Кәсіпорын капиталы

Мазмұны

Кіріспе…………………………………………………………………………		4
1.	Кәсіпорын капиталының экономикалық негіздері
1.1.	Кәсіпорынның қаржы ресурстары және олардың қалыптасу көздері……………………………………………………….	6
1.2.	Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі……………………..	9
1.3.	Кәсіпорын капиталының құнын басқарудың нарықтық экономикадағы маңызы ……………………………………	12
2.	Кәсіпорын капиталының құрылымы мен құнын бағалау
2.1.	Кәсіпорын капиталының құрылымын талдау…………………………	14
2.2.	Капитал көздерінің құнын бағалау…………………………………….	16
2.3.	Қапиталдың жалпы құнын бағалау……………………………………	19
3.	Қазақстандағы кәсіпорындардың капитал құрылымын қалыптыстыруды жетілдіру
3.1.	Қазақстандық кәсіпорындарда капиталдың қалыптасу ерекшеліктері …………………….…………………………	23
3.2.	Кәсіпорындардың капиталды қалыптастыру тәсілдерін жетілдіру жолдары ……………………………………………………..	25
Қорытынды……………………………………………………………………		27
Қолданылған әдебиеттер тізімі…………………………………………….		29

 

Кіріспе

Нарықтық экономика жағдайларында кәсіпорындардың өзінің қаржылық-шаруашылық қызметін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету олардың өз мойындарына түсіп отыр. Жоспарлы экономика жағдайларында кәсіпорындар қаржылық мұқтаждықтар мен қиындықтарға душар болған жағдайда мемлекеттің және оның орталықтандырылған қаржы жүйесіне арқа сүйейтін еді. Алайда нарықтық қатынастардың орнауы мен дамуы аталған мәселені кәсіпорындардың өз иықтарына жүктеп отыр.

Кәсіпорындардың меншікті және қарыз қаражаттар тарту нәтижесінде қалыптасқан капитал құрылымы оның қызметінің тиімділігін, бәсекелсетік ортадағы өміршеңдігін, қызметінің түпкі мақсаты болып табылатын табыстылығын анықтап беретін бастапқы фактор болып табылады. Әрине, кәсіпорындар өз қызметі барысында меншікті капиталға арқа сүйейді. Олардың кәсіпкерлік табыстан алған табысы – бизнестің дамуының бірден-бір көзі болып табылады. Алайда, меншікті капитал кәсіпорындардың экономикалық-әлеуметтік дамуы мәселелерін шешу үшін жеткіліксіз, сол себепті кәсіпорындар өз қызметі барысында шеттен қаражаттар тартуларына мәжбүр болады. Дәлірек айтсақ, қарыз қаражаттар тарту кәсіпкерлікті дамытудың басты шарты болып табылады.

Кәсіпорындар үшін оңтайлы капитал құрылымын қалыптастырудағы ең маңызды сұрақтар – бұл қажетті қаржы ресурстарын қандай бағамен тарту керек екендігі. Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайларындағы басты стратегиялық мақсаты өзінің ағымды және келешектегі нарықтық құнын арттыру және оны қолдау болып табылады, ал бұл жетістікке жетудің бірден бір жолы – капиталдың құнын тиімді басқару. Капитал құны неғұрлым жоғары болса, кәсіпорын қызметінің тиімділігі де соғұрлым төмендей береді және керісінше. Сол себепті кәсіпорынның қаржы менеджерлері капитал құрылымын қалыптастыру көздерінің құнын анықтауға үлкен назар аударулары қажет. Міне, осы соңғы мәселе курстық жұмыстың зерттеу объектісі болып табылады.

Жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардың капитал құрылымын және оның құнын анықтаудың теориялық және әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, оңтайлы капитал құрылымын қалыптастыру жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өз алдына келесідей негізгі сұрақтарға жауап табуды міндет қойып отыр:

• кәсіпорындардың капиталының экономикалық негіздерін қарастыру;
• кәсіпорындардың капиталының құрылымын және құнын бағалау және талдау әдістемелерін игеру;
• қазіргі таңдағы қазақстандық кәсіпорындарда капиталды қалыптастыруды жетілдіру жолдарын қарастыру.

Аталған міндеттерді орындау үшін жұмыс үш тарауға бөлінген. Бірінші тарауда кәсіпорынның қаржы ресурстарының түсінігі мен оларды қалыптастыру көздеріне, кәсіпорын капиталының түсінігі мен жіктелуіне, нарықтық жағдайларды капитал құрылымы мен құнын басқарудың маңыздылығына арналады.

Екінші тарау барысында кәсіпорын капиталының құрылымын талдау және құнын бағалау әдістері игеріледі.

Үшінші тарауда қазақстандық кәсіпорындардағы капитал қалыптасуының бүгінгі таңдағы ерекшеліктері мен оны жетілдіру мәселелерін қарастыратын боламыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.    Кәсіпорын капиталының экономикалық негіздері

 

 

1.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстары және олардың

қалыптасу көздері

 

Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын үшін өзінің шаруашылық-қаржылық қызметін қажетті қаражаттармен (қаржы ресурстарымен) қамтамасыз ету мәселесі маңызды басқару объектісі болып табылады.

Қаржы ресурстары дегеніміз, жалпы алғанда, – бұл кәсіпорынның қарамағындағы және оның қаржылық міндеттемелерін орындауға, өндірісті қаржыландыруға бағытталатын ақша қаражаттарының жиынтығы болып табылады. Қаржы ресурстары өндіріс барысын дамытуға, өндірістік емес сала объектілерін қолдауға және дамытуға, сондай-ақ резервтік қорларды қалыптастыруға бағытталады.

Кәсіпорын қызметін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету – бұл өндіріс барысын қаржыландыру нысандарының, әдістерінің және принциптерінің жиынтығы болып табылады. Бір сөзбен айтқанда кәсіпорынның қаржы ресурстарының көздерін қалыптастыру деп кәсіпорын капиталының қалыптасу процесін айтады. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын тартуының ішкі және сыртқы көздері болады.

Ішкі қаржыландыру көздері дегеніміз – бұл кәсіпорын қызметі барысында қалыптасатын меншікті қаражаттардан қалыптасады. Бұлардың қатарына кәсіпкерліктен алынған табыс, амортизациялық аударымдар, кәсіпорынның активтерін сатудан немесе қажетсіз мүлікті, қосалқы бөлшектерді сатудан түскен қаражаттарды жатқызуға болады.

Ішкі қаржыландыру көздерімен қатар кәсіпорындар сыртқы қаражат көздерін тартуға да мүмкіндіктері бар. Сыртқы қаржыландыру көздері дегеніміз өндіріске қажетті қаржы ресурстарының сыртқы инвесторлар мен кредиторлар салымдары есебінен қалыптасуын білдіреді. Сыртқы қаражат көздерін тартудың негізгі нысандары – құнды қағаздар эмиссиясы, банктік несиелер тарту, коммерциялық несиелер тарту, лизингтік және факторингтік операциялар, қайтарымсыз және демеушілік қаржылық көмектер алу және басқалар болып табылады.

Қаржы ресурстарының қалыптасу көздері түсінікті түрде 1.1-суретте бейнеленген.

Ішкі қаржыландыру көздерінің құрамында табыстың маңызы ерекше. Табыс – меншікті капитал өсімінің бірден-бір көзі. Нарықтық қатынастар жағдайларында акционерлер мен қаржы менеджерлері, кәсіпорын қарамағында қалатын табыс мөлшеріне икемделе отырып, кәсіпорынның даму перспективаларына сәйкес дивидендтік және инвестициялық саясаттар бойынша шешімдер қабылдайды. Нарықтық экономикада табыс — өндірістік активтердің және өндірілетін өнімнің қозғаушы күші болып табылады.

Амортизациялық аударымдар негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің тозу құнын көрсетеді. Амортизациялық аударымдар өндірістік актив толық істен шыққанша амортизациялық қорға жинақталып, кәсіпорын қызметі үшін қосымша бос қаражаттарды қалыптастырады. Кәсіпорынның табысы жеткіліксіз немесе оның басым бөлігі акционерлер арасында бөлуге түскен жағдайларда амортизациялық аударымдар өндірісті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады.

Қаржы ресурстарының сыртқы көздеріне тоқталатын болсақ, кәсіпорындар үшін қаражаттар тартудың алуан түрін таңдауға мүмкіндіктері бар. Сыртқы қаражат көздерінің құрылымында құнды қағаздар эмиссиясы кеңінен қолданылады. Құнды қағаздар эмиссиясының мақсаты – қажетті қаражаттарды барынша аз уақыт ішінде тарту болып табылады. Құнды қағаздардың бастапқы және қосымша эмиссиялары болады. Бастапқы эмиссия кәсіпорын құрылар кезде орын алады. Қосымша эмиссия қаржылық қиындықтарға душар болып, қосымша қаражаттарға мұқтаж болған жағдайда жүзеге асырылады.

Кәсіпорындар өз қызметін қаржыландыру үшін құнды қағаздардың көптеген түрлерін шығара алады (облигациялар, акциялар, опциондар, фьючерстер, варранттар), алайда солардың ішіндегі ең кеңінен қолданылатыны – бұл акциялар мен облигациялар.

Акция – бұл оның иегеріне (акционерге) дивиденд түрінде кәсіпорын табысына және жойылар кезінде кәсіпорын мүлкіне құқық беретін құнды қағаз. Акциялар кәсіпорын құрылар кезде шығарылады, сондай-ақ меншікті капиталды ұлғайту туралы шешім қабылданған жағдайда қосымша акциялар шығарылуы мүмкін.

Облигация – бұл қарыздық құнды қағаз болып табылады. Қосымша қаражаттар қажет болған жағдайда кәсіпорындар облигациялар шығару арқылы белгілі бір мерзімге және пайыздық төлемдер төлеу негізінде несие беруші тұлғалардың қаражаттарын тарта алады.

Кәсіпорындардың ақша қаражаттарына мұқтаждығы банктік несиелер арқылы да қанағаттандырыла алады. Несиелеу кәсіпкерлікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етудің негізгі нысандарының бірі болып табылады. Банктік несие дегеніміз – бұл кәсіпорындарға белгілі бір мерзімге арнайы пайыздық мөлшерлемелер бойынша мақсатты қолдануға банктердің берген қаражаттары болып табылады. Әдетте несиені кепілдендіру нысаны оның құнын анықтайды – несиені кепілдендіруге берілген мүлік неғұрлым сенімді (өтімді) болса, соғұрлым несиенің құны да төмен болады, демек кәсіпорын несие бойынша төмендетілген пайыздық мөлшерлемелерге үміт арта алады.

Кәсіпорынның қаржы ресурстарының қалыптастырудың тағы да бір нысаны – коммерциялық несиелер тарту. Коммерциялық несиелеу деп, жалпы алғанда, кәсіпорындардың бір-бірін өзара несиелеуін айтуға болады. Тауарды сатып алу барысында сатып алушы кәсіпорын өндіруші кәсіпорынмен есеп айырысу мерзімін белгілі бір уақытқа кейін қалдырады, өз кезегінде сатушы кәсіпорын көрсеткен қызметі үшін мәмілеге пайыздық үстеме ақы қосуға құқығы бар. Демек, коммерциялық несие – тауар нысанындағы несие болып табылады.

Коммерциялық несиені қолданудың бірқатар артықшылықтары бар: тауардың сатылуын жылдамдатады; айналым қаражаттарының айналымдылығын арттыруға септігін тигізеді; банктік несиелермен салыстырғанда қарыз алушы кәсіпорын үшін арзан қаражат көзі болып табылады; кәсіпорындарға бір-біріне қаржылық жәрдем көрсетуге септігін тигізеді. Көптеген шағын кәсіпорындар үшін коммерциялық несиелер қаржыландырудың бірден-бір көзі болып табылады.

Қазіргі таңда кең етек жайып келе жатқан қаржыландырудың тиімді көзі – лизингтік несиелер. Лизинг дегеніміз – бұл мүлікті сатып алумен және оны белгілі бір мерзімге ақылы негізде жалға берумен және лизинг алушы тұлғаның мүлікті толық өтеу мүмкіндігімен байланысты инвестициялық қызмет түрі болып табылады. Лизинг өндірістік құралдарға инвестициялар салуды ұзақ мерзімді қаржыландырудың тиімді нысаны болып табылады. Лизинг кәсіпорынға өзінің ақша айналымында өзге бір кәсіпорынның қаражаттарын ұзақ мерзім ішінде қолдануға мүмкіндік береді. Лизинг кәсіпорынды техникалық қайта құру әрекеттерінде ерекше роль атқарады.

Кәсіпкерлік қызметті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етудің тағы бір жолы – факторингтік операциялар болып табылады. Факторинг – тауарды сату және сатып алу барысында кәсіпорындар арасында пайда болған, алайда әлі өтелмеген дебиторлық қарызды талап ету құқығын факторингтік компанияға немесе банктің факторингтік бөлімшесіне ұсынумен байланысты қатынастар болып табылады. Факторингтік компания кәсіпорынды қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіп, оның балансындағы дебиторлық қарызды өндіріп алу құқығын өз қолына алады. Сәйкесінше, факторингтік компания өз қызметі үшін кәсіпорыннан пайыздық төлемдер талап етеді.

Факторингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуға, кәсіпорынның айналым қаражаттарын үнемдеуге, сондай-ақ ағымды активтердің айналымдылығын арттыруға септігін тигізеді. Факторингтік қызметтер, бірінші кезекте, дебиторлық қарыздың уақтылы өтелмеуіне байланысты қаржылық қиындықтарға жиі кездесетін шағын кәсіпорындар үшін өте қолайлы. Осылайша, факторингтің кәсіпорындар үшін бірқатар артықшылықтары бар.

Қаржы ресурстары кәсіпорынның өндірістік, инвестициялық және қаржылық қызметтері барысында қолданылады.  Олар үнемі қозғалыста болады, сол себепті өзгеріп отырады.

 

 

1.2. Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі

 

Кәсіпорынның өндірістік процесті дамытуға бағытталған қаржы ресурстары оның ақшалай нысанындағы капитал болып табылады. Қаржы ресурстары кәсіпорынның жалпы қаражаттарының жиынтығы болса, капитал – осы қаражаттардың өндіріс барысына салынған бөлігі. Осыдан келе, кәсіпорын капиталы дегеніміз – бұл кәсіпорынның өндірістік айналымына салынған және осы айналымнан табыстар алып келетін ақша қаражаттары болып табылады.

Қаржы ресурстары мен капитал арасындағы басты айырмашылық – кәсіпорынның қалыптасқан қаржы ресурстары оның капиталынан көп немесе тең болады. Қаржы ресурстары мен капиталдың тең болуы кәсіпорынның барлық қаржы ресурстары өндіріске инвестицияланғанын және оның ешқандай қаржылық міндеттемелерінің жоқтығын білдіреді. Сәйкесінше, егер қаржы ресурстары капитал көлемінен үлкен болса, онда кәсіпорынның тартылған қаражаттары өндіріс барысында толық қолданылмай жатқандығының куәсі болады.

Капитал кәсіпорынды құрудың және дамытудың басты экономикалық базасы болып табылады, өйткені ол кәсіпорын активтеріне инвестицияланған материалдық, материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды. Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің, басшыларының, жұмысшыларының, сондай-ақ мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді. Сол себепті де ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі болып табылады, ал оны барынша тиімді қолдану қаржы менеджментінің ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.

Кәсіпорын капиталының құрамы оның бірнеше белгілері бойынша жіктелуімен сипатталады (1.2-сурет).

Кәсіпорынға қатынасы бойынша меншікті және қарыз капиталды бөліп көрсетуге болады. Меншікті капитал дегеніміз – бұл кәсіпорынның құрылу барысында қалыптасқан бастапқы капиталы мен қызмет етуі барысында ішкі қаржы ресурстарының есебінен қалыптасқан және оның жеке меншінде қалатын қаражаттары болып табылады. Меншікті капиталдың құрамына жарғылық капиталды, резервтік капиталды, түрлі қорларды, бөлінбеген табысты жатқызуға болады.

Қарыз капитал дегеніміз – бұл кәсіпорынның өндіріс барысына орналастырылған қаражаттарының сырттан тартылған түрлері болып табылады. Қарыз капиталдың құрамына өндірісті қаржыландыру үшін қайтарымды негізде тартылған ақша қаражаттары мен басқа да құндылықтар

кіреді. Капиталдың барлық нысандары белгілі бір мерзімде қайтаруды талап ететін кәсіпорынның міндеттемелері болып табылады.

Инвестициялау объектілері бойынша негізгі және айналым капиталын бөлуге болады. Негізгі капитал кәсіпорынның негізгі құралдар мен материалдық емес активтеріне салынған қаржы ресурстары болып табылады. Айналым капиталы, сәйкесінше, кәсіпорынның қаржы ресурстарының айналым қаражаттарына салынған бөлігі болып табылады.

Қолдану мақсаттарына қарай капиталдың келесі түрлері кездеседі: өндірістік, несиелік және спекулятивтік капитал. Өндірістік капитал кәсіпорынның өндірістік активтеріне салынған қаражаттарын сипаттайды. Несиелік капитал кәсіпорынның инвестициялық қызметі барысында қолданылатын қаражаттарын (банктерге депозиттер салу, облигациялар сатып алу және т.с.с.) сипаттайды. Спекулятивтік капитал кәсіпорынның сатып алу – сату операцияларында, яғни баға айырмасына негізделген операцияларында қолданылады.

Өндірістік процеске қатысу нысанына қарай капиталдың жіктелу механизмі түсінікті түрде 1.3-суретте берілген.

 

Өндірістік процестің бірінші кезеңінде ақша нысанындағы капитал кәсіпорынның ұзақ мерзімді және айналым активтеріне инвестицияланады, осылайша ол өндірістік нысанға ауысады. Екінші кезеңде өндірістік капитал өнім өндіру барысында тауарлық нысанға ауысады. Үшінші кезең — өнімді сатуға байланысты тауар нысанындағы капиталдың ақша нысанындағы капиталға ауысу кезеңі болып табылады. Сонымен қатар капитал қозғалысының нысандары өзгерген сайын оның құны өзгеріске ұшырап отырады.

 

 

 

 

1.3. Кәсіпорын капиталының құнын басқарудың

нарықтық экономикадағы маңызы

 

Нарықтық жағдайларда қаржыны басқару принциптері кәсіпорындар үшін аса маңызды мәселе болып табылады. Стратегиялық даму тұрғысынан кәсіпорын шеңберінде қаржыны басқарудың негізгі мақсаты – кәсіпорынның нарықтық құнын арттыру. Кәсіпорынның нарықтық құнының өсуі оның табысты қызметінің нәтижесі және әрі қарай даму үшін қаржы ресурстарын тартудың алғы шарты болып табылады. Қаржыландырудың қандай да бір көзін тарту кәсіпорын үшін шығындармен байланысты: акционерлерге дивидендтер төлеу, банктерге – несие бергені үшін пайыздар, инвесторларға – капитал салымдары үшін пайыздық табыстар және т.с.с. төлемдер мен шығындар. Қандай-да бір қаражат көзін тартуға байланысты жұмсалған шығындардың жалпы сомасы капитал құнын анықтайды.

Капитал құнының концепциясы қаржы менеджменті теориясының базалық негізі болып табылады. Бұл концепция тек қаражаттар тартуға байланысты шығындарды есептеп қоюмен ғана сипатталмайды. Кәсіпорынның инвестицияланған капиталы кәсіпорынның нарықтық құнын арттыруға қол жеткізетін табыстар алып келуі керек.

«Кәсіпорын капиталының құны» және «кәсіпорынның нарықтық құны» ұғымдарының арасында өзара байланыс бар. Кәсіпорын капиталының құны акционерлердың, кредиторлардың және инвесторлардың алдындағы міндеттемелерді өтеу бойынша шығындарды сипаттайтын қатысты (салыстырмалы) көрсеткіш болып табылады. Кәсіпорын құны акционерлік және қарыз капиталдардың құндық бағасын абсолюттік көрсеткіш бойынша сипаттайды.

Капитал құнын анықтау қажеттілігі келесі жағдайлармен түсіндіріледі.

Біріншіден, бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметін ұзақ мерзімді перспективасы тұрғысынан сипаттайды. Мәселен, меншікті капиталдың құны потенциалды инвесторлар үшін инвестициялар салудың тартымдылығын көрсетеді; қарыз қаражаттардың құны кәсіпорынның ұзақ мерзімді несиелер тартку мүмкіндіктерін анықтап береді.

Екіншіден, капиталдың жалпы (орташа салмақталған) құны капитал салымдарының бюджетін әзірлеу барысында шешуші көрсеткіштердің бірі болып табылады.

Үшіншіден, капитал құны қаржылық инвестициялардың тиімділін қалыптастыруда базалық көрсеткіш ретінде қарастырылады. Инвестициялардың тиімділік өлшемін кәсіпорын өзі белгілейтіндіктен, жекелеген қаржы құралдарының табыстылығын бағалау барысында салыстыру базасы ретінде капитал құнының көрсеткіші қолданылады. Бұл көрсеткіш қаржылық инвестициялардың нақты табыстылығын көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар осы инвестициялардың нақты бағыттары мен түрлерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Төртіншіден, кәсіпорын капиталының құны қаржылық леверидж механизмін қолдану арқылы капитал құрылымын басқару барысында қолданылады. Қаржылық леверидждің деңгейі қарызға тартылған қаражаттардың көлемі мен олардың құнынан тәуелді. Қаржылық леверидж кәсіпорынның қаржылық тәуекелін арттырады, сәйкесінше акциялар бойынша табыстың артуына алып келеді. Сол себепті, акционерлердің игілік жағдайын барынша арттыруды мақсат ете отырып, осы мақсатқа қол жеткізетін капитал құрылымын қалыптастыру керек. Сәйкесінше, капитал құрылымын кәсіпорын құнына әсер етуі тұрғысынан қарастыру қажет. Оңтайлы капитал құрылымы оның құны барынша төмен болған жағдайда қалыптасады.

Кәсіпкерлік қызмет тұрақты болған сайын, өндіріс барысы кеңейген және контрагенттермен байланыс артқан сайын, нақты бір кәсіпорын және оның бизнесі үшін оңтайлы капитал құрылымы, яғни меншікті және қарыз қаражаттардың оңтайлы қатынасы қалыптасады. Осы оңтайлы құрылымды қолап тұруға жұмсалған шығындардың жалпы сомасын сипаттайтын көрсеткіш кәсіпорын капиталының құнын көрсетеді және қаржы теориясы мен тәжірибесінде «капиталдың орташа салмақталған құны» деген атаумен белгілі. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның өз қызметіне салынған қаражаттардың қайтарымдылығын, олардың рентабельділігін анықтайды.

Тұрақты қызмет етіп тұрған және өзінің қызметін қаржыландырудың қалыптасқан жүйесі бар кәсіпорындарда капиталдың орташа салмақталған құны қосымша қаражаттар тарту нәтижесінде біршама уақыт бойында өзгеріссіз қалып отырады, алайда белгілі бір шегіне жеткенде оның мөлшері арта бастайды.

Сонымен, кәсіпорын капиталының құнының деңгейі аталған кәсіпорынның нарықтық құнын сипаттайтын маңызды көрсеткіш болып табылады. Қолданыстағы барлық қаражат көздерінің құнын төмендету кәсіпорындарға өздерінің нарықтық құнын арттыруға алып келеді, сәйкесінше, егер қаржыландыру көздерінің құны неғұрлым жоғары болса, кәсіпорынның нарықтық құны да соғұрлым өз деңгейін төмендетіп алады. Бұл, бірінші кезекте, ашық үлгідегі акционерлік қоғамдардың қызметіне қатты әсер етеді, өйткені олардың акцияларының бағасының артуы немесе кемуі капитал құнының, сәйкесінше, төмендеуіне немесе өсуіне байланысты болып келеді. демек, капитал құнын басқару кәсіпорынның нарықтық құнын арттырудың өзінше дербес бағыттарының бірі болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.    Кәсіпорын капиталының құрылымы мен құнын бағалау

 

 

2.1. Кәсіпорын капиталының құрылымын талдау

 

Кәсіпорынның капиталының құрылымы екі тұрғыдан қарастырылады: капиталдың орналасу тұрғысынан (активтер) және оның қалыптасу көздері тұрғысынан (меншікті капитал және міндеттемелер).

Кәсіпорын капиталының құрылымын талдау барысында активтер олардың өтімділік деңгейіне қарай топтастырылады, ал меншікті капитал мен міндеттемелер олардың төлем мерзімдерінің деңгейіне қарай топастырылады.

Аталған көрсеткіштерді динамикалық тұрғыдан талдау (көлденең, немесе деңгейлес, талдау) кәсіпорын капиталының өсуін немес кемуін және өсу қарқынын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалға, активтер құнының динамикасы кәсіпорынның өндірістік қуаты туралы ақпараттар береді.

Кәсіпорын капиталын құрылымдық талдау (тікелей, немесе сатылас, талдау) да ерекше маңызды. Бұл кәсіпорын қызметінің өндірістік бағыты туралы мәліметтерді түйіндеуге мүмкіндіктер береді.

Кәсіпорынның активтерін динамикалық және құрылымдық талдау арнайы талдау кесетесін құру арқылы орындалады. Мұндай талдаудың мысалы кәсіпорын активтеріне байланысты 2.1-кестеде берілген

 

2.1-кесте

 

Кәсіпорын активтерінің құрамы мен құрылымы

 

мың теңге

Көрсеткіштер	Жылдың басы		Жылдың соңы		Ауыт-қуы (+.–)	Өсу қар-қыны, %
	Сомасы	Үлесі	Сомасы	Үлесі
1	2	3	4	5	6	7
Активтер, барлығы	2265	100,0	2914	100,0	+649	128,7
Негізгі құралдар	1465	64,7	1971	67,7	+506	134,5
Ағымды активтер	800	35,3	943	32,3	+143	117,9
— материалдық құндылықтар	600	26,5	653	22,4	+53	108,8
— дебиторлық қарыз	85	3,7	94	3,2	+9	108,2
— ақша қаражаттары	115	5,1	196	6,7	+81	170,4

 

Кестенің мәліметтері бойынша аталған кәсіпорынның жалпы салынған капиталы жыл соңында 2914 мың теңгені құрап, жыл ішінде 649 мың теңгеге, немесе 28,7% артқанын байқаймыз.

Кәсіпорын активтерінің артуына, бірінші кезекте, негізгі құралдар мен ақша қаражаттарының өсуі себеп болып отыр. Негізгі құралдардың көлемі жыл басындағы 1465 мың теңгеден жыл соңында 1971 мың теңгеге дейін, яғни 134,5%-ға өскен. Бұл кәсіпорынның өзінің өндірістік потенциалын арттыруға бағытталған инвестициялық саясатты ұстанып отырғанын көрсетеді.

Ақша қаражаттары талданып отырған кезеңде 81 мың теңгеге немес 170,4%-ға өскен. Бұл өз кезегінде кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерінің өсуіне байланысты баланс өтімділігін қамтамасыз етуге септігін тигізетіні сөзсіз. Демек, кәсіпорын қосымша қаражаттар тарту барысында кредиторлар үшін сенімді қарыз алушы ретінде қарастырылатыны белгілі.

Өндіріске салынған капиталдың түрлерін басқарудың өз мазмұны мен мақсаттары бар. Бұл өз кезегінде капиталдың меншікті және қарыздық болып бөлінуіне де байланысты. Сол себепті капитал құрылымын талдау барысында зерттеушілер үшін кәсіпорынның активтері қандай қаражат көздерінен қалыптасқаны туралы мәліметтер маңызды болып табылады. Бұл талдаушылар үшін кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, қарыз қаражатардан тәуелділігін, не болмаса қаржылық тәуелсіздігін бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, кәсіпорын активтері мен олардың қалыптасу көздерін салыстыра отырып, мүдделі тұлғалар кәсіпорынның өтімділігі, несие қабілеттілігі туралы шешімдер қабылдауына жауаптар табады.

Меншікті және қарыз капиталдың (міндеттемелердің) талдау мысалы 2.2-кестеде берілген.

 

2.2-кесте

 

Кәсіпорынның меншікті капиталы

және міндеттемелері

 

мың теңге

Көрсеткіштер	Жылдың басы		Жылдың соңы		Ауыт-қуы (+.–)	Өсу қар-қыны, %
	Сомасы	Үлесі	Сомасы	Үлесі
1	2	3	4	5	6	7
Капитал көздері, барлығы	2265	100,0	2914	100,0	+649	+128,7
Меншікті капитал	1932	85,3	2468	84,7	+536	+127,7
Қарыз капитал	333	14,7	446	15,3	+113	+133,9
— ұзақ мерзімді несиелер	–	–	–	–	–	–
— қысқа мерзімді несиелер	81	3,6	169	5,8	+88	+208,6
— кредиторлық қарыз	252	11,1	277	9,5	+25	+109,9

 

2.2-кестенің мәліметтерінен байқайтынымыз, кәсіпорынның меншікті капиталы мен қарыздық міндеттемелері (жалпы қаржыландыру көздері) талданып отырған кезеңде 2265 мың теңгеден 2914 мың теңгеге дейін, яғни 649 мың теңгеге, немесе 128,7%-ға өскен.

Капитал көздерінің динамикасына көз салатын болсақ, онда меншікті капиталдың 536 мың теңгеге, немесе 127,7%-ға артқанын аңғарамыз. Бұл аталған кәсіпорынның өзінің қаржылық-шаруашылық қызметінен алынатын табысы меншікті капиталды ұлғайтуға жетерлік деңгейде екенін, яғни кәсіпорын қызметінің тиімді екенін білдіреді.

Қарыздық міндеттемелер жыл басындағы 333 мың теңгеден жыл соңында 446 мың теңгеге дейін, немесе 133,9%-ға өскен. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді несиелерінің жоқ екенін, өзінің қызметін толық қысқа мерзімді несиелер мен кредиторлық қарыз есебінен қаржыландыратынын байқаймыз.

Сонымен қатар, қаражат көздерінің құрылымына көз жүгіртетін болсақ, онда кәсіпорын өзінің өндірістік қызметін негізінен меншікті капитал есебінен қаржыландыратынын көреміз. Мәселен, меншікті капиталдың жалпы капиталдағы үлесі жыл басында 85,3%-ды құраса, жыл соңында 84,7%-ды құраған, яғни оның үлесі 0,6%-ға азайып кеткен. Алайда, қарыз капиталдың үлесінің аз екендігін ескерсек (сәйкесінше 14,7% және 15,3%), аталған өзгерістердің кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына кері әсерін тигізе қоймайтыны анық. Керісінше, бұл кәсіпорынның қарыз қаражаттар тарту потенциалының жоғары екендігінің айғағы болып табылады.

 

 

2.2. Капитал көздерінің құнын бағалау

 

Капитал құны кәсіпорындардың өзінің активтерінің нарықтық құнын қалыпты деңгейде сақтап қалу үшін ұсанатын табыс мөлшері болып табылады. Қаржы менеджерлері капитал құнын білу келесідей сұрақтар үшін маңызды: капитал салымдары туралы шешімдер қабылдау; капиталдың оңтайлы құылымын қалыптастыру; ұзақ мерзімді қаржылық лизингтік несиелер тарту; ескі облигацияларды жаңа обликацияларға ауыстыру; айналым капиталын басқару.

Кәсіпорын капиталының әрбір қалыптасу көзі өзінің құнына ие болады. Капиталдың құрамдас бөліктерінің құнын келесідей тәртіппен анықтауға болады:

k_i – салық салынғанға дейінгі қарыз капиталдың құны;

k_d = k_i (1- t) – салықтан кейінге қарыз капиталдың құны, мұнда t – салық мөлшерлемесі;

k_p – артықшылығы бар акциялардың құны;

k_s – бөлінбеген табыстың құны (капиталдың ішкі құны);

k_e – қарапайым акциялардың құны (капиталдың сыртқы құны);

k_o – кәсіпорын капиталының жалпы немесе орташа салмақталған құны.

 

Қарыз капиталдың құны. Қарызға тартылған капиталдың салық салғанға дейінгі құнын (k_i) есептеуге болады. Бұл үшін облигациялар бойынша ақша ағындарынан келетін ішкі табыс мөлшерін (немесе өтеу кезіндегі табысты) есептеу керек. Облигациялардың табыстылығын есептеудің қарапайым формуласы келесідей:

 

(2.1)

 

мұнда I – жылдық пайыздық табыс төлемі; M – облигацияның номиналдық құны; V – облигацияны сатудан түскен табыстың таза нарықтық құны; n – облигацияның мерзімі (жыл, тоқсан, ай).

Пайыздық табысқа салық салынатындықтан, қарыз капиталдың салық салынғаннан кейінгі құнын анықтау керек: стоимость долга, учитывая налогообложение:

 

k_d = k_i (1- t).                                                (2.2)

 

2.1-мысал. Кәсіпорын құны 1000 теңгелік облигациялар шығаруды жоспарлап отыр, пайыздық мөлшерлемесі жылдық 8%, мерзімі — 20 жыл, облигациядан келетін таза табыс 940 теңге. Салықтық мөлшерлеме 40% тең. Бұл жағдайда қарызға тартылатын капиталдың құны мынаған тең болады:

 

 

Сәйкесінше, қарыз салық салынғаннан кейінгі қарыз капиталдың құны:

 

k_d = k_i (1- t) = 8,56%(1-0,4) = 5,14%.

 

Артықшылығы бар акциялардың құны. Артықшылығы бар акциялардың құны (k_p) осындай акциялар бойынша жылдық  дивидендтерді (d_p) оларды сатудан түскен таза табысқа бөлумен анықталады:

 

k_p = d_p/p.                                             (2.3)

 

Артықшылықты акциялар бойынша дивидендтерге салық салынбайтындықтан, есептеу әдістемесіне ешқандай өзгеріс енгізудің қажеті жоқ.

2.2-мысал. Кәсіпорынның артықшылықты акциялары бойынша дивидендтердің мөлшері 13 теңге, акциялардың сатылымдық құны 100 теңге. Акцияларды орналастыру құны 3%. Сонда артықшылығы бар әрбір акцияның құны мынаған тең болады:

 

k_p = 13/97 = 13,4%.

 

Сыртқы (акционерлік) капиталдың құны. Қарапайым акциялардың құны (k_e) әдетте инвестордың кәсіпорынның қарапайым акцияларына инвесторлардың талап ететін табыс мөлшері ретінде есептеледі. Қарапайым акциялардан тұратын акционерлік капиталдың құнын анықтау үшін тәжірибеде екі негізгі әдіс кеңінен қолданылады: Гордон үлгісі және негізгі құралдарды бағалау әдісі.

Гордонның экономикалық өсім үлгісі мына формуламен сипатталады:

 

P_o = D₁/(r — g).                                     (2.4)

 

мұнда P_o – қарапайым акциялардың құны (нарықтық бағасы); D₁ – жыл бойында алынатын дивиденд; r – инвестордың талапты табыс мөлшері; g – өсу қарқыны.

Көрсетілген формуланы r көрсеткішіне қатысты қолдана отырып, қарапайым акциялардың құнын есептеуге қажетті формуланы аламыз:

 

r = k_e = D₁/P_o + g.                                             (2.5)

 

2.3-мысал. Кәсіпорын акциясының нарықтық құны 400 теңгені құрайды. Жыл соңында төленетін дивидендтің мөлшері 40 теңге; дивидендттің мөлшері жылдық 6% қарқынмен өсіп отырады деп күтілуде. Сонда мұндай қарапайым акциялардың құны мынаған тең болады:

 

k_e = 4/40 + 6% = 16%.

 

Орналастыру (сату) шығындарына байланысты жаңа қарапайым акцияның құны айналымдағы акцияның құнынан жоғары болады. Егер f – қарапайым акцияны орналастыру құны болса, онда есептеу формуласы келесідей өзгереді:

 

k_e = D₁/P_o(1 — f) + g.                                        (2.6)

 

2.4-мысл. Алдымыздағы 2.3-мысалдың мәліметтеріне қосымша, кәсіпорын жаңа акциялар пакетін сатуды жоспарлап отыр, ал олардың сатылым құны 10% құразды. Сонда:

 

k_e = 4/40(1 + 0,1) + 6% = 17,11%.

 

Негізгі құралдарды бағалау әдісін қолдану үшін алдымен келесі әрекеттерді орындап алу керек: тәуекелсіз мөлшерлемені(r_f)  есептеу; жүйелік тәуекелдің көрсеткіші болып табылатын акцияның бета-коэффициентін (b) анықтау; құнды қағаздар қоржынының табысын (r_m) анықтау; кәсіпорын акциясының табыс мөлшерін бағалау:

 

k_e = r_f + b(r_m — r_f).                                            (2.7)

 

2.5-мысал. Тәуекелсіз мөлшерлеме 7%-ға тең, акцияның бета коэффициенті 1,5 тең және құнды қағаздар қоржынының табыс мөлшері 13%, сонда:

 

k_e = 7% + 1,5 (13% — 7%) = 16%.

 

Қарапайым акциялар 16%-дық құнының 7%-ы тәуекелсіз мөлшерлемеден және  9%-ы тәуекел үшін үстеме бағадан тұрады. Аталған акциялардың бағасы құнды қағаздар қоржынынымен салыстырған жүйелік тәуекелдерге тәуелділігі 1,5 есе үлкен болып келетіні көрініп тұр.

Бөлінбеген табыстың құны. Бөлінбеген табыстыұ құны (k_s) қолданыстағы қарапайым акциялардың құнымен тығыз байланысты. Себебі бөлінбеген табыстың есебінен қалыптасқан акционерлік капиталдың құны кәсіпорынның қарапайым акцияларының табыс мөлшерімен барабар болып келеді, яғни k_e = k_s.

 

 

2.3. Қапиталдың жалпы құнын бағалау

 

Капитал құны акциялар, бөлінбеген табыс, қарыздық міндеттемелер секілді капиталдың құрамдас бөліктерінің орташа салмақталған құны ретінде есептеледі. Капиталдың жалпы құнын шартты түрде k_o деп белгілеп, келесі формула бойынша анықтауға болады:

 

k_j = Σ капиталдың жалпы құрылымындағы әрбір капитал көзінің пайыздық

үлесі  әрбір капитал көзінің құны = W_dk_d + W_pk_p + W_ek_e + W_sk_s,

 

мұнда W_d – қарыздық міндеттемелерден түскен капиталдың пайыздық үлесі; W_p – артықшылықты акциялардан түскен капиталдың пайыздық үлесі; W_e – қарапайым акциялардан түскен капиталдың пайыздық үлесі (капиталдың сыртқы құны); W_s – бөлінбеген табыстан түскен капиталдың пайыздық үлесі (капиталдың ішкі құны); k_d, k_p, k_e және k_s – сәйкесінше қарыздық міндеттемелерден, артықшылықты акциялардан, қарапайым акциялардан және бөлінбеген табыстың құны.

Капиталдың құнын салмақтаудың бастапқы, мақсатты және маржиналды әдістері болады.

Капитал құнын бастапқы салмақтау кәсіпорынның қолданыстағы капитал құрылымына негізделеді және капиталдың осы құрылымы оңтайлы, яғни келешекте қоданылуы тиіс, деп шешкен жағдайда қолданылады. Бастапқы капитал құнының екі түрі кездеседі – баланстық құн бойынша және нарықтық құн бойыша салмақтау.

Кәсіпорын капиталының салмақталған құнын баланстық құн бойынша салмақтау әдісі мәні келесідей: қолданыстағы қолданыстағы капиталы үшін қолданылған  қаржыландыру әдістері қолданылады. Салмақтау дегеніміз – бұл капталдың әрбір құрамдас бөлігінің баланстық құнын барлық капитал көздерінің жалпы сомасына бөлу болып табылады. Төменде баланстық құн бойынша салмақтау мысалы келтірілген.

2.6-мысал. Кәсіпорынның қалыптасқан капитал құрылымыны кестеде берілген мәліметтермен сипатталады.

 

2.3-кесте

 

Кәсіпорынның қалыптасқан капитал құрылымы

 

теңге

Қаржыландыру көздері	Баланстық құны (сомасы)	Құны, %
Облигациялар (номиналдық құны 1000)	20 000 000	5,14
Артықшылықты акциялар (номиналдық құны 100)	5 000 000	13,4
Қарапайым акциялар (номиналдық құны 40)	20 000 000	17,11
Бөлінбеген табыс	5 000 000	16,00
Барлығы	50 000 000	–

 

Капиталдың баланстық және жалпы құнын салмақтау келесідей тәртіп бойынша есептеледі.

 

 

 

2.4-кесте

 

Капиталдың баланстық және жалпы құнын салмақтау

 

теңге

Қаржыландыру көздері	Баланстық құны (сомасы)	Салмақ-талуы, %	Құны,  %	Салмақталған құны, %
Облигациялар	20 000 000	40,00	5,14	2,06
Артықшылықты акциялар	5 000 000	10,00	13,40	1,34
Қарапайым акциялар	20 000 000	40,00	17,11	6,84
Бөлінбеген табыс	5 000 000	10,00	16,00	1,60
Итого	50 000 000	100,00	–	11,84

 

Сонымен, кестеден байқағанымыздай, кәсіпорын капиталының жалпы құны k_о = 11,84%.

Нарықтық құны бойынша салмақтау кәсіпорын капиталының әрбір құрамдас бөлігінің нарықтық құнын барлық капиталдың жалпы нарықтық құнына бөлу арқылы орындалады. Капиталдың орташа салмақталған құнын есептеудің бұл әдісі ең тиімді болып есептеледі, себебі қаржылық активтердің нарықтық бағасы оларды қолданудан немесе сатудан алынатын табыстың нақты сомаларын көрсетеді.

2.7-мысал. Нарықтық құны бойынша салмақтау үшін жоғарыда келтірілген мысалдың мәліметтеріне қосымша ақпарат ретінде құнды қағаздардың нарықтық бағалары берілген: артықшылықты акциялар – 90 теңге әрбір акция үшін; қарапайым акциялар – 80 теңге әрбір акция үшін. Құнды қағаздардың саны: облигациялар – 20 000 000/1 000 = 20 000; артықшылықты акциялар – 5 000 000/100 = 50 000; қарапайым акциялар – 20 000 000/40 = 500 000.

Сәйкесінше, нарықтық құнының салмақталуы келесідей тәртіппен орындалады:

 

2.5-кесте

 

Капиталдың нарықтық құнын салмақтау

 

теңге

Қаржыландыру көзі	Құнды қағаздардың саны	Бағасы, теңге	Нарықтық құны
Облигациялар	20 000	1 100	22 000 000
Артықшылықты акциялар	50 000	90	4 500 000
Қарапайым акциялар	500 000	80	40 000 000
Барлығы	–	–	66 500 000

 

40 млн. теңге көлеміндегі қарапайым акциялардың сомасы 4/1 қатынасы бойынша бөлінуі тиіс (капиталдың бастапқы құрылымындағы 20 млн. теңге көлеміндегі қарапайым акциялар мен 5 млн. теңге көлеміндегі бөлінбеген табыс), өйткені бөлінбеген табыстың нарықтық құны қарапайым акцияларға қосылған болатын. Кәсіпорын капиталының жалпы құнының есептелу әдісі 2.6-кестеде берілген.

Сонымен, 2.6-кестеден байқағанымыздай, нарықтық салмақтау әдісі бойынша кәсіпорын капиталының жалпы құны k_о = 12,76%.

Мақсатты салмақтау. Егер кәсіпорын қарамағында ұзақ уақыттар бойында қалыптасқан мақсатты капитал құрылымы (меншікті және тартылған капиталдың тиімді қатынасы) бар болса, онда капиталдың осы құрылымы мен оның құнын салмақтаудың бұрынғы әдістері өзгеріссіз сақталып қала береді, яғни осы капитал құрылымы кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарына сай келеді.

 

 

 

2.6-кесте

 

Нарықтық құны салмақтау бойынша капиталдың

жалпы құнын анықтау

 

теңге

Қаржыландыру көздері	Нарықтық құны	Салмақ-талуы, %	Құны,  %	Орташа салмақталған құны, %
Облигациялар	22 000 000	33,08	5,14	1,70
Артықшылықты акциялар	4 500 000	6,77	13,40	0,91
Қарапайым акциялар	32 000 000	48,12	17,11	8,23
Бөлінбеген табыс	8 000 000	12,03	16,00	1,92
Итого	66 500 000	100,00	–	12,76

 

Маржиналды салмақтау капиталдың қаржылық инвестицияларға арналған аралас құрылымын қажет етеді. Бұл әдіс кәсіпорынның орташа салмақталған капитал құнын есептеу үшін қолданыла алады, алайда оның бір кемшілігі бар. Әрбір капитал көздері бойынша капитал құны кәсіпорынның аралас құрылымымен байланысты қаржылық тәуекелдерден тәуелді болады. Егер кәсіпорын өзінің қолданыстағы капитал құрылымын өзгертетін болса, кәсіпорынның капитал көздерінің құнын есептеу, нәтижесінде капиталдың жалпы салмақталған құнын есептеу өте қиынға соғады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Қазақстандағы кәсіпорындардың капитал құрылымын қалыптыстыруды жетілдіру

 

 

3.1. Қазақстандық кәсіпорындарда капиталдың

қалыптасу ерекшеліктері

 

Қазіргі таңда отандық кәсіпорындардың капитал құрылымын басқару жүйесі қалыптасып, қаржылық менеджменттің классикалық әдістері Қазақстан жағдайларына бейімделу үстінде. Осы орайда кәсіпорындардың алдындағы басты мәселе – меншікті капиталды қалыптастыру және қарыз капитал тарту мен міндеттемелерді өтеу болып табылады. Кәсіпорындардың капиталы меншікті қаражаттар және қарыз қаражаттар тарту нәтижесінде қалыптасады. Алайда, меншікті қаражаттармен салыстырғанда, кәсіпорындар үшін қарыз қаражаттар тарту олар үшін бірқатар қиындықтар тудырады.

Қарыз қаражаттар тартудағы ең негізгі мәселелердің бірі – банктік несиелер бойынша пайыздарды өтеу болып табылады. Елімізде Салық кодексін енгізгенге дейін Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің екі еселенген пайызынан асатын пайыздық төлемдер өзіндік құнның есебінен емес, салықтан кейін қалатын табыстың есебінен жабылатын. Осылайша, елімізде қарыз капиталды қолдану барысында салықтық ауыртпалық жоғары болатын. Бұл, өз кезегінде, кәсіпорындардың қаржылық жағдайына кері әсерін тигізетін. Салық кодексін қолданысқа енгізгеннен кейін (94-бап) салық салу жүйесі біршама деңгеде икемді жағдайға жетті, алайда мәселені түпкілікті шеше алмады. Несиелік пайыздардың басым бөлігі кәсіпорындардың таза табысы есебінен жабылады.

Экономиканың нақты секторының жандануымен және салмақталған ақша-несие саясатының жүргізілуімен несиелеу процесі екпіндей түсті. Банктер кәсіпорындардың айналым активтерін қалыптастыруға белсенді араласып, банк жүйесінің нақты сектордағы кәсіпорындарға берген несиелері жыл сайын артумен келеді (3.1-кесте).

3.1-кестеден байқайтынымыз, 2000-2003 жылдар аралығында экономикаға берілген банктік несиелер 276,2 мың теңгеден 987,1 теңгеге дейін өскен. Бұл жалпы ішкі өнімнің 21,9%-ын құрайды. Аталған көрсеткіш нақты сектордағы кәсіпорындардың капитал құрылымының жақсарғанын білдіреді.

Несиелеу құрылымында орта және ұзақ мерзімді несиелердің көлемі артқан. Бұл банктердің тартылған депозиттерінің артуымен және олардың мерзімдерінің ұзаруымен байланысты. Несиелеу мерзімін ұзарту кәсіпорындарға қаржыландыру саласын арртыруларына мүмкіндік береді. Нәтижесінде олар тек айналым активтерін қаржыландыруға ғана емес, сонымен қатар басқа да мақсаттар үшін несиелік ресурстар тарта алады.

Несиелік ресурстардың басым бөлігі өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына, көлік және байланыс саласына бағытталған. Бұл қаражаттар айналым акитвтерін толықтыру үшін қолданылады.

 

3.1-кесте

 

Қазақстан Республикасының несие нарығы

 

мың теңге

Банктік несиелер	2000		2001		2002		2003
	Сома	%	Сома	%	Сома	%	Сома	%
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1. Жалпы несиелер	276,2	100	489,8	100	672,5	100	978,1	100
Теңгемен	135,3	49,0	141,3	28,8	211,8	31,5	435,4	44,5
Шет ел валютасымен	140,9	51,0	348,5	71,2	460,7	68,5	542,7	55,5
Қысқа мерзімді	143,2	52,0	241,1	49,2	289,0	43,0	369,8	37,8
Орта және ұзақ мерзімді	133,0	48,0	248,7	50,8	383,5	57,0	608,4	62,2
2. Экономика салаларына
Өнеркәсіп, ауыл шаруашылы- ғы, көлік және байланыс	144,5	52,3	271,3	55,5	383,3	56,9	505,4	51,7
Сауда-саттық	91,8	33,2	151,3	30,9	197,9	29,4	276,7	28,3
Өзге салалар	39,9	14,5	65,4	13,5	91,7	13,5	196,0	20,0
3. Несиелеу объектілеріне
Айналым активтеріне	166,0	60,4	319,7	65,3	435,6	66,3	510,0	52,1
Негізгі құралдарға	27,7	10,0	41,0	8,4	54,9	8,4	116,3	11,8
Құрылыс және қайта құруға	14,9	8,5	27,3	5,6	30,8	4,7	106,8	10,9
Тұтынушылық несиелер	6,6	2,4	20,8	4,2	42,1	6,4	63,3	6,5
Өзге де объектілерге	55,3	20,0	72,3	14,8	93,4	14,2	154,0	14,8
4. Шағын бизнеске	74,2	26,9	122,0	24,9	146,5	21,8	196,5	20,1

 

Жалпы алғанда, нақты секторға берілген орта және несиелердің артуы қазақстандық кәсіпорындардың капиталының қаржылық құрылымы жақсарғанын білдіреді.

Қарыз капиталдың келесі элементі – корпоративтік облигациялар. Корпоративтік облигациялардың басты артықшылығы – бұл қаржыландыру құралының икемділігі және алуан түрлілігі (мерзімдеріне, шарттарына қарай).

Қазіргі таңдағы корпоративтік облигациялар нарығының негізігі тенденциялары келесідей:

• эмитенттер санының артуы (2000-2001 жылдары эмитенттердің саны болса 36 болса, 2002 жылы – 46, ал 2003 жылы – 68 жетіп жығылған);
• облигациялар бойынша табыстылықтың төмендеуі (2000 жылы облигациялардың табыстылығы 10,45% құраған болса, 2001 жылы – 10,14% 2002 жылы – 9,68%, 2003 жылы – 8,98%);
• облигациялардың айналым мерзімінің ұзаруы (2000 жылы облигациялардың мерзімі орташа шамамен 6 жыл болса, 2003 жылы олардың мерзімі 8 жылға жеткен);
• қор нарығындағы акциялар айналымымен салыстырғанда облигациялар айналымының басымдылығы (акциялармен салыстырғанда облигациялар айналымының үлесі 2000 жылы – 41,9% болса, 2001 жылы – 67,4%, 2002 жылы – 64,9%, 2003 жылы – 69,0% құраған).

Кәсіпорындардық капиталын қалыптастыру құралы ретінде вексельдердің маңызы үлкен. Меншікті капитал кәсіпорынды қажетті деңгейде қаржыландыруға жеткіліксіз, ал ұйымдастырылған вексельдер нарығы кәсіпорындарға «нақты ақша қаражаттарын» тартудың маңызды механизмі болып табылады. Вексельдердің кәсіпорындар үшін артықшылығы – олар банктік несиелермен салыстырғанда арзан болып келеді, сонымен қатар олар есеп айырысудың әмбебап құралы және айналым активтерінің көлемі мен айналымдылығын арттыруға мүмкіндіктер береді.

Отандық кәсіпорындар вексельдерді 1997 жылдан, яғни Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы вексельдер айналымы туралы» Заң қабылданғаннан бастап қолдана бастады. Алайда, вексельдер нарығының даму тенденциялары бүгінде байқалмайды. Мәселен, 2002 жылы Қазақстан қор биржасында вексельдердің 8 эмитенті тіркелген болса, 2003 жылы олардың саны 7 дейін төмендеп кеткен, ал солардың ішінде вексельдер бойынша нақты есеп айырысатын тек «Алматы-Құс» АҚ ғана.

Сонымен, қарыз капитал қалыптасуын талдаудың нәтижелері облигациялық қаржы көзінің дамуының басымдылығын көрсетеді. Қор биржасының вексельдер секторында даму тенденциялары байқалмайды, демек қарыз капитал көзі ретінде олар айтарлықтай роль ойнамайды.

 

 

3.2. Кәсіпорындардың капитал құрылымын

қалыптастыруды жетілдіру жолдары

 

Қазақстандағы кәсіпорындардың қазіргі таңдағы өзінің қаржылық-шаруашылық қызметін жүзеге асыру барысында қалыптасқан капитал құрылымын талдау нәтижелері бірқатар мәселелердің бар екендігін көрсетеді. Атап айтар болсақ, экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындарды банктік несиелермен қамтамасыз етуде келесідей мәселелер кездеседі:

• несиелеудің негізгі объектісі ретінде кәсіпорындардың айналым активтері қарастырылады, ал ұзақ мерзімді активтерге салынған несиелердің үлесі болмашы ғана;
• несиелердің басым бөлігі экономиканың өндірістің емес секторына бағытталады;
• несиелерді беру міндетті түрде кепілдендіру шарттарын, бірінші кезекте жылжымайтын мүлік арқылы кепілдендіру, қарастырады.

Қазіргі таңдағы банктік несиелеу жүйесі нақты сектордың кәсіпорындарын дамыту үшін жеткіліксіз. Сонымен қатар, банктер бүгінде активтердің жетіспеушілігінен экономиканы қажетті қаражаттармен қамтамасыз етуге мүмкіндіктері жетпейді, сонымен қатар нақты секторды несиелеу барысындағы  жүйелік тәуекелдердің күрт өсіп кету қаупі де жоқ емес.

Осы орайда нақты сектордағы кәсіпорындарды несиелеуді жетілдіру үшін мемлекеттік шаралардың қолданылуы қажет-ақ. Мемлекеттің шаралар отандық инвестицияларды ынталандыруға келіп тіреледі.

Жаңадан ашылған, жас кәсіпорындар үшін облигациялар арқылы қаржы ресурстарын тартудың қазіргі таңдағы механизмдерінің бірі – облигациялық міндеттеме бойынша шығындарды субсидиялау болып табылады. Мысалға, облигациялар бойынша купондық төлемдердің бір бөлігін жергілікті билік органдары  субсидиялауға мүмкіндіктері бар. Бұл жағдайда инвесторлар  капитал салудың сенімді, өтімді объектілеріне қол жеткізеді: кәсіпорындар – қаржыландырудың тұрақты көзі болып табылса, мемлекеттік органдар – салынған капиталдың қайтарымдылығының кепілі болып табылады. Сонымен қатар, бұл механизм жергілікті экономиканың дамуына, осы аймақтың салықтық потенциалының артуына, әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндіктер берер еді.

Еврооблигациялар шығару арқылы қаржы ресурстарының халықаралық нарығына шығу отандық кәсіпорындардың қаржылық потенциалын нығайтудың маңызды бағыты болып табылады. Алайда, еврооблигациялардың басым бөлігін бүгінде банктер  шығаруда. Басқа салар бойынша еврооблигациялар шығарушы эмитенттер жоқтың қасы.

Қазақстандық кәсіпорындардың капиталын қалыптастырудағы вексельдердің ролін біржақты бағалау қиын. Америка Құрама Штаттарында вексельдер нарығының көлемі облигациялар нарығының көлемінен 8 есе төмен, Ресейде, керісінше, қысқа мерзімді міндеттемелер басым, ал Қазақстанда вексельдер арқылы операциялардың көлемі жалпы құнды қағаздар нарығындағы операциялардың небәрі 0,003% ғана құрайды. Осы орайда Қазақстан Республикасындағы вексельдер нарығының белсенділігін арттыру шараларын қолдану керек.

Аталған мәселелермен қоса еліміздегі кәсіпорындардың капиталын қалыптастыру жолында бірқатар жұмыстарды жүзеге асыру қажет: лизингтік қызметтер нарығын жетілдіру, шағын несиелер беруші ұйымдарды қолдау және дамыту, факторингтік операциялардың ролін арттыру, туынды құнды қағаздар (опциондар, фьючерстер, варранттар) нарығын жетілдіру және тағы басқалар. Бұл кәсіпорындардың қажетті капитал құрылымын қалыптастыруға қолайлы жағдайлар жасап қана қоймай, еліміздің экономикалық өсуіне, әлемдік нарықта жетекші орындарға ие болуына да қолайлы жағдайлар жасайды.

 

 

 

Қорытынды

 

Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын үшін өзінің шаруашылық-қаржылық қызметін қажетті қаражаттармен (қаржы ресурстарымен) қамтамасыз ету мәселесі маңызды басқару объектісі болып табылады.

Қаржы ресурстары дегеніміз, жалпы алғанда, – бұл кәсіпорынның қарамағындағы және оның қаржылық міндеттемелерін орындауға, өндірісті қаржыландыруға бағытталатын ақша қаражаттарының жиынтығы болып табылады. Қаржы ресурстары өндіріс барысын дамытуға, өндірістік емес сала объектілерін қолдауға және дамытуға, сондай-ақ резервтік қорларды қалыптастыруға бағытталады.

Кәсіпорынның өндірістік процесті дамытуға бағытталған қаржы ресурстары оның ақшалай нысанындағы капитал болып табылады. Қаржы ресурстары кәсіпорынның жалпы қаражаттарының жиынтығы болса, капитал – осы қаражаттардың өндіріс барысына салынған бөлігі. Осыдан келе, кәсіпорын капиталы дегеніміз – бұл кәсіпорынның өндірістік айналымына салынған және осы айналымнан табыстар алып келетін ақша қаражаттары болып табылады.

Капитал кәсіпорынды құрудың және дамытудың басты экономикалық базасы болып табылады, өйткені ол кәсіпорын активтеріне инвестицияланған материалдық, материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды. Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің, басшыларының, жұмысшыларының, сондай-ақ мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді. Сол себепті де ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі болып табылады, ал оны барынша тиімді қолдану қаржы менеджментінің ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.

Капитал құнын анықтау қажеттілігі келесі жағдайлармен түсіндіріледі.

Біріншіден, бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметін ұзақ мерзімді перспективасы тұрғысынан сипаттайды. Мәселен, меншікті капиталдың құны потенциалды инвесторлар үшін инвестициялар салудың тартымдылығын көрсетеді; қарыз қаражаттардың құны кәсіпорынның ұзақ мерзімді несиелер тартку мүмкіндіктерін анықтап береді.

Екіншіден, капиталдың жалпы (орташа салмақталған) құны капитал салымдарының бюджетін әзірлеу барысында шешуші көрсеткіштердің бірі болып табылады.

Үшіншіден, капитал құны қаржылық инвестициялардың тиімділін қалыптастыруда базалық көрсеткіш ретінде қарастырылады. Инвестициялардың тиімділік өлшемін кәсіпорын өзі белгілейтіндіктен, жекелеген қаржы құралдарының табыстылығын бағалау барысында салыстыру базасы ретінде капитал құнының көрсеткіші қолданылады.

Төртіншіден, кәсіпорын капиталының құны қаржылық леверидж механизмін қолдану арқылы капитал құрылымын басқару барысында қолданылады. Қаржылық леверидждің деңгейі қарызға тартылған қаражаттардың көлемі мен олардың құнынан тәуелді. Қаржылық леверидж кәсіпорынның қаржылық тәуекелін арттырады, сәйкесінше акциялар бойынша табыстың артуына алып келеді. Сол себепті, акционерлердің игілік жағдайын барынша арттыруды мақсат ете отырып, осы мақсатқа қол жеткізетін капитал құрылымын қалыптастыру керек. Сәйкесінше, капитал құрылымын кәсіпорын құнына әсер етуі тұрғысынан қарастыру қажет. Оңтайлы капитал құрылымы оның құны барынша төмен болған жағдайда қалыптасады.

Кәсіпорынның капиталының құрылымы екі тұрғыдан қарастырылады: капиталдың орналасу тұрғысынан (активтер) және оның қалыптасу көздері тұрғысынан (меншікті капитал және міндеттемелер).

Кәсіпорын капиталының құрылымын талдау барысында активтер олардың өтімділік деңгейіне қарай топтастырылады, ал меншікті капитал мен міндеттемелер олардың төлем мерзімдерінің деңгейіне қарай топастырылады.

Аталған көрсеткіштерді динамикалық тұрғыдан талдау (көлденең, немесе деңгейлес, талдау) кәсіпорын капиталының өсуін немес кемуін және өсу қарқынын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалға, активтер құнының динамикасы кәсіпорынның өндірістік қуаты туралы ақпараттар береді.

Кәсіпорын капиталын құрылымдық талдау (тікелей, немесе сатылас, талдау) да ерекше маңызды. Бұл кәсіпорын қызметінің өндірістік бағыты туралы мәліметтерді түйіндеуге мүмкіндіктер береді.

Кәсіпорын капиталының жалпы құны оның орташа салмақтлған құнының көрсеткішімен сипатталады. Капиталдың құнын салмақтаудың бастапқы, мақсатты және маржиналды әдістері болады.

Капитал құнын бастапқы салмақтау кәсіпорынның қолданыстағы капитал құрылымына негізделеді және капиталдың осы құрылымы оңтайлы, яғни келешекте қоданылуы тиіс, деп шешкен жағдайда қолданылады. Бастапқы капитал құнының екі түрі кездеседі – баланстық құн бойынша және нарықтық құн бойыша салмақтау.

Маржиналды салмақтау капиталдың қаржылық инвестицияларға арналған аралас құрылымын қажет етеді. Бұл әдіс кәсіпорынның орташа салмақталған капитал құнын есептеу үшін қолданыла алады, алайда оның бір кемшілігі бар. Әрбір капитал көздері бойынша капитал құны кәсіпорынның аралас құрылымымен байланысты қаржылық тәуекелдерден тәуелді болады. Егер кәсіпорын өзінің қолданыстағы капитал құрылымын өзгертетін болса, кәсіпорынның капитал көздерінің құнын есептеу, нәтижесінде капиталдың жалпы салмақталған құнын есептеу өте қиынға соғады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

1. Арыстанов А., «Корпоративные облигации как инструмент долгосрочного финансирования», Рынок ценных бумаг Казахстана, 2001, №12

 

2. Дүйсенбаев К.Ш., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы – 2001

 

3. Жуйриков К.К., «Роль и значение финансового капитала в рыночной экономике», Банки Казахстана, 2004, №9

 

4. Ковалев В.В., «Финансовый анализ», Москва – 1998

 

5. Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2002

 

6. Мейірбеков А.Қ., «Кәсіпорын экономикасы», Алматы – 2003

 

7. Үмбетәлиев А., «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», Алматы – 2002

 

8. Турганалиев Е., «Управление стоимостью капитала в системе корпоративного финансового управления», Финансы Казахстана, 2002, №6

 

9. Тургулова А.К., «Особенности формирования заемного капитала на практике казахстанских предприятий», Финансы Казахстана, 2004, №6

 

• Шеремет А.Д., «Теория экономического анализа», Москва – 2003

 

• Шим Джей. К, «Финансовый менеджмент», Москва – 1997