Бухгалтерлік баланс аудиті

Мазмұны
Кіріспе………………………………………………………………………………………………….3
1. Бухгалтерлік баланс және оны талдау тәсілдері…………………………………………………4
1.1. «Ұлар» ЖШС техника – экономикалық сипаттамасы……………………………..4
1.2. Бухгалтерлік баланстың түсінігі мен түрлері………………………………………6
1.3. Бухгалтерлік баланстың құрылымы мен мазмұны………………………………..13
2. Бухгалтерлік баланс аудиті…………………………………………………………..16
2.1. Бухгалтерлік баланстың талдау тәсілдері мен аудитін жетілдіру шаралары……16
2.2. Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есепті құру үшін қажетті шараларды енгізуді жақсарту жолдары……………………………………19
Қорытынды ………………………………………………………………………………27
Пайдаланған әдебиеттер тізімі………………………………………………………….28

КІРІСПЕ

Елімізде мемлекеттік меншікке негізделген кәсіпорындарды жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асырылуы, жаңадан қалыптасқан шаруашылық жүргізуші субьектілердің табысты қызмет етуі мақсатында тиісті экономикалық және құқықтық инфраструктураның құрылуы, республиканың кең шеңберлі халықаралық байланыстары, қаржы нарығына шығуы, шетелдік инвестициялардың көптеп таралуы бухгалтерлік есеп жүйесін кезеңдеуді талап етеді.
Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі кәсіпорындарды ішкі және сыртқы инвесторлар үшін ашығырақ көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл мүмкіндік, жалпы еліміздің экономикасын көтеруге оң әсерін тигізеді. Еліміздегі кез – келген кәсіпорынның шаруашылық қызметі бір – бірімен тығыз байланысты – жабдықтау, өнім өндіру өндірілген өнімдерді, тауарларды сатып — өткізу сияқты шаруашылық процесстерінен тұрады.
Бүгінгі таңда әлемдік ғаламдану жағдайында ел Президентінің басты бағыт деп анықтаған Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету маңызды рол ойнап отыр. Экономиканың бәлекеге қабілеттілігі мен транспатренттілігінің негізгі белгісі болып, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарға сәйкес болуы керек екенін ескеру керек.
Қаржылық Есептіліктің Халықаралық Стандарттары бұл Қазақстан тұтас экономикасының, Қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігі мен инвестициялық тартымдылығының құрамдас бөлігі, сондай – ақ экономиканың жедел дамуы мен капиталды интеграциялауға қызмет ететін, қаржылық есептілікті жалпы және біріңғай түрде түсінуге қажет қазіргі заманғы стиль. Ал ҚЕХС білу және онымен жұмыс істеу қазіргі заман талабына сай бухгалтер мен аудитордың ғана емес, басшының да қажетті, сапалы бедел белгісі болып табылады.
Субъектінің қарамағындағы қаржылық ресурстары мен өзіне қабылдаған міндеттемелері туралы ақпараттарды қаржылық жағдай жөніндегі қорытынды есеп нысанында пайдаланушыларға ұдайы тапсырып отыру – бухгалтерлік есептің негізгі мақсатының бірі болып табылады. Ондай қорытынды есеп дәстүрлі түрде «баланс» деп аталады. Ол активтердің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің жағдайын ақшалай өлшеммен белгілі бір мерзімге көрсетеді. Сөйтіп, бухгалтерлік баланс дербес есеп жүргізуші кез келген шаруашылық жүргізуші субъектінің нақты бір уақыт сәтіндегі қаржылық жағдайын көрсетеді.
Курстық жұмыстың өзектілігі – қаржылық есептің құрамдас бөлігі бухгалтерлік баланстың көрінісі мен тәсілдерін қалыптастыруға негізделген. Баланс өтімділігін талдау мен өзгерістерін қарастыру және шетел тәжірибесін зерттеу курстық жұмыстың басты негізгі мақсаты мен міндеті.

1. БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ ТӘСІЛДЕРІ

1.1 «Ұлар» ЖШС техника – экономикалық сипаттамасы

«Ұлар» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2000 жылы құрылды. Мемлекеттік тіркеу куәлігі № 10135 – 1917 – ЖШС 19.01.2000 жылдан бастап.
Семей қаласында осы кезеңнен бастап тұрақты жұмыс істеп, даму үстінде. Қазіргі уақытта бұл кәсіпорын қаламыздағы дамыған өндіріс орны деп танылады және оның бірнеше қоймалары мен негізгі орындары да бар. Осы кәсіпорын құрылғаннан бастап, өздерінің көрсететін қыметтерінің сапалылығын айқындап, сапалығының ішкі бақылау жүйесі және де оны әр жыл сайын жетілдіріп отыруды қолға алған.
Сонымен қатар қызмет көрсету үшін Семей қаласы бойынша сату орындары орналастырып, қоймалары кәсіпорын аумағында орналастырылған.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің негізгі мақсаты – клиенттердің тұтыну деңгейін қамтамасыз етуге байланысты қыметтер көрсетіп, оларға жоғарғы сапалы өнімдерді ұсыну. Жеңілдіктер жасау.
«Ұлар» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі қазіргі таңда тағамдардың 300 ден аса түрін нарыққа шығарады. Тағамдардың ассортименті жыл сайын өзгеріп тұрады.
Қазіргі таңда «ҰЛАР» ЖШС-нің негізгі бірлесе жұмыс жасайтын кәсіпорындары ірі дүкендер мен қаладағы сауда орындары, сонымен қатар негізгі тұтынушылардың қажеттіліктерін өтеуде эффектіивті жұмыс жасау орындары.
Кәсіпорынның алға қоятын барлық өнімдері куәліктерге сай тексерілген таза өнімдер.
Негізгі қызмет түрлері мыналар:
• сапалы, куәландырылған өнім ұсыну;
• өнімді жеңілдікпен сату;
• Тапсырыстар қабылдау;
• қала бойынша жедел жеткізу;
• клиенттің ұсыныстары мен талаптарын орындау;
• Өнімнің әртүрлілігін қамтамасыз ету.
«Ұлар» ЖШС-нің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштері төмендегі кестеде көрсетілген.
Кесте 1 — «Ұлар» ЖШС-нің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж Ауытқу
Абс.(+/-) %
1 2 3 4 5 6
1 Өнімдерді сатудан табыс, мың теңге
200253
215160
+14907
+7
2 Өндірілген өнімнің өзіндік құны, мың теңге 169199 178583 +9384 +5
3 Жалпы табыс, мың теңге 31054 36577 +5523 +17,7
4 Кезең шығыны, мың теңге 2122 2854 +732 +34,4
5 Салық салуға дейінгі табыс, мың теңге 28932 33723 +4791 +16,5
6 Корпоративтік табыс салығы 6450 6780 +330 +5,1
7 Таза табыс, мың теңге 22482 26943 +4461 +19
8 Сатылған өнімдердің 1 бірлігіне шығындар 84,5 83 -1,5 -2
9 Сату рентабельділігі, % 15,5 17 +1,5 +9
10 Негізгі құралдардың орта жылдық құны, мың теңге 217000 278300 +61300 +28
11 Ағымдағы активтердің орта жылдық құны, мың теңге 198300 212150 +13850 +7
12 Қор қайтарымдылығы, теңге 1,08 1,29 +0,21 +19,4
13 Қор сыйымдылығы, теңге 0,92 0,77 -0,15 -16,4
14 Ағымдағы активтердің айналымдылығы 1,01 1,02 +0,01 +0,9
15 Жұмысшылар- дың орта тізімдік саны, адам 190 280 +90 +15
16 Еңбекөнімділігі, мың теңге 712603 727913 +15310 +2
17 Еңбек ақы қоры, мың теңге 67260 90780 23520 +35
18 Дебиторлық қарыздар, мың теңге 3125 4356 +1231 +39,3

Бұл кестедегі “Ұлар” ЖШС – нің екі жылдық техника – экономикалық көрсеткіштері көрсетілген. Оларға нақты тоқталатын болсақ, кәсіпорын табысты болғанын байқауға болады. Жалпы өнімді сатудан түскен түсім 2008 мен 2007 жылды салыстырғанда 14 907 мың теңгеге немесе +7% өскендігі байқалады. Оған тауарға сұраныстың өсуі, яғни жаңа тұтынушылардың әсері мол. 2008 жылды 2007 жылмен салыстырсақ, ол +5%- ға, яғни 9384 мың теңгеге өскен. Жалпы табыс сомасы 2008-2007 жылдар аралығында – +17,7%, яғни 5523 мың теңгеге өскен, ал кезең шығындары 2008 жылы 2007 жылға қарағанда +34,4%, яғни 732 мың тг. өскен, бұған өнім өндірумен байланысты шығындардың өсуі әсер етті Салық салуға дейінгі табыс 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда +16,5%-ға, яғни 4791 мың тг. өскен. Корпоративтік табыс салығы 2008 мен 2007 жылдарды салыстырғанда 5,1%-ға, яғни 330 мың теңгеге өскен. Таза табыс көлемі 2008-2007 ж. салыстырғанда 19%-ға, яғни 4461 мың тг. өссе, сатылған өнімдердің бір бірлігіне шығындар 2008-2007 жылмен салыстырғанда -2%-ға, яғни 1,5-ке азайғанын көруге болады. Сату рентабельділігі +9%-ға, негізгі құралдардың орта жылдық құны +28 %-ға, яғни 61300 мың тг. өскен, оған комбинаттың жаңа негізгі құрал түрлерінің алғаны әсер еткен. Ағымдағы активтердің айналымдылығын 2008 ж мен 2007 ж салыстырсақ +7%-ға, яғни 13850 мың тг. өскен. Қор қайтарымдылығы 2008 ж мен 2007 ж. салыстырғанда –0,21% -ға, яғни 19,4 тг.өскен. Қор сыйымдылығы 2008 мен 2007 жылдарды салыстырып қарасақ, -16,4%-ға, яғни -0,15 мың тг. азайғандығын көреміз. Ағымдағы активтердің айналымдылығы 2008 ж. мен 2007 ж. салыстырсақ, +0,9%-ға, яғни 0,01 өскен. Жұмысшылардың орта тізімдік саны 2008 ж. мен 2007 ж. салыстырсақ 15%-ға немесе 90 адамға көбейген, еңбек өнімділігі +2% немесе 15310 мың тг. өскен, еңбекақы қоры +35% немесе 23520 мың тг. және дебиторлық қарыздар +39,3%, яғни 1231 мың теңгеге өскенін байқауға болады.

1.2. Бухгалтерлік баланстың түсінігі мен түрлері

Субъектінің қарамағындағы қаржылық ресурстары мен өзіне қабылдаған міндеттемелері туралы ақпараттарды қаржылық жағдай жөніндегі қорытынды есеп нысанында пайдаланушыларға ұдайы (жүйелі түрде) тапсырып отыру – бухгалтерлік есептің негізгі мақсатының бірі болып табылады. Ондай қорытынды есеп дәстүрлі түрде «баланс» деп аталады. Ол активтердің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің жағдайын ақшалай өлшеммен белгілі бір мерзімге көрсетеді. Сөйтіп, бухгалтерлік баланс дербес есеп жүргізуші кез келген шаруашылық жүргізуші субъектінің нақты бір уақыт сәтіндегі қаржылық жағдайын көрсетеді.
Қаржылық жағдай деп шаруашылық жүргізуші субъектіге қатысты активтердің нақты бары мен оларға қарама – қарсы қойылған олардың құралу көздерін (меншікті капитал мен міндеттемелерді) түсіну керек:
Σ Α = Σ MK + M.
Бухгалтерлік баланс көптеген қаржылық коэффициенттерді (өтімділік, қаржылық оралымдылық, орнын толтыру коэффициенті) есептеуге негіз болады. Сонымен бірге баланс кәсіпорын өндірісін және оның жаңа өндірістерді игеру саясатын бағалауға, сондай – ақ активтерін бағалауға мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік баланстың төмендегі түрлерін (типтерін) ажыратып көрсетуге болады:
Кәсіпорын қызметінің басталуымен ұштастырылатын кіріспе баланс. Осы кәсіпорында бухгалтерлік есепті жүргізудің бастамасы болып табылатын баланстың бұл түрінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Көп жағдайда ол өте аз өзгеріске ұшырайды (дифференцияланады). Ол түсінікті де өйткені кәсіпорын жаңадан ғана құрылған кезде оның шаруашылық қарым – қатынастары әр түрлілігімен ерекшелене алмайды. Мүлкі негізінен ақша салымы және ұйымдастыру шығындарынан тұратын активтерімен көрсетілетін болғандықтан, ол өте қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Кіріспе балансты құруды белгілі бір мерзіммен (айдың 1-ші күні) ұштастыру мүмкін емес. Кәсіпорын өзінің шаруашылық қызметін бастайтын балансы оның жарғысы тіркелген күнге құрылады.

БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС

Негізгі құ- ТМБ,ақша Несиелер, Несиелер, Жарғылық
ралдар,Ма- қаражаттары, Кейінге қал- Кредитор- капитал,
териалдық Қаржылық дырылған лық борыш- қосымша
емес актив- инвестиция- салықтар тар,төленуге төленген
тер, инвес- лар,Дебитор- және бас- тиісті есеп- капитал,
тициялар лық борыш- қалар телінген шы- қосымша
және бас- тар және ғыстар және төленбеген
қалар басқалар басқалар капитал,
резервтік
капитал,
бөлінбеген
таза табыс

1 схема. Бухгалтерлік баланс

Жылдық (қорытынды) баланс – есеп беру мерзімінде кәсіпорынның қаржылық жағдайы жөніндегі ақпараттар көзі болып табылады. Ол есепті жылдың аяғында (есепті жылдан кейінгі жылдың 1-ші күніне) құрылады. Есепті жылдың аяғына ең дұрыс (сенімді) баланс құрудың міндетті постулаты – бухгалтерлік есепте нәтижесін толық көрсете отырып, кәсіпорынның мүліктеріне және қаржылық міндеттемелеріне міндетті түрде түгелдеу жүргізу. Жылдық бухгалтерлік баланс негізінен есеп регистрлерінің, Бас кітаптың мәліметтері негізінде құрылады.
Жойылу балансы – шаруашылық жүргізуші субъект әртүрлі себептерге байланысты жойылған сәтте құрылатын баланс. Жойылу баланысының кәдімгі баланстан негізгі айырмашылығы оның баптарының бағалануымен айқындалады.
Бағалау сатып — өткізу бағасы бойынша жүзеге асырылады, көп жағдайда ол бастапқы баланстық құнынан әлдеқайда төмен болады. Әдетте қорытынды баланста болатын кейбір баптар, мысалы, бюджеттік бөліп – таратушы «Алдағы кезеңнің есебіне жататын табыстар», «Алдағы кезеңнің есебіне жататын шығыстар», «Күмәндә борыштар бойынша резервтер» және «Болашақ төлемдердің резерві» баптары жойылу балансында тіпті болмауы мүмкін. Басқа жағынан қарағанда жойылу балансында бұрын болмаған баптар пайда болуы мүмкін, мысалы, «фирма бағасы (гудвилл)». Кәсіпорынның меншікті капиталдары жойылу балансында кейде жеке баптарбойынша көрсетілмейді. Себебі жойылу кезеңінің басында кәсіпорынның барлық меншікті капиталы арнайы ашылған «Жою» шотына аударылады. Бұл шотта мүліктік баптарды бағалаудағы айырмашылық, сонымен бірге жоюға байланысты шығыстар көрсетіледі. Шоттың қалдық сомасы (сальдосы) жойылу балансының активінде немесе пассивінде көрсетіледі.
Брутто-баланс – реттеуші баптар енгізілетін баланс. Реттеуші баптарға негізгі құралдардың тозуы, материалдық емес активтердің амортизациясы және тағы басқалары жатады.
Нетто-баланс (немесе тазаланған баланс) – реттеуші баптар алынып тасталған баланс. Оны кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау кезінде пайдалану ыңғайлырақ. Мұндай баланстың мәліметтері кәсіпорынның қарамағындағы шаруашылық қаржыларының нақты сомасын сипаттайды (көрсетеді).
Ішкі баланс (мейлінше егжей-тегжейлі) қаржылық талдау жасау, жоспарлау, басқару және кәсіпорын мен оның филиалдарының, құрылымдылық бөлімдерінің шаруашылық қызметіне бақылау жасау үшін пайдаланылады.
Сыртқы баланс сыртқы пайдаланушылар үшін құрылады. Сыртқы падаланушылар үшін ол ең басты ақпарат көзі болып табылады. Ондай баланстың мазмұны, құрылымы және сыртқы пайдаланушыларға тапсырылу тәртібі заңмен, шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясатымен, пайдаланушылардың талабымен айқындалады. Баланс салық органдарына, банктерге, қор биржаларына тапсырылады, бұқаралық ақпарат құралдарында, арнайы анықтамаларда басылады.

1.3. Бухгалтерлік баланстың құрылымы мен мазмұны

Өзінің құрылымы бойынша бухгалтерлік баланс жиынтығы әр уақытта
өзара тең ьолатын екі қатар сандар болып табылады. Бұл тепе-теңдік жағдай – баланстың маңызды белгісі.
Екі жақты кесте түріндегі бухгалтерлік баланстың сол жақ бөлігінде субъектінің активтері (экономикалық ресурстары) көрсетіледі. Осы активтерге қатысты әртүрлі тұлғалардың талаптары «пассивтер» деп аталады. «Пассивтер» екі түрге бөлінеді:
1. міндеттемелер, яғни кредиторлардың талаптары (басқаша айтқанда,
субъектінің иесінің басқа кез келген тұлғаның);
2. кәсіпорын иелерінің капиталы, яғни, кәсіпорын иелерінің талаптары.
(Акционерлік кәсіпорын иелерінің капиталы, әдетте, акционерлік капитал деп аталады).
Егер кәсіпорынның барлық активтері оның иелерінің немесе кредиторлардың тапарпынан талап етілетін (ізделінетін) болса және де осы талаптардың жалпы сомасы талап етілген активтердің құнынан айпайтын болса, онда ол актив пен пассивтің теңдігін көрсетеді. Бұл бухгалтерлік есептің екі жақтылық приципінен формалды түрде туындайтын негізгі бухгалтерлік теңдеу:
Активтер = Міндеттемелер + Капитал.
Бухгалтерлік есептің барлық процедуралары осы теңдікпен туындайды. Төменде екі жақты кесте түріндегі бухгалтерлік баланстың қысқартылған үлгісі нысаны келтірілді (кесте 2.)

Активтер Есепті кезеңнің басына Есепті кезеңнің аяғына Меншікті капитал және міндеттемелер Есепті кезеңнің басына Есепті кезеңнің аяғына
1 2 3 4 5 6
I.Ұзақ мерзімді активтер

Материалдық емес активтер:
Бастапқы құны
жинақталған амортизация
қалдық құн

Негізгі құралдар:
Бастапқы құны
жинақталған тозу құны
қалдық құн

Ұзақ мерзімді инвестициялар

ЖИЫНТЫҒЫ

II.Ағымдағы активтер

Тауарлы-материалдық босалқылар

Ақша қаражаттары
Дебиторлық борыштар

Басқадай ағымдағы активтер

ЖИЫНТЫҒЫ

116

26
90

116

49
67

26

183

367

25

49

2

443

98

18
80

78

36
42

42

164

244

18

44

5

311 I.Меншікті капитал

Жарғылық капитал

Резервтік капитал

Бөлінбеген таза табыс

ЖИЫНТЫҒЫ

II.Ұзақ мерзімді міндеттемелер

Ұзақ мерзімді несиелер

Кейінге қалдырылған салықтар

Ұзақ мерзімді қарыздық міндеттемелер
ЖИЫНТЫҒЫ

III.Ағымдағы міндеттемелер

Қысқа мерзімді несиелер
Кредиторлық борыштар
ЖИЫНТЫҒЫ

52

22

180

254

108

9

85
222

12

158
170

52

18

126

196

98

7

48
153

9

117
126
БАРЛЫҒЫ 626 475 БАРЛЫҒЫ 626 475

Субъектілердің бухгалтерлік балансында біртекті қаржы ресурстары (активтер) және олардың құралу көздері (меншікті капитал, міндеттемелер) бірыңғай көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің осындай біртекті көрсеткіштері «баптар» деп аталады. Баланстың «Активтер» бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай-күйлерін бейнелейді, «Меншікті капитал» және «Міндеттемелер» бөлімдерінің баптары кәсіпорын активтерінің құралу көздерін бейнелейді.
Халықаралық тәжірибеде баланстың жоғарыда қарастырылғаннан басқа құрылымы белгілі, мысалы, АҚШ-та, Англияда және басқа да бір қатар елдерде баланста алдымен активтердің барлық баптары, ал содан кейін меншікті капитал мен міндеттемелер баптары келтіріледі.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға және жекелеген елдердің дәстүріне сәйкес белгілі бір жүйемен орналастырылады. Активтердің жекелеген баптары баланста мүліктердің жылжу (қозғалу) деңгейіне байланысты, басқаша айтқанда өтімділік (ликвидтілік) деңгейі бойынша, яғни мүліктің осы бөлігі шаруашылық айналымында қандай жылдамдықпен ақша нысанына айналатындығына байланысты орналастырылады.
Отандық іс-тәжірибеде активтер әдеттегідей өтімділіктің (ликвидтіліктің) жоғарылау тәртібімен құрылады, яғни баланстың бірінші бөлімінде ең алдымен өзінің тиімді пайдалану мерзімінің аяғына дейін бастапқы нысанын (формасын) сақтайтын қозғалмайтын (жылжымайтын) мүліктер көрсетіледі, содан кейін барып ағымдағы активтер көрсетіледі.
Активтер өтімділіктің (ликвидтіліктің) төмендеуі тәртібі бойынша орналастырылған кезде бірінші орында ақша қаражаттары, тауарлар, өндірістік босалқылар, аяқталмаған өндіріс, дебиторлық борыштар баптары және т.б. тұрады (баланста активтерді орналастырудың бұл схемасы, мысалы, АҚШ, Англия мемлекеттерінде қолданылады).
Баланстың меншікті капитал және міндеттемелер бөлімдерінің баптары да активтер сияқты белгілі бір жүйеде, яғни міндеттемелердің қайтарылу (өтелу) жеделдігінің деңгейі бойынша топтастырылады. Біздің тәжірибемізде олар қайтарылу жеделдігінің өсуі бойынша топтастырылады. Пассивтік баптарды қайтарылу жеделдігінің төмендеу тәртібімен орналастырған жағдайда, алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді сипаттаушы баланс баптары (қысқа мерзімді банк несиесі, кредиторлық борыштар және т.б.) келтіріледі.
Бухгалтерлік баланста активтер мен міндеттемелер «ұзақ мерзімді» және «ағымдағы» болып жіктеледі.
Бухгалтерлік балансқа деген екі көзқарас
Бухгалтерлік баланстың активтер жағын да пассивтер жағын да екі көзқараспен қарастыруға болады:
1.Ресуртар және талаптар, яғни жоғарыда айтылғандардың негізінде баланстың активтер жағының баптары бухгалтерлік баланс құрылған күнге кәсіпорынның экономикалық ресурстарын құрайды. Міндеттемелер мен капитал – бухгалтерлік баланс құрылған мерзімге кәсіпорынға қойылған талаптар. Міндеттемелер – үшінші жақтың талаптары, яғни кәсіпорынның банктерге, сатып-өткізушіліктерге, өздерінің қызметкерлеріне және басқа кредиторларға қарыздарының сомасы. Капитал кәсіпорын иелерінің талаптарын көрсетеді.
Алайда, бухгалтерлік балансқа қатысты бұл көзқарастың кейбір кемшілік жақтар да бар. Біріншіден, акционерлік капиталды талап ретінде түсіндіру өте күрделі.себебі кәсіпорын иелері мен кредиторлар оған әртүрлі мағына береді. Активтерге қатысты «талаптар» деген заңдық мағынасы бар ұғым болып табылады және оның маңызы тереңірек, егер компания банкротқа ұшырауына байланысты жойылатын болса, онда ол кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі концепциясына сәйкес келмейді. Сондықтан бухгалтерлік балансты түсіндірудің екінші тәсілі тартымдырақ болуы мүмкін.
2.Қорлар көздері және оларды пайдалану бағыттары. Бұл көзқарас бойынша бухгалтерлік баланстың сол жағы кәсіпорынға берілген қаржыларды бухгалтерлік баланс құрылған мерзімге пайдалану немесе салу бағытын көрсетеді. Бұл салымдар кәсіпорынның алдына қойған мақсаттарына жетуіне, анығырақ айтқанда таза табысқа (пайдаға) қол жеткізуіне көмектесу үшін жүзеге асырылады. Оң жағында активтерге салынған қаржылардың құралу көздері, яғни, активтердің қалай қаржыландырылатындығы көрсетіледі.
Бұл көзқарас бойынша негізгі бухгалтерлік теңдеу –
Активтер = Міндеттемелер + Капитал
бұлайша түсіндіріледі: кәсіпорын активтеріне салынған әрбір теңгені не кредитор не кәсіпорын иесі салады және де әрбір берілген теңге активтердің жекелеген түрлеріне салынады.
Бухгалтерлік балансты түсіндірудің екі тәсілі де дұрыс және бірін – бірі толықтырады.

1.3. Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі

Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты шоғырландырылған (консолидацияланған) баланстың ролі артып отыр.
Ірі компаниялар салық төлеуде тиімдірек экономикалық жағдайларға қол жеткізу үшін немесе басқадай мақсаттармен еншілес кәсіпорындар құрады. Инвестор олардың бірінің акцияларын сатып ала отырып, барлық кәсіпорындар туралы түсінікті ақпараттар алғысы келеді.
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есепті құрудың негізгі мақсаты – бас кәсіпорын мен еншілес кәсіпорындардың қызметін бірегей шаруашылық ұйым ретінде көрсету. Бухгалтерлік есептің 13 «Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есеп және еншілес серіктестіктерге салынған инвестициялар есебі» деп аталатын ұлттық стандартына сәйкес шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есеп дегеніміз – бір серіктестіктің қорытынды есебі ретінде тапсырылған топтың (бірнеше еншілес серіктестіктің) жекелеген қаржылық қорытынды есептері.
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есепті дайындау кезінде негізгі серіктестік пен оның еншілес серіктестіктерінің қаржылық қорытынды есептері активтер, міндеттемелер, меншікті капитал, табыстар және шығыстар туралы мәліметтерді қосу арқылы баптар және жолдар бойынша бірігеді. Бірқатар операциялар бойынша қайта есептеуді болдырмау мақсатында алып тастау (жою) әдісі қолданылады. Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есептерді топ жөніндегі қаржылық ақпараттарды бірегей ұйымдар туралы ақпараттар ретінде көрсету үшін одан төмендегі көрсеткіштер алынып тасталынады:
— Негізгі серіктестіктің еншілес серіктестіктердің әрқайсысына
салынған нивестицияларының баланстық құны және негізгі серіктестіктің еншілес серіктестіктердің әрқайсысының меншікті капиталындағы үлесі;
— Негізгі және еншілес серіктестіктер арасындағы өзара есеп
айырысулар бойынша шоттардағы сальдо (қалдық);
— табыстар, шығыстар және дивидендтер бойынша ішкі топтық
операциялар, сондай – ақ осы операциялардың нәтижесінде пайда болатын іске асырылмаған (жұмсалынбаған) табыс немесе зиян, орны толтырылмайтын зияндардан басқа.
Америка ғалымдары Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д. Колдуэллдердің
еңбегінде былай делінген: «Шоғырландырылған (консолидацияланған) балансты дайындау кезінде еншілес және бас (аналық) кәсіпорындардың қорытынды есептерінен тиісті баптар бірігеді. Кейбір баптар негізгі және еншілес серіктестіктер арасында болған операциялардың нәтижесінде сальдоланады. Мысалы, бір компанияның борышын басқа компанияның жабуы немесе есепті құру кезінде негізгі кәсіпорын мен еншілес кәсіпорындар арасындағы мұндай операциялар қорытынды есептің жиынтығында көтсетілмеуге тиісті. Себебі сатып алу – сату операциялары, қарыздың төленуі және олардың алынуы ақша қаражаттарының кәсіпорын ішіндегі кобеюін туындатпайды. Қайта есептеуді болдырмау мақсатында алып тастау (жою) тек қорытынды есепті дайындау барысында орындалады және негізгі кәсіпорынның да еншілес кәсіпорындардың да бухгалтерлік есеп регистрлерінде көрсетілмейді.ешқандай шоғырландырылған (консолидацияланған) есеп регистрлері жүргізілмейді»
Сонымен, бізде қолданып келген мәліметтерді жинақтаудан шоғырдандыруды (консолидациялауды) екі белгі бойынша ажыратуға болады:
1) шоғырландырылған (консолидацияланған) қорытынды есеп екі
немесе бірнеше өзара байланысты, бірақ солай болғанмен заңдытүрде дербес кәсіпорындар бойынша құрылады;
2) шоғырландыру (консолидация) негізгі және еншілес кәсіпорындар
баланстары баптарының қарапайым қосындысы емес, қорытынды есеп мәліметтерін белгілі бір түрде құрамдастыру (қиыстыру) болып табылады.
Субъектілердің бухгалтерлік балансында бартекті қаржы ресурстары (активтер) және олардың құралу көздері (меншікті капитал, міндеттемелер) бірыңғай көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің осындай біртекті көрсеткіштері «баптар» деп аталады. Баланстың «Активтер» бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай-күйлерін бейнелейді, «Меншікті капитал» және «Міндеттемелер» бөлімдерінің баптары кәсіпорын активтерінің құралу көздерін бейнелейді.
Халықаралық тәжірибеде баланстың жоғарыда қарастырылғаннан басқа құрылымы белгілі, мысалы, АҚШ-та, Англияда және басқа да бір қатар елдерде баланста алдымен активтердің барлық баптары, ал содан кейін меншікті капитал мен міндеттемелер баптары келтіріледі.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға және жекелеген елдердің дәстүріне сәйкес белгілі бір жүйемен орналастырылады. Активтердің жекелеген баптары баланста мүліктердің жылжу (қозғалу) деңгейіне байланысты, басқаша айтқанда өтімділік (ликвидтілік) деңгейі бойынша, яғни мүліктің осы бөлігі шаруашылық айналымында қандай жылдамдықпен ақша нысанына айналатындығына байланысты орналастырылады.
Отандық іс-тәжірибеде активтер әдеттегідей өтімділіктің (ликвидтіліктің) жоғарылау тәртібімен құрылады, яғни баланстың бірінші бөлімінде ең алдымен өзінің тиімді пайдалану мерзімінің аяғына дейін бастапқы нысанын (формасын) сақтайтын қозғалмайтын (жылжымайтын) мүліктер көрсетіледі, содан кейін барып ағымдағы активтер көрсетіледі.
Активтер өтімділіктің (ликвидтіліктің) төмендеуі тәртібі бойынша орналастырылған кезде бірінші орында ақша қаражаттары, тауарлар, өндірістік босалқылар, аяқталмаған өндіріс, дебиторлық борыштар баптары және т.б. тұрады(баланста активтерді орналастырудың бұл схемасы, мысалы, АҚШ, Англия мемлекеттерінде қолданылады).
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде, Ұлыбританиямен басқада елдерде мынадай сыныптамалар қолданылады: негізгі активтер- құны бар және компания жай қайта сату үшін емес, тауар өндірі немесе қызметтер көрсету мақсатымен сатып алатын мүлік; ағымдағы активтер- құны бар, келесі 12 ай бойына ақшалай қаражатқа айналуы мүмкін мүлік. Ұлттық шоттар жүйесінде активтерге тек экономикалық қызметте пайдаланылатын немесе меншік құқығы обьектісі болып табылатын активтер ғана жатады, ал экологиялық активтер, сондай-ақ тұтыну тауарларының едәуір бөлігі, » адам капиталы» дейтін экономикалық қызметте пайдаланылмайтын табиғи ресурстар, т.б. есептелмейді. Ұлттық активтер метериалдық активтер мен материалдық емес активтерге бөлінеді.
Бейматериалдық активтер — өнеркәсіптік және зияткерлік меншік обьектлерінің, нақты жеке немесе заңды тұлғаның оған табыс әкелетін меншік құқығының обьектісі деп танылған өзге де тақылептес мүліктік құқықтардың шартты құны. Қаржы активтеріне және өзге де бейматериалдық активтерге бөлінеді. Бейматериалдық активтер — сезілмейтін активтер, бухгалтерлік баланс активінде есептелген кәсіпорын мүлкінің құрамындағы жаңа санат.

2. БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС АУДИТІ

2.1. Бухгалтерлік баланстың талдау тәсілдері мен аудитін жетілдіру шаралары

Бухгалтерлік баланс элементерінің дұрыстығына аудит жүргізу келесі кезектілік бойынша жүзеге асады: Бухгалтерлік баланс – Бас кітап – журнал – ордерлер және басқа да есеп регистрлары – алғашқы құжаттар.
К.Д. Биримкулова «Аудит: Проблемы и решения» атты еңбегінде былай жазады: «Баланстан бастап алғашқы құжаттарға жеткеннен кейін аудитор соңынан бастап қайта тексереді. Алғашқы құжаттардың түпнұсқалылығына және дұрыс толтырылуына көз жеткізгеннен кейін аудитор бухгалтерлік баланс пен Бас кітапты толтыру үшін негіз болып табылатын жинақтаушы және топтастырылған ведомостілер, есеп регистрларының дұрыс толтырылғанын тексереді».
Қаржылық есеп берудің аудиттік тексерісі белгілі бір тәртіппен құрылады. Көбінесе « жалпыдан жеке» тәртібі қолданылады. Әр аудитор өз жұмысының тәртібін жеке таңдайды, ол тексеріліп жатқан субъектінің ерекшеліктеріне және клиенттің келісім шартына байланысты.
Аудит есептік форманың жалпы жиынтығынан тұрады, яғни, нәтижесінде реквизиттің дұрыс және толық толтырылуын анықтайтын, сондай – ақ, бекітілген есептеме формаларында жеке өзгерістердің болмауын және айтылмаған түзетулердің, тазалаулардың, түртпелердің, тексттер мен сандардың түзетулерінің жоғына көз жеткізіп, нақты тексеріс жүргізуі тиіс. Бәрінен бұрын форманың адресті бөлімінің толтырылуына мән берілуі қажет. Мұнда басты құжаттармен сәйкес шаруашылық субъектінің толық аталуы көрсетілуі қажет, ал берілген қызмет түрін лицензиялау кезінде шаруашылық субъектінің лицензиясының барын және қызмет ету мерзімін тексеру қажет. Сонымен қатар, басты құжаттарда субъект: «… заңды түрде рұқсат етілген басқа да қызметтермен айналысуына болады» деген жазу, мысалы, телевизор өндірісімен айналысатын акционерлік қоғамға бағалы қағаздар операциясымен айналысуға мүмкіндік бермейді. Шаруашылық субъектінің қызмет түрін анықтау оның негізгі және қосалқы қызметтерден табысы мен шығысы дұрыс шектелуі қажет.
Содан соң, форма бойынша есептің дұрыс толтырылуын тексеріп, шотық тексеріс жүргізу, яғни, қорытынды көрсеткіштердің арифметикалық есептелуінің дұрыстығын, олардың салыстырылуы мен байланысын, қаржы есептемесінің түрлі формасында бейнеленгенін тексеру қажет.
Ерекше мәнді келесі негізгі кезеңдерге негізделген бухгалтерлік баланстың дұрыс құрылуына береді:
• есептік кезең басындағы бухгалтерлік баланстың берілген мәліметтері болашақ кезең баланстардың берілгендеріне сәйкес болуы. Есепті кезеңдердің бастапқы балансын болашақ жыл есебімен салыстырғандағы өзгерістерге сәйкесінше түсініктеме жасалуы қажет;
• есептік кезең аяғындағы бухгалтерлік баланстың берілген баптары инвентаризация нәтижесіне негізделуі тиіс;
• қаржылық, салықтық органдардың, банктік бөлімдердің есептемесі бойынша бухгалтерлік баланс баптарының сомасы олармен теңдестірілуі тиіс;
• қорытынды бухгалтерлік баланстың берілген мәліметтері айналым және Бас кітап шоттары бойынша қалдықтарға немесе есептік кезең аяғына бухгалтерлік есептің басқа да регистріне сәйкес болуы;
• есепті кезең басына және аяғына баланстың берілген мәліметтері салыстырылуы қажет. Бастапқы және қорытынды баланс баптарының қалыптасу методологиясындағы кез – келген өзгерісте түсіндірілуі қажет.
Бухгалтерлік баланс өте күрделі бухгалтерлік есеп әдісі. Ол кәсіпорын мүлкін арнайы экономикалық топтау арқылы, оның қаржыландыру көзімен жүйелеуге келтіріп, оларды экономикалық топтаумен немесе, кәсіпорын нақты қаржыландыру көзімен байланыстырып көрсетеді. Қазіргі кездегі бухгалтерлік баланстың ерекшелігі, инвестиция жолымен келген мүлікті және қаржыны да осы баланста көрсетеді.
Бухгалтерлік баланс көрсеткішіне сәйкес, кәсіпорынның құрылымын, өндірістік деңгейін, қаржылық көлемін, негізгі құнмен қуаттылығын, қоғам тиімділігін, табыстылық денгейін тағы басқа жан-жақты мәліметтерді анықтауға болады. Қазіргі кезде бухгалтерлік баланс “Бухгалтерлік есеп стандарты” талабына сәйкес жасалынады. Онда бухгалтерлік баланс қаржы есебі тұрғысынан қаралынып, оның мақсаты, міндетті, жалпы қоғамның алатын орны анықталған.
Стандартта бухгалтерлік баланстың мақсаты, ол – біріншіден, қаржы есебі оның мазмұны қаржылық мәліметті толық көрсету және онда болған өзгерістерді анықтау. Екіншіден, пайдаланушыларды қажет мәліметпен қамтамасыз ету. Сонымен қатар, қаржы есебінің негізгі принціптері көрсетілген.
Аудит тұрғысынан бухгалтерлік балансты тексеру өте күрделі. Аудиттің негізгі мақсаты кәсіпорындарға аудитор бір жылдық жұмыс қорытынылығын анықтап, өзінің аудиторлық қорытындысын беру үшін қаржылық есептерді түгелдей тексеруе міндетті. Бухгалтерлік балансты тексеру үшін аудитор оның әр бабын жеке-жеке анықтауы қажет. Ол үшін “Бас кітап” көрсеткішін аналитикалық есеп кестелеріндегі жазуды салыстырып, оның жеке-жеке жүргізілетін аналитикалық есеп тізбегімен салыстырып, одан кейін ең соңында түгелдеу құжаттарымен беттестіру, қарама-қарсы анықтау жасау арқылы түгелдеу барысының құжаттарына талдау жасағаннан кейін ғана тексеру толық жүргізілді деуге болады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік баланс аудитін талдау үшін оның жеке баптарына тоқталып бастауды жөн көрдім. Кәсіпорынның баланс мәліметтеріне сүйеніп қарасақ, аудит бағдарламасына сай Бас кітаптың мәліметтеріне баланс көрсеткіштерінің сәйкестігі зияткерлік меншік объектілерінің бар екендігі және оның жағдайы, алу фактісін растайтын материалдық емес активтердің қабылдау – тапсыру актілері, бұл объектілер сипатталған немесе кесімді белгіленген жердегі ақпарат көздері мен өзге құжаттар тексерілді. Аудитор бұл объектілерді тексергенде 38 ҚЕХС , 28 БЕС, ҚР – ң «Меншік туралы», «Тауарлық белгілер туралы», «Авторлық құқық туралы» және басқа құқықтық – нормативтік актілерді басшылыққа алған. Жалпы, материалдық емес активтердің аудиті ретінде қалыптасуды, іс- жүзіндегі нақты қолда бар, құжаттарда көрсетілудің анық сенімділігін, пайдалы қызмет ету құны мен мерзімін бағалаудың шынайылығын, амортизациялық есептеуді, істен шығарудың негізділігін, есепте ұйымдастыруды, оларды кәсіпорында қолданудың тиімділігін ішкі бақылауды тексеру түсіндіріледі.
«Ұлар» ЖШС –гі негізгі құралдар аудитінде колданылатын ақпарат көздері кәсіпорын қабылдаған есеп саясатына тәуелді қарастырылады. Бұл әсіресе кәсіпорын қандай есеп формасын таңдаған, содан көрінеді. Мысалы: журнал-ордерлі, мемориалды – ордерлі, қарапайымды, сонымен қатар қолданыстағы регистрлер тізімінде, олардың құрылуында, кезектілігінде және оларда жазу жүргізу тәсілдері. Есептің кез-келген формасында кәсіпорынның негізгі құралдары бойынша операциялар алғашқы есептік құжаттаудың бірыңғайлы ведомісті аралық формалары мен толтырылуы тиіс екендігін есте сақтау керек:
«Ұлар» ЖШС –гі негізгі құралдарының қозғалысы мен олардың тозуының синтетикалық есебі №13,10 және 10/1 журнал – ордерлерде жүргізіледі, бірақ қазіргі таңда компьютерлік ақпараттық технологияларды қолданғасын олар 01, 02 шоттары бойынша дебеттік және кредиттік айналымдар машинаграммосында жүргізіледі.
Кәсіпорынның негізгі құралдар есебінің аудитінің негізгі бағыттары келесілерді қамтамасыз ету керек:
• негізгі құралдардың бар болуын сипаттайтын бухгалтерлік баланс баптарының Бас кітаптың мәліметтерімен сәйкестігі;
• негізгі құралдардың қолда бары мен сақталуы;
• мүлікті негізгі құралдарға жатқызудың, оларды жіктеу бойынша топтастырудың, өндірістік процеске қатыстылығы;
• негізгі құралдардың түсуі мен істен шығуы жөніндегі операциялардың есебінде бағалаудың, рәсімдеудің және көрсетудің дәлдігі;
• негізгі құралдардың тозуы мен жөндеуін есептеу мен көрсетудің мақсатқа сәйкестігі;
• бухгалтерлік есеп пен есептілік регистрлерінде негізгі құралдардың бар болуы мен қозғалысы туралы мәліметтерді дұрыс көрсетудің жүйелілігі;
• негізгі құралдарды пайдаланудың оңтайлы ісі мен тиімділігі т.б.
Негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін анықтау тексерудің маңызды процедураларының бірі болып табылады. Бұл үшін аудиторға әртүрлі тәуелді байланыстарды, көрсеткіштерді және коэффиценттерді есептеулерге сүйене отырып, негізгі құралдарды қалыптастыру мен пайдалану мәліметтеріне мәнді талдау жүргізу керек.
Бухгалтерлік балансты тексеру, оның бухгалтерлік есеп көрсеткіштерімен анықталады. “Бас кітап” көрсеткіші баланс көрсеткішіне дәлел болуы қажет. Ал одан әрі нақты тексеру қажет болған жағдайда бухгалтерлік есептің аналитикалық көрсеткіштерімен дәлелденуі қажет.

2.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есепті құру үшін қажетті шараларды енгізуді жақсарту жолдары

Субъектінің қаржылық қорытынды есебінің барлық нысандары белгілі
бір мақсатпен құрылады. Баланста субъектінің экономикалық ресурстарының (активінің) белгілі бір мерзімдегі нақты бары мен оларды қаржыландыру көздерінің жағдайы көрсетіледі. Субъектінің қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі қорытындыесебінде оның есеп беру мерзімінде алған табысы көрсетіледі.
Ақша қаражаттарының қозғалысы жөнінде қорытынды есептің негізгі мақсаттары:
1. Есеп беру мерзімі ішінде заңды тұлғаларға ақша қаражаттарының келіп түсуі және шығуы жөнінде ақпараттарды беру;
2. Есепберу мерзімінде заңды тұлғаларға операциялық операциялық және қаржылық қызметі жөніндегі ақпараттарды беру.
Операциялық қызмет дегеніміз – заңды тұлғаның табыс табу бойынша
негізгі қызметі сонымен бірге қаржылық және инвестициялық қызметіне жатпайтын басқадай қызметі.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер операциялық қызметтен болған
ақша қаражаттарының қозғалысын тікелей немесе жанама әдістерді пайдалана отырып ашып көрсетеді:
1. Тікелей әдіс – бұл ақшаның келіп түсуі мен төленуінің негізгі
түрлері ашып көрсетілетін әдіс. Бұл әдіс ақшамен жүргізілетін әрбір операцияны зерттеуге және ол операцияның субъект қызметінің қай түріне жататынын анықтауға негізделген.
Тікелей әдісті қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі
қорытынды есептің әрбір бабына түзету (корректировка) жасау деп түсіну керек. Мұндай жағдайда түзетуді өнімді сатып — өткізуден түскен ақша түсімінен бастау керек. Одан тауарды сатып алу бойынша төленген барлық ақшаның сомасын, ағымдағы шығындар бойынша жұмсалған ақшаны, несие үшін проценттер сомасын, бюджетке төленген төлемдерді алып тастау керек. Жиынтығында операциялық қызметтен алынған ақша қаражаттары жағдайының сомасын шығарады.
Тікелей әдісті қолданған кезде операциялық қызметтің нәтижесінде пайда болатын ақша қаражаттарының қозғалысын бейнелейтін операцияларға төмендегі операциялар жатады:
а) тауарлырды сатып — өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақша қаражаттары;
ә) жөнелтілетін тауарлы – материалдық босалқылар, көрсетілетін қызмет үшін алынған аванстардың сомасы;
б) проценттер, дивидендтер, басқадай әртүрлі сипаттағы табыстардың келіп түсуі.
Ақша қаражаттарының шығуы:
а) келіп түскен тауарлар және көрсетілген қызмет үшін жабдықтаушыларға және мердігерлерге ақша төлеу;
ә) келіп түсетін тауарлы – материалдық құндылықтар, көрсетілетін қызметтер, атқарылатын жұмыстар үшін аванс төлеу;
б) еңбек ақы төлеу және басқадай төлемдер;
в) бюджетпен, әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру органдарымен, бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу;
г) проценттерді төлеу;
д) басқадай төлемдер.
Төменде бухгалтерлік есептің 4 «Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есеп» деп аталатын ұлттық стандартының (БЕС -4), қаржылық қорытынды есепті құру бойынша әдістемелік ұсыныстардың негізінде құрылған субъектінің Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есебі келтірілді (кесте 13.3)

Кесте 13.3
Субъектінің ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі
қорытынды есебі (тікелей әдіс бойынша)
31 желтоқсан 2001 жыл

Көрсеткіштер

Мың теңге
1. Операциялық қызметтен болған ақша қаражаттарының қозғалысы
1.1. Ақша қаражаттарының келіп түсуі:
өнімді (жұмысты, қызметті) сатып — өткізуден түскен табыс (441)
алынған аванстар
проценттер
дивидендтер
басқадай түсімдер 19709.8
10969
3773.8
932
650
3385
1.2. Ақша қаражаттарының шығуы:
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу
еңбек ақы бойынша есеп айырысу
әлеуметтік сақтандыру және зейнет ақы қорына аударымдар
салықтар
несие бойынша проценттер
берілген аванстар
басқадай төлемдер 23882.9
8420.2
7396
940
4010.3
630
1639.5
846.9
Операциялық қызметтің нәтижесінде таза ақша қаражаттарының көбеюі (+) азаюы (-)
-4173.1
2. Инвестициялық қызметтен болған ақша қаражаттарының қозғалысы
2.1. Ақша қаражаттарының келіп түсуі:
негізгі құралдарды сатып — өткізуден алынған табыс
2.2. Ақша қаражаттарының шығуы:
ұзақ мерзімді инвестиция
негізгі құралдар сатылып алынды
материалдық емес активтер сатылып алынды
қаржылық инвестициялар сатылып алынды —
—

1585
41
55
Инвестициялық қызметтің нәтижесінде ақша қаражаттарының көбеюі (+) азаюы (-)
-1681.5
3. Қаржылық қызметтен болған ақша қаражаттарының қозғалысы
1.1. Ақша қаражаттарының келіп түсуі:
ұзақ мерзімді несиелер
3.2. Ақша қаражаттарының шығуы
6520
—
Қаржылық қызметтің нәтижесінде ақша қаражаттарының кебеюі (+) азаюы (-)
+6520
Есепті кезеңнің басындағы ақша қаражаттары
Есепті кезеңнің аяғындағы ақша қаражаттары 1289.2
1954.6

2. Жанама әдіс – бұл таза табысқа немесе зиянға ағымдағы
активтердің, ақшасыз операциялардың табыстар мен зиянның және міндеттемелердің өзгеруіне байланысты түзету (корректировка) жасалынатын әдіс.
Бұл әдіс бухгалтерлік баланс және қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есептің ақпараттарына негізделген.
Жанама әдісте қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есептің әрбір бабын түзету (корректировкалау) көзделмейді. Бұл әдіске сәйкес есеп беру мерзіміндегі таза табыстың (зиянның) өткен есеп беру мерзімімен салыстырғанда өзгеруі корректировкаланады.
Жанама әдісті пайдаланып таза табысты түзету
(корректировкалау)

Таза табысты корректировкалаушы операциялар
Есептелінген тозу сомасы және амортизация (соманың өзгеруі Кезең сайын есептелінген тозу және амортизация сомасы таза табыс сомасына қайта қосылады, өйткені олар ақша қаражаттарының шығуын тудырмайды
Ағымдағы активтердің сомасының өзгеруі:
Дебиторлық борыштардың, босалқылардың, алдағы уақыттың есебіне жататын шығыстардың, басқадай ағымдағы активтердің т.б. Ағымдағы активтердің өсуі ақша қаражаттары легінің азаюын туындатады және ақша қаражаттарының шыққанын көрсетеді.
Ағымдағы активтердің азаюы есеп беру мерзімі ішінде ақша қаражаттары легінің көбеюін туындатады және ақша қаражаттарының келіп түсуін көрсетеді
Ағымдағы міндеттемелердің сомаларының өзгеруі (қысқа мерзімді банк несиесін қоспағанда):
Кредиторлық борыштардың, салық төлемдерінің, басқадай ағымдағы міндеттемелердің Ағымдағы міндеттемелердің өсуі есепті кезең ішінде ақша қаражаттары легінің көбеюін тудырады және ақша қаражаттарының келіп түскенін көрсетеді.
Ағымдағы міндеттемелердің азаюы ақша қаражаттары легінің азаюын тудырады және ақша қаражаттарының шыққанын көрсетеді

Инвестициялық қызмет дегеніміз – ұзақ мерзімді активтерді сатып алу
және сату, өтелетін несиелерді алу және беру.
Инвестициялық қызметтің нәтижесінде пайда болатын ақша қаражаттарының қозғалысына төмендегілер жатады:
1. Ақшақаражаттарының келіп түсуі:
— материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды және басқа ұзақ мерзімді активтерді сатып — өткізуден;
— қаржылық инвестицияларды сатып — өткізуден;
— басқадай заңды тұлғалардан алынған несиелер;
— басқадай түсімдер.
2. Ақша қаражаттарының шығуы:
— материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды және басқа ұзақ мерзімді активтерді сатып алу;
— қаржылық инвестициялар алу;
— басқа заңды тұлғаларға несие беру;
— басқадай төлемдер.
Инвестицтялық қызмет бухгалтерлік баланстың ұзақ мерзімді активтер
бөлімінде көрсетіледі. Оған бухгалтерлік баланстың ағымдағы активтер бөлімінде көрсетілетін қаржылық инвестицияға әсер ететін операциялар да жатады. Инвестициялық қызмет акцияларды, негізгі құралдарды және т.б. сатып — өткізуден болатын табыс немесе зиян (шығыс) көрініс табатын кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі қорытынды есепте де көрсетіледі.
Қаржылық қызмет – заңды тұлғаның (кәсіпорынның) нәтижесі меншікті капитал және қарызға алынған қаржылардың құрамы мен мөлшерінің өзгеруі болып табылатын қызметі.
Қаржылық қызметтің нәтижесінде болатын ақша қаражаттарының қозғалысын төмендегі операциялар айқындайды:
1. Ақша қаражаттарының келіп түсуі:
а) акцияларды және басқа құнды қағаздарды шығарып, сатып — өткізуден;
ә) банк несиелерін алу;
б) басқадай түсімдер.
2. Ақша қаражаттарының шығуы:
а) банк несиелерінің қайтарылуы;
ә) меншікті акцияларды қайта сатып алу;
б) дивиденд төлеу;
в) басқадай төлемдер.
Шаруашылық операцияларының саны көп болған жағдайда ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытындыесепті құру үшін арнайы жұмысшы кесте (13.4) жасау қажет.
Кесте 13.4.
Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды
есепті құру үшін қажетті жұмысшы кесте
2000 ж. 2001 ж. Көбеюі (+), азаюы (-) 2000 ж. Қызмет түрлері ОҚ, ИҚ, ҚҚ
Активтер:
Материалдық емес активтер
Негізгі құралдар
Ұзақ мерзімді инвестиция
Тауарлы – материалдық босалқылар
Алдағы уақыттың есебіне жататын шығыстар
Басқадай ағымдағы активтер
Ақша қаражаттары
Дебиторлық борыштар
Есептелінген тозу сомасы (амортизация)
1859.5
74004.5
105.5

8305.6

—
—
1289.2
26705.7

7646.0
1900.5
75590.0
160.5

8404.7

—
—
1954.6
36031.5

7877.0
41
1585.5
55

99.1

—
—
665.4
9325.8

231
ИҚ
ИҚ
ИҚ

ОҚ

ОҚ
ОҚ
АҚ
ОҚ

ОҚ
Меншікті капитал және міндеттемелер:
Жарғылық капитал
Резервтік капитал
Ұзақ мерзімді несиелер
Кейінге қалдырылған салықтар
Қысқа мерзімді кредиторлық борыш

—
—
30980.0
690.5

86989.5

—
—
37500.0
960.0

91640.0

—
—
6520
269.5

4650.5

ҚҚ
ҚҚ
ҚҚ
ОҚ

ОҚ

Жұмысшы кесте ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі
қорытынды есепті құру мақсатында бухгалтерлік баланс және қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есептің баптарындағы өзгерістерге талдау жасауға мүмкіндік береді. Бұл кесте негізінен ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытындыесепті жанама әдіс бойынша құруға жағдай жасайды.
Жоғарыда келтірілген кестенің мәліметтері негізінде кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есебі жанама әдіс бойынша құрылды (кесте 13.5).
Кесте 13.5.
Субъектінің ақша қаражаттарының қозғалысы жөнінлегі
қорытынды есебі (жанама әдіс бойынша)
31 желтоқсан 2001 ж.
1. Операциялық қызметтен болған ақша қаражаттарының қозғалысы
Таза табыс
Таза табысты корректировкалаушы (өзгертуші) операциялар:
Тозу және амортизация
Дебиторлық борыш сомасының өзгеруі
Тауарлы – материалдық босалқылардың өзгеруі
Кредиторлық борыштардың өзгеруі
Салықтар бойынша есептеулердің өзгеруі
Операциялық қызметтің нәтижесінде ақша қаражаттарының көбеюі (+) азаюы (-) Мың теңге

100

+231
-9325

-99.1

+4650.5
+269.5

-4173.1
2. Инвестициялық қызметтен
болған ақша қаражаттарының қозғалысы
Ақша қаражаттарының келіп түсуі:
Негізгі құралдарды сатып — өткізуден алынған табыс
Ақша қаражаттарының шығуы:
Ұзақ мерзімді инвестиция
Негізгі құралдар сатылып алынды
Материалдық емес активтер сатылып алынды
Инвестициялық қызметтің нәтижесінде ақша қаражаттарының көбеюі (+) азаюы (-) Мың теңге-

-55
-1585.5

-41

-1681.5
3. Қаржылық қызметтен болған
ақша қаражаттарының қозғалысы
Ақша қаражаттарының келіп түсуі:
Ұзақ мерзімді несиелер
Ақша қаражаттарының шығуы:
Қаржылық қызметтің нәтижесінде ақша қаражаттарының көбеюі (+) азаюы (-)

+6520
—

+6520
Ақша қаражаттарының көбеюінің (+) азаюының (-) жиынтығы
Есепті кезеңнің басындағы ақша қаражаттары
Есепті кезеңнің аяғындағы ақша қаражаттары
+665.4

1289.2

1954.6

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта айтқанда практикалық жұмыста финанстық көрсеткіштер маңызы өте зор және біздің елімізде кең өріс алуда.
Талдаудың қортындылары, онан туындайтын салдарды анықтау үшін творчествалық көзқарас қажет, себебі біздің экономика өтпелі кезеңде өмір сүруде, бірақ алдыңғы шараларды белгілеуде көп мәлімет және ойлануға информация береді.
Финанстық көрсеткіштерді финанстық басқару қажетіне пайдалануда олардың қолдану дәрежесі шекті екенін ескеру керек.
Біздің экономика өтпелі кезеңде екенін ескеріп оқып зерттеу сол мерзімге, жағдайға байланысты әртүрлі көрсеткіштердің жақсы жаманын өзі ойластыру және тиімді шараларды белгілеу керек.
Активтің айналымдылығына ықпал жасайтынфакторлар, кәсіпорынның финанс жағдайы активке салынған құралдардың қаншама жылдам ақшаға айналуы мен тығыз байланысты.
Қолдағы бар құралдардың айналымда болу мерзімі бірнеше сыртқы және ішкі факторлармен байланысты. Сыртқы факторларға: кәсіпорынның өндірістік, жабдықтау — өткізу, делдалдық т.б. қызметтер, қай салада болуы, кәсіпорынның мөлшері, елдегі экономикалық жағдайлар.Шаруашылық аралық қатнастардың бұзылуы, инфляция жағдайын көп қор жинауға мәжбүр етеді, ол актив айналымын бәсеңдетеді.
Ішкі факторларға кәсіпорынның баға саясаты, активтің құрылымын жасақтау ерекшеліктері, тауар –материалдық қорларды таңдау әдістері жатады.
Қаражаттарды жұмсаудың осы бағыттарын қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету мүмкіндгін негізге ала отырып, осы көзқарастың авторлы кәсіпорынның қаржылықжағдайын жақсы деп бағалау және оны қайсібір топқа жатқызудың өз әдістемесін ұсынады.
Кәсіпорынның қысқа мерзімді және капитал емес ұзақ мерзімді міндеттемелерін шегеріп тастағанадар кәсіпорынның активтерінің бәрі таза активтер деп аталады.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
2. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. — М.: ИНФРАМ, 1995.
3. Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. — М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994.
4. Бухгалтерско-аудиторский портфель. ( Книга предпринимателя. Книга бухгалтера. Книга аудитора ) / Отв.ред. Рубин Ю.Б., Сол-даткин В.И. — М.: «ОМИНТЭК», 1994.
5. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник /под. ред. Е.С. Стояновой. — М.: изд-во «Перспектива», 1996.
6. Чечета А.П. Анализ финансового состояния предприятия. /Бухгалтерский учет. 1992 г., №5.
7.Трохина С.Д., Ильина В.А., Морозова Т.Ф. «Управление финансовым состоянием предприятия».//Финансовый менеджмент. — 2004. — №1.
8.Финансовый менеджмент./ Под. ред. Стояновой Е.С. — М.: Перспектива, 2006.
9.Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа». — Москва, Инфра-М, 2006.
10. Тоқсейітов Р.Қ. «Экономикалық сөздік – анықтамалық».// Қарағанды: «Болашақ-Баспа», 1999 – 240б.
11. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмагалиева Ж.Г. «Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау». //Оқу құралы.- алматы: Экономика. 2001.- 330бет.
12. Масалимова С.Ж., Зиядин С.Т. «Қаржылық менеджмент»: Оқу құралы. – Семей: 2006. -120 бет