Экономиканы ұйымдастырудың нарықтық сипаты

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3

1. ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ .4

2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ 8

3. НАРЫҚТЫҢ МӘНІ, ҚЫЗМЕТІМЕН ҚҰРЫЛЫМЫ. НАРЫҚ — ТАУАРЛЫ-АҚША ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ 13

ҚОРЫТЫНДЫ 21

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 22

КІРІСПЕ

Әкімшілдік-әміршілдік экономика; экономиканың нарықтык моделі, экономиканың аралас моделі, нарықтық механизм, биржа, аукцион, баланстанған нарық, ұлттық нарық, монополиялық және олигополиялық нарық, аймақтық нарық, салалық нарық, ресми нарық, көлеңкелі нарық, қызмет атқаратын нарық, сатушы нарығы, сатып алушылар нарығы, еңбек нарығы, тұрғын-үй нарығы, өндіріс кұрал-жабдығы нарығы, қаржы нарығы, қарыз капиталының нарығы, бағалы қағаздар нарығы, патентгік, лицензиялық, ойлап-тапқыштық нарыктары, акпараттық нарық, нарық қызметтері, нарықтық экономиканың субъектілері, нарыктық экономиканың инфрақұрылымы.

1. ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ

«Меншік теориясы мен экономикалық жүйе моделдері» такырыбында адамның коғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың үш моделі қалыптасқандығын айтқанбыз. Олар: а) жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық; б) аралас болып келеді. Жоспарлы-нұскаулы экономика жағдайында шаруашылықты үйымдастырудын әкімшілдік-әміршілдік механизмі ендіруші үстемдігіне негізделген. Мұндай жағдайда нарықтық инструмент кажет емес. Тауар өндіруші мен түлъшушылардьщ арасындағы шаруашылык байланысы орталық орган арқылы жоспардың кемегімен жүзеге асады. Әміршшаік модельде барлығы ертерек есептелініп, бар позиция бойынша алдын-ала баланс жасалады. Орталықгың жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі үйымға нені өндіруді және кімге, қандай бағамен өндіруді анықтап береді. Мұндай модельдің негізгі принципі: «Қолымыздан не келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны алыңыз». Орталықтан бекітілген қор бойынша материалдық ресурстарды жоспарлы бөлу — экономиканың осындай моделінің негізі болып табылады.

Шаруашылықты осындай модельмен үйымдастырудын бірнеше олқылығы бар:

— біріншіден, барлык шаруашыльТқ мәселелерін жоғарыдағы бюрократгық инстанция арқылы шешу. Олардың келісімін алуға көп уақыт кетіп, сол кезде жағдай мүдде езгеріп, мәселені шешу мүмкін болмай қалуы немесе дүрыс шешім кабылданбайды;

— екіншіден, жоспарлы тұтыну жөне енімге бекітілген баға ғылым мен техниканың жетістігін ендіруге, өңдіріс шығынын төмендету мен ресурсты үнемдеуге жағдай жасай алмайды;

— үшіншіден, тауар өндірушілердің материалдық ресурстар мен өнімнен алшактауы қоғамдық ендіріс тиімділМнің төмендеуіне, оның қаркыны мен даму деңгейінің қүлдырауына алып келеді.

Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды былай жүзеге асырды: жеке түлынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселеғіі шешуді мақсат етеді. Оларға: нені, калай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажетгілігін жатқызамыз.

Нені өңдіру? Түлъщушы кезкелген тауарды таңцау аркылы ез дегенін жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар тұрін көптеу шіатын болса, онда ол тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалык тәртіпке шакырып, бірақ ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық шаруашылық механизімінің іс әрекеті аізтоматты сипат алып: тауарға сұраным өссе, баға көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін үлғайтады. Кейде кері қүбылыс болуы әбден мүмкін.

Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады. Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндірушінін бірғана сокдағы бар — арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар өндірушіде болмақ? Әрине, өндірісте ҒГП элементін кең колдануды ұйымдастырған, ресурсты ұнемдеген, білікгі кадрлары бар тауар өндірушілер болады. Нарық ендіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.

Кімге ондіру? Бұл кұбылыс сұраным мен ұсынымның аракатынасымен байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушыньщ саны мен кұрылымы, оның табыс деңгейі және т.б. параметрлер аркылы тамырын басып, біліп отыру керек.

Нарықтык модепь кезіиде экономиканы кім баскарды? Экономиканы іүгынушы сұраным мен техникалық професс деңгейінің дамуьш ретгеу аркылы рыноктық механизм баскарады. Осы үш мәселе «нені өндіру керек», «Калай өндіру керек», «Кімге ендірілуі керек» экономикалык жүйенің деңгегі болып табылады, бірақ оларды шешу әртүрлі жолмен жүзеге асады.

Нарығы дамыған елдер ғалымдарының пайымдауынша, «таза куійңде» экономиканы ріымдастырудын әміршіддік әрі нарықтық моделі ешқашан болмайды. Олардын айтуынша, нарықтық экономикасы дамыған едцерде аралас модель кызмет жасайды. Соңдыктаңда онда жеке және коғамдық институттар экономикалық бакылауды жүзеге асырады: жеке жүйе баскаларға байқатпай нарықтык, механизмді бағытгаушы, әкімшілдік реттеу мен салықты ынталандыру арқылы қоғамдық институтгар ниеттерін жүзеге асырады.

Нарык — қоғамдык тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді механизмі. Сондыктанда ол әлеіцдік өркениетгің басты жетістігі больш табылып, адамзат ойьшың математика, геңдік инженерия, электроника сиякты жаңалыктарымен салыстыруға болады.

«Таң ғажайып» неміс экономикасыныц авторы, профессор Людвиг

Эрхард «Барша жанға әлаукаттылық» (1956 ж.) еңбегінде былай деген: «Нарықтық шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашыльщтан артықшылығы сол, нарықтык шаруашылыкта кұнде, сағат сайыи икемделу процесі жүрді. Ол ұлттық өнім мен ұлтгык табыстың, сұраным мен ұсынымының арақатыиасын дұрыс жолға койып, тепе-тендікке келтіреді».

Алайда, нарықтык, механизм идеалды емес. Оның да келенсіз жактары баршылық: әлеуметтік жікгелу, дәрменсіздерге қаталдығы, әсіресе банкрот болғаңцарға, жұмыссыздыктың болуы. Бүл келең-сіздіктері оның жетістігімен көмкеріліп отырады. Қоғам нарықтық катынастардың келеңсіз саддарын амортизациялауды үйреніп, оны бағаны ретгеу, салык жүйесі негізшде табысты қайта бөлудің үлестіру-дің көмегімен іске асырады. Соңдай-ақ бюджетгік қаржыландырудъщ арқасында жұмыскерлердің біліктілігін артырып, жұмыссыздарға жәрдемақы және әлеуметгік қамсыздандыру жүйесін калыптастырады.

Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған емес. Ол белгілі және накты әлеуметгік-экономикалык жағдайда өмір сүреді және көптеген факторларға тәуелді:

а) меншік түрлерінің кеп болуы;

ә) нарықгағы шаруашылык субъектілерінің қойылатьш экономикалык жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы;

б) тауар өндірушілер мен сауда делдалдарыньщ бәсекелестігі (аз дегеңде 5-7 бәсекелес);

в) белгісіз нарыққа өнім шығару;

г) өнімге бағаны контрагенттердін кою қуқыктығы;

д) керекті инфракүрылымның болуы.

2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ

Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығын, фирма мен үкіметгі жатқызамыз. Бұл субъектілер бір-бірімен ресурс нарығында. қаржы мен тұтыну нарығында өзара іс-әрекет жасап, шығыс пен кірісті айналым жасайды. Мұның өзі кестелік түрде (24-1 суретте) көрсетілген.

Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами (еңбекпен кәсіпшілдік) ресурстарды өткере (еткізу) отырьш, оларды фирмаларға нарық ресурстары арқьшы ұсынады. Соңғылары тауар өндірісіне қажетті сұраным ресурстарын талап етеді. Сүраным мен ұсыныстың езара іс-әрекеті әрбір ресурс түріне нарықтық бағаны белгілейді. Үй шаруашылығы тұтыну нарығында тауарға сұраным жасай отырып, ресурстарды сатудан алынған табысты қажетгі өнім мен кызмет жасауға жұмсайды. Ал, фирмалар өз өнімін өткере отырып, акшалай табыс алады.

Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды, белгілі бөлігін жинайды (қор) және ресурстар мен салықты телеуге жұмсайды.

Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және козғалысқа келтіріп, өнім шығарады, қызмет көрсетеді және осы тауарды ұсынады. Оларды нарықта сату фирманың акшалай табысын калыптастырады. Үй шаруашылығы сияқты фирмалар да алынған табысты (өткеруден түскен табыс) ресурстарды төлеуге толық жұмсайды. Фирмалар үй шаруашылығындай қажетті салықтарды төлейді, инвестицияны жүзеге асырады және т.б.

Ақшалай табыстар (жалақы,

шығындары

қ р ( рента, процент, пайда)

(өткерілуден түскен табыс)

Сурет -1 Табыс пен шығындардың айналуы.

Табыс пен шығындардың айналуы үкіметке кәдімгідей әсер етеді және ол елді мемлекеггін баскару кьізмеіін жұзеге асырьш, экономика-ны әр деңгейде — жалпы мемлекетген аймақка дейін — ретгеп отырады Үкімет фирмалардан салык алып, жеке кәсіпорындарға дотация субсидия береді және кәсіпкерлерден қажетгі ресурстарды сатьш алады. Үкімет жұмысымен қамтамасыз ету саясатын жүргізді және инфляция деңгейіне, ұлттық өнімнің қозғалысы мен кұрылымына әсер етіп, табыстарды үлестіреді. Салықтан түскен ақшалай каржыны шоғырландырып, үкімет жалақыны, трансферттік төлемдерді (мемлекетгік зейнет ақы, табыс аздарға кемек ақы, жұмыссыздарға жәрдем ақы) телейді. Құкықтык негізде қамтамасыз етіп, экономиканы тиімді дамыту үшін мемлекеттік қызмет көрсетуді үсынады. Демек, табыс пен шығындардың шеңбер айналымы үнемі козғалыста болып, теңгеріледі. Түпкі есепте (нәтижеде) өндірістің жалпы көлемін байқатып, түрғындардың жұмыстылығы мен табысы көрсетіледі.

Кесте-4

Нарықтық инфрақұрылым

Аукциондар Консультациялық-делдалдық фирмалар

Биржа мен брокерлік конторлар Бизнестің коммерциялық орталықтары

Банктер Сақтандыру және аудиторлық компаниялар

Коммерциялық орталықтар және компаниялар Жарпамалык-ақпараттық қызметтер

Мемлекеттік резервтік және сақтандыру қорлары Складтық, элеваторлық, тоңазыт-қыштык және транспорттық шаруашылық

Баға мен стандартты бақылаушы мемлекеттік инспекция Сауда үйлері

Мемлекеттік салық инспекциясы Маркетингтік зерттеу орталықтары

Бағалы қағаздарды бақылау инспекциясы Көтерме сауда орталықтары

Құқық қорғау органдары Кадрларды дайындау орталықтары

Лизингтік компаниялар Жәрмеңкелер

Кеден қызметтері Өндірушілердін әртүрлі ассоциациясы

Тұтынушыны қорғайтын қоғам және басқалары

Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі болып инфрақұрылым жатады.

Инфрақұрылым — бұл институттар (ұйымдар, фирма, мекемелер) яшынтығынан тұрады және онық мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді.

Нарықтың инфрақұрылымыныц элементіне — тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметгер, акпараттық жүйелер, коммерциялық банктер, көтерме сауда орталыктары, аукциондар, жәрмеңкелер және т.б. жатады (кесте 24-4).

Нарықтык экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі элементгерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объекгілер қалыпты экономикалық рыноктық қызметгі қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:

— топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;

— бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;

— өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық кәтерме сауда кәсіпорындары;

— акционерлік кәсіпорын мен бірлестікгер қаржысына құралған қоймалар, элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;

— коммерциялык банктердің коммерциялык, несиелер арқылы қызмет жасауы, ол несиелер күрылтайшы-кәсіпорьш пай жарнасынан немесе акционерлік негізде құрылуы керек;

— коммерциялық акдараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетинггік бөлімдер. Нарық коньюктурасы мен сұранымды зертгеу орталықтары;

— жарнамалық сипаттағы қызмет үшін қүрылтайшылар;

— сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және қүқықтық қызметтер (жүйесі) жатады.

2. НАРЫҚТЫҢ МӘНІ, ҚЫЗМЕТІМЕН ҚҰРЫЛЫМЫ. НАРЫҚ — ТАУАРЛЫ-АҚША ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ

В.И. Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. ХІХ-шы ғасырдың 90-шы жыддарында көптеген еңбектер шығарды. Оның ішінде «Нарық жайлы әнгімелесу» рефераты және «Капитализмнің Россияда дамуы» ғылыми еңбегін айтуға болады (ішіндегі айдары «Әрі өнеркәсіп үшін ішкі нарықтың құрылу процесі»). Бұл еңбек-терінде В.И. Ленин нарықтың мәні мен ролі жайлы жазды. «Нарық» ұғымын — Лениннің айтуынша — қоғамдық еңбекті белу ұғымынан алшақ қарауға болмайды».1 Ленинніц ойынша, жергілікті тұйықталған нарықтар мен ХІХ-шы ғасырдың аяғыңда бүкіл Ресейде ішкі нарықтың болмауы жергілікті тұрғындардьщ экономикалык артта калуының негізі болды.’

Дерективті-үлестіру жүйесін басқару кезінде нарык мәселесін ғылыми зерттеудің кажеттілігі болмады. Әміршілдік-бюрократтык жүйенің идиологиялық нұсқауының құрсауында болған экономикалык ғылым, көптеген жылдары нарықтың мәні, рөлі, орынына догматикалық көзқарас бұрынғы Одақ экономикалык, жүйесінде басым болды.

Нарықтық теорші мен практикадағы мәнінін зор екендігіне карамастан таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым-линомистерінін нарық жайлы пікір біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп керейік.

«Нарық — белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе ендіріс факторына карай өндірістік ұатынастарды кысқарту, шаруашылық субъектілерін байланыстырушы ұйым».2

«Нарық — тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы белгілі экономикалык катынастар жүйесінің сипаттамасы».1

«Нарық — сатушы мен сатып алушы арасыидағы тауарды еткеру жайлы катынастар жүйесін көрсетеді».4

Осы көзкарастын өрқайсында жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтық катынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірак мәселенін тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортак, пікір: нарықты ондірістің емес, айырбас саласының категориясы ретінде карап, нарықтық қатынастырдың субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтык қатынаста мүлде әртүрлі субъекгі болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар — ақша, нарық байланыстары сату ~ сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.

Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан басталмайды, ол өндірістік қатынастан басталады және енім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген енім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы — ақша қатынасы болатындығы айқындалады.

Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуге, езара пайдалы өндірістік байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсететін жоғарьщағы іс-әрекеттер екендігі аян.

Мемлекеттік — әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы орталықтан жоспарлы баскарудан бас тартуға әкеледі. Себебі, қоғамның экономикалық өмірін басқаруды жақсы әрі тиімді тек нарық атқара алады. Нарыктың мәні тұрғысынан қарасақ, онда оның мән-мағынасын жоғарыдағы анықтамалардың ешқайсысы аша алмаған. Біздің ойымызша, нарықтын, мәнін дәлірек Ю.Я. Ольсевич айтқан: «Нарықты әдеттегідей айналым саласына теңей салу»… «дұрыс емес, себебі өндіріс, бөлу, тұтынудың тұла бойы «нарықтык танбамен сызылған».1

«Нарық — өзін-өзі реттеуші ұдайы Гендіріс жүйесі, барлық элемент пен буындар төлем қабілеттілігі бар сұраным мен ұсынымныц тұрақты әсерінде болады».

Біздің ойымызша, бүл анықтамаға мына сездерді косуға болады: «тек қатаң бәсекелестік ортада». Осы анықтама біздің нарық жайлы шектелген ойымызды кәдімгідей кеңейтеді. Осынын байқалатыны, өзін-өзі қалпына келтіретін біртұтас экономикалық жүйені «нарық» дейміз және ол орталықтанған мемлекеттік жоспарлы реттеуші экономиканы ауыстыруға қабілетті.

Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: «нарық» ұғымын тар шеңберде сату түрін ұйымдастырған және орнын анықтаған деп түсінсек, кен шенберде қоғамдағы экономиканы үйымдастырудың түрі деп қарастырамыз.

Казіргі нарық күрделі жүйені қүрап, ол көптеген саладан және табиғаты әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы арасындағы шаруашылык байланыстарын құрайды.

Kecme24-I

Әр түрлі белгісіне карай нарықты классификациялау:

№ Ұйымдық тұрғыдағы белгісі Құрылымдылык тұрғыдан белу

1 Территориялық Базар, биржа, аукцион, жәрмең-ке, аймақтық нарық, ішкі (ұлт-тық) нарық, әлемдік нарық.

2 Бәсекслестік сипат пен депгсйі тұрғысьшан Монополиялық, олигополия-лық, монополиялык бәсеке, еркін, реттеуші.

3 Пропорционалдық деңгсйі тұрғысынан Баланстамған, баланстанбаған.

4 Салалық сипаты тұрғысынан Сала аралық, салалық, ішкі салалық.

5 Тауарды бағыттаү тұрғысынан Азык-түлік, азық-түлікгік емес, тағамдық немесе тағамдык емес.

6

7 Заіщылыққа сай кслу тұрғысынан Жетілу денгейі тұрғысыман Арнайы ресми, ресми емес (көленкелі). Дамыған нарық, қалыптасушы нарық.

8 Нарық субъектісі тұрғысынан Сатушы нарығы, тұтытушы нарығы.

Нарық — күрделі жүйе, оның қүрылымын әртүрлі белгілермен классификациялауға болады. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз: ішкі (рттык) нарық, еларалык, аймақтық, біріккен нарык және ішкі (республикалық, облыстық, облысаралық) нарык, әлещік нарық (кесте 24-1). Әлемдік нарық жеке елдің ішкі нарығымен байланысты. Ол байланыстар өндірістік кооперация мен интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбастау операциясымен жүзеге асып отырады. Қазіргі уақытта нарықтар арасындағы байланыстар ұлғаюда. Шығыс Еуропа мен Еуропаның экономикалык қауымдастық (ЕЭҚ) еддері арасында және дүниежүзілік нарык қалыптасуда.

Қазіргі ішкі нарык — түгел алып қарағандағы елдің ұлттык нарығы: ендіріс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-техникалық идея нарығы, бағалы кағаздар нарығы,жұмысшы күші нарығы енеді. Ішкі нарықта белгілі түрде экономикалық қатынастар дамып, жағдай мен нәтижелерді сату — сатып алу немесе өндіріс факторы аркылы жүргізіледі. Бұл қатынастар тауар-ақша түрінде байкалып, ішкі нарық қызметінің жағдайын ақша мен тауар айналымының бар болуын көрсетеді.

Экономикалық айырбастаудың ерекше түрі және жағдайымен байланыстырылық, терендеген еңбек бөлісіне қарай топтасқан елден құралған нарығы — еларалық біріккен нарык дейміз. Нарықтық қатынастардың жетілу деңгейі тұрғысынан нарықты былай жіктейміз: дамыған нарық, қалыптасатын нарық және әртүрлі дәрежедегі бәсекені шектеу нарықтары (монополиялық, олигополиялық, монополиялық бәсеке).

Бәсекелестік сипат пен денгейі тұрғысынан былай жіктейміз: а) мемлекеттік нарық — бір субъектінің бағаны анықтауымен сипатталады, алайда сол тауарды шығаратын басқада субъектілер болуы мүмкін. Олардың еғщірістегі үлесі аса көп емес, сондықтан монополиялық бағаны өзгертуге шамасы келмейді;

ә) олигополиялық нарықта азғана сатушылар іс-әрекет жасап, олардың әрқайсысы тауар бағасына әсер етуі мүмкін;

б) монополиялық бәсеке нарығы — еркін нарық (бәсекелестер кеп болады) тетігі мен өндіріс облысындағы монополияны кең жіктелген өніммен сабақгастығы. Бұл шағын кәсіпорынның өзінде де бағаны кең өрісте вариациялауға кемектесіп, нарықта өтімдік жағдайда болуға итермелейді.

«Сатушы нарығы» және «сатып алушы нарығы» болып та жіктеледі. «Сатушы нарығы» деп сатушы көп билікке ие болып, субъекті белсенділігін сатып алушы жүзеге асырған нарықты айтамыз. Нарықгьщ мұндай күйде болуы өңдірушілер монополиясыньщ еркін нарықта сипат алумен түсіндіріледі. «Сатып алушылар нарығы» деп сатып алушылар көп билікке ие болып, нарықтың субъекті «белсенділігін» сатушылар жүзеге асырған нарықгы айтамыз.

Атқарылып жатқан зандылықтарға сай көзқараспен нарықты былай жіктейміз: ресми және ресми емес.

Нарықты ірі тауар топтарына қарай — азық-түлік және азық-түліктік емес тауарлар, жекелеген тауарлар нарығы (көкөніс, мата, аяқ киім, телеаппаратура, автомобиль және т.б.) болып жіктеледі. Тауар топтарындағы нарыққа мыналар жатады: нан-бәлішке ендіру нарығы, ұн және тары нарығы, макарон өндіру нарығы және т.б. Киім нарығында мынаны жіісгеп қараймыз: тігін (өндірісі), токыма тауарлар, бас киім мен шөлке-нәски өндірісі нарығын қандай жағдай болмасын ішкі нарығын біреу-ак. Олардың барлык сегменттерінің дамуы мен қызмет жасауы бір-бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді. Сондай-ақ ол тұйық емес, себебі сыртқы нарықпен тығыз байланысты.

Кесте -2

Адамзат қызметінің аясына байланысты (өндірістік, өндірістік емес, қаржылық, руханияттық және тауар-ақша айналысының саласы) жалпы ұлттык ішкі нарықты шартты жағдайда бірнеше түрге белуге болады (кесте 24-2).

Адамзат қызметінің әрбір аясы ұлттық нарыктық жекелеген элементін қалыптастырып, нақты өмірде біркелкі түтастықты байқатады. Олар өзара бір-бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді. Мысалы, өндірістік сала және материаддық емес игіліктер мен кызмет көрсету салалары — өндіріс құрал-жабдығы, тұтыну тауарлары мен қызмет жасау, жұмыс күші нарықтарын қалыптастырады.

Кесте -3

НАРЫҚТЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ

Нарық мынадай қызметгерді атқарады:

— ұдайы өвдіріс процесін үнемі қамтамасыз ететін реттеуші; — ұсынымның көлемі мен құрылы-мының жедел өзгеруі және оның сұраным төлем қабілетіне икемделуі; ~ бәсеке аркылы тиімсіз шаруашылык түрінен экономиканы сауықтыру (санациялау) тазалау;

— экономикалық оқшауланған тауар өндіруші мен тұтынушылар арасын байланыстыратын буын; ~ Құрьшымдык тұтыну, тұтынысынан (табыстың осы кездегі деңгейіне Қарай) ыңғайлы рацио-нальды тандауға тұтыну-шыны экономикалық мәжбұр ету;

— экономиканың жағдайы туралы объективті ақпарат көзі (барометрі, экономиканың айнасы); ~ өндірістік шығындарды темендетуге тауар ендіру-шілерді экономикалық ынталаңдыру жөне оларды өте қажетті қоғам аясына жұмсау;

— тауар мен еңбектің қоғамдық маңызын анықтау жөне мойындаушы құрал. ~ Тауар ендірушіні жоғары сапалы және жоғары еңбек өнімділігіне эконо-микалық тұрғыдан мәжбүр ету.

Нарықтың рөлі өте-мөте жалпы түрде оның қызметі арқылы ашьша түседі (кесте 24-3).

Нарық қызметінің кеп турлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші роль атқаруы болып табылады. Ол ұдайы өндіріс процесін тиімді әрі үздіксіз қамтамасыз етеді. Нарықтың реттеуші ролін әкімшілік басқарудың ауыстыруы экономикалық жүйенің түрінің өзгеруіне алып келіп, сүйкессіздікке, тапшылықтың тууына, адамның экономикалық есудегі қозғаушы күші ролін жоюға алып барады.

Нарықтың келесі қызметі — ақпаратгық. Тауар бағасы мен қызмет көрсету, банктегі депозит пен несиеге проценттік (пайыздық) өсшнщ призма арқылы түрақты езгеруі Нарықты экономиканың борометріне әрі айнасына айналдырады. Нарык өндіріске қатысушыларға қоғамдық қажетп өндіріс шығындары жайлы жедел объективті ақпарат береді. Сондай-ақ, әрқайсысы сатылатын әрі сатып алынатын тауар мен қызмет көрсетудің қоғамдық қажетті сапасы мен ассортименті туралы да нарық хабар жеткізеді.

Нарықтық механизм «санациялык» (сауықтыру) қызметті де аткарады. Бәсекенің көмегімен ол қоғамдық өндірісті тиімсіз біріңғай шаруашылықтан тазалап, үміт артантындардың дамуына ыңғайлы жағдай жасайды.

Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауардың 50-70% солардың ендірген енімін құраса, онда кәсіпорын (фирма) қызметі монополияланған саналады. Сондықган нарықгық ортаны қалыпқа келтіру үшін бәсекелестер әлемін жасау қажет. Бұл нарыктық қатынастардың табиғи күй-жайы. Осы жағдайда тауар өндірушілер марапатталып, кәсіпкер өндіріспен байланысады және өнімді шығаруға қызыға түсіп, қызметке белсенді кіріседі.

Нарықтың қажетгілеу кызметгеріне — тауардың қоғамдық маңызьш мойындау, еңбекті материалдық ынталандыруды экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету және басқаларын жатқызамыз.

ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен мен өз жұмысымды қортындылай келiп төмендегiдей тұжырым жасағым келедi, бүгiнгi таңда Қазақстандағы инфра құрылымның маңызы сөзсiз өте зор деуге болады. Қазiр елiмiзде жүргiзiлiп жатқан экономикалық реформалардың өзегi ретiнде көрiнiс табуда. Өйткенi, нарық экономикасына көшудiң бiрден-бiр жолы мемлекет құрылымындағы әртүрлi аяда қызмет атқаратын өндiрiс, кәсiпорындармен тайталаса және бәсекелесе алатын, айтарлықтай дәрежесi бар құрылымдарын құру, дамьпу болып табылады. Демек, бұл инфрақұрылымдардың материалдық базасы жекеменшiк инвестициялар болып табылумен қатар, олардың басқару бастауында бiлiктi жөне қайратты инфрақұрылымдардың тұруы кажет. Осыған орай, мемлекетiмiздiң мемлекеттiк меншiкке негiзделген монополизмдi жойып мемлекеттiк емес коммерциялық құрылымдардың дамып, өркендеуiне бағытталған деп айта аламыз. Үкiметтiң жүргiзiп отырған әлеуметтiк-экономикалық саясаттарының құрамдас бөлiгi ретiндегi қолдану мен дамытуға бағытталған концептуалды әдiстердi өңдеу және осының негiзiнде бiртұтас мемлекеттiк қолдау механизмдерiн жасау барысында басқару аппараты органдарының қазiргi құрылымын жақсарту керек.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақстан Республикасының “Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы” заңы 19 маусым 1997 жылы.

2. Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 4 шiлдедегi «Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау тұралы» Заң;

3. Битемiров К,Т. ҚР кәсiпкерлiк қызметтiң даму жолдары. Алматы, 1998

4. 11.Б. Исабеков. Кәсiпкерлiктi мемелкеттiк қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары Аль-Пари. №4-5. 2002.

5. Сулейменов М.К. Прово и предпринимательство в РК. Алматы, «Жетi Жарғы», 1994

6. Экономикалық теория негiздерi. Оқулық.- Алматы, “Санат”, 1998.

7. Климкин С.И. Предпринимательство в Республике Казахстан.- Алматы, Баспа, 1997

8. Предпринимательство: Учебник для вузов / Под ред. проф. В.Я. Горфинкеля, проф. Г. Б. Поляка, проф. В.А. Швандара. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999

9. Савченко В.Е. Государсвтенное предпринимательство в рыночной экономике. –М.: ОАО “НПО Экономика”, 2000.