойынша тұтынылатындар орташа нақты қалдықтар деңгейіне қарай қарастырылады.

3. Тікелей есептеу әдісі кәсіпорындағы ұйымдық-техникалық даму деңгейіндегі әрбір айналым капиталы элементтерінің барлық өзгерістерін есепке ала отырып, тауарлы-материалдық құндылықтарды тасымалдау және кәсіпорындар арасындағы тәжірибелі есеп айырысу жұмыстарын атқаруға қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Айналым қаражаттарының кәсіпорын тәжірибесіндегі алатын өте зор және кең ауқымды.  Себебі, кәсіпорынның тұрақты әрі ұдайы жетіліп отыруы үшін айналым капиталдарының маңызы ерекше. Айналым қаражаттарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым қаражаттары өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңге қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады.

Айналым қаражаттарының құрылымы деп барлық жиынтығының олардың бөлек элементтерінің арақатынасын атайды. Кәсіпорындардағы айналым капиталдарының құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды.

Әрбір нақты кәсіпорында айналым капиталының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік сипаты мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және т.б. байланысты болатынын, түрлі салаларда айналым қаражатының үлес салмағы кәсіпорындардың өндіріс қорларының құрамында әр түрлі екендігін біз жоғарыда атап көрсеткен болатынбыз (мысалы, ауыр өндіріс кәсіпорындарында жеңіл өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен).

Қорытындылай келе, айналым қаражаттарының айналымын жылдамдату кәсіпорынның негізгі мақсаты болып табылады және оның мынадай жолдары бар деп батыл атауға болады:

• ғылыми-техникалық прогрестің соңғы нәтижелерін қолдану;
• өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыру формаларын жетілдіру;
• арзан конструкциялық материалды қолдану;
• шикізат, отын-энергетика ресурстарын үнемді қолдану және т.б.

 

Енді айналым капиталының мөлшерін бірнеше бөліктерге бөліп қарастырайық:

• көлік қоры, жүк пен құжаттардың айналым уақыттары арасындағы айырмашылық (құжат айналымы – есеп айырысу құжаттарын банктерге тапсыру уақыты, банктегі құжаттарды өңдеу уақыты, құжаттардың почта аралығында жүру уақыты);
• қоймаға жүк түсіру, қабылдау және өңдеу уақыттары, нақты түскен материалдар негізінде анықталады;
• материалдарға талдау жасау, хронометраж арқылы жүргізіледі;
• материалдарды өндіріске дайындау уақыты;
• қоймадағы запас, ол өндіріс процесінің үздіксіз жұмыс істеу үшін қажет;
• кепілдіктегі (сақтандыру) запасы, ұдайы қалыпты жағдайдағы қажеттілік, ол ағымдағы запастың  50 %  мөлшерінде белгіленеді

Сонымен, әрбір кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі үшін оның айналым капиталдары болуы керек.

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента», Москва – 1994г.
2. Дробозина Л.А. «Финансы», Москва – 1997г.
3. Дүйсенбаев К.Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау»,Алматы – 2001ж.
4. Жолдасбаева Т.Ө. «Кәсіпорын экономикасы», Алматы – 2002ж.
5. Ибраева Н. «Поисковый сер.гуманитарных наук», №2, 2002г.
6. «Казахстан в цифрах» Статистическое агентство,
7. Колчина Н.В. «Финансы предприятия», Москва – 2000г.
8. Ковалев В.В. «Финансовый анализ», Москва – 1995г.
9. Мозоров С. «Аудит и налагообложение» №1, 2003г.

• Мозоров С. «Аудит и налагообложение» №3, 2003г.
• Мейірбеков А. «Кәсіпорын экономикасын талдау», Алматы – 2000ж.
• Промыслов Б.Д. «Логистические основы управления материальными и денежными потоками» Москва – 1994г.
• Павлова Л.Н. «Финансовый менеджмент», Москва – 1995г.
• Павлова Л.Н. «Финансы предприятия», Москва – 1998г.
• Үмбеталиев А.Д. «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», Алматы – 2005ж.