Белоктың адам және жануар өміріндегі маңызы, өсірілетін аудандары мен өнімділігі
Тақырыбы: Белоктың адам және жануар өміріндегі маңызы, өсірілетін аудандары мен өнімділігі
Жоспар:
- Белоктың адам және жануар өміріндегі маңызы, өсірілетін аудандары мен өнімділігі.
- Ас бұршақ пен май бұршақтың морфобиологиялық ерекшеліктері. Аудандастырылған сорттары.
- Дәнді бұршақ дақылдарды өсіру технологиялары.
Белок-жер шарындағы өмірдің кілті. Белоктар — әр қырлы биологиялық катализаторлар, оларсыз организмде бірде-бір биохимиялық процестер жүрмейді.Организмде белоктар зат алмасу процесінде азайып жұмсалады да, олардың қоры әр қашан да толықтырылып тұрады.Организмнің 1/5 бөлігі белоктан тұрса және 2/3 бөлігі қатты қалдықтан тұрады, сол себепті адам организмі белок резерві онша көп болмайды.Сондықтан күнбе-күн ьелокті тамақты аминоқышқылдармен жолықтырылып отырылады, олар адамзаттың қоректенуі үшін табылмайтын және басқамен ауыстырылмайтын қорек болып есептеледі.Негізгі ауыстырылмайтын амин қышқылдарымен тамақты толықтыру белокті құрамының толық бөлінуіне талап етеді (аргенин,метионин, лезин, гисьяин, фенил-аларин,летсин,вомен,турифтедан,теонин).
Егер адам организмі белокпен бірге 8 негізгі аминқышқылын қабылдау керек болса, ал бала организмі оған қосымша тағы екі аминқышқылын талап етеді (аргинин,гистидин). Егер, ұзақ уақыт тамақта белок аз болса онда ол денсаулыққа зиян тигізеді, яғни салмақты азайтады, қанның мөлшерінің азаюна себепші болады, жұмысқа қабілеттілікті төмендетеді және т.б. Ал егер тамақта белок көп болса ол да әрбір ауруларға себепші болады. Сондықтан адамның тамағында нағыз белоктардың болғаны абзал. Орта жастағы адамға күніне 80-100г белок қажет, немесе 1.6-1.3 г белок 1кг дене салмағына қажет. Белок қабылдау нормасы адамның жасына,жұмыс тәртібіне,денсаулығына байланысты болады.
Адам организмін негізінен белокпен қамтамасыз етушілер өсімдік және мал шаруашылықтар өнімдері. Дәнді бұршақ дақылдарын тағамға пайдалану, басқа тағамдарға қосымша, организмді сапалы тез қорытылатын белоктармен, минералды заттармен және витаминдермен қамтамасыз етеді.Витаминдер организмінің асқорыту мүшесін және зат алмасу процесін реттейді.
Белоктардың құрамынан және калоритілігінен дәнді бұршақ дақылдары ет, балық, және басқа тағамдардан асып түседі. Дәнді бұршақ дақылдары топырақты азотқа байытады , себебеі атмосферадағы азотты өзіне түйнек бактериялары арқылы қабылдайды. Сондықтан дәнді бұршақ дақылдары көптеген дақылдарға жақсы алғы егіс болып есептеледі.
ТМД мемлекеттерінде дәнді бұршақ егісі 5,2млн ға , ал Қазақстанда 160 мың га. Соңғы жылдары май бұршақ дәніне сұраныстың артуына байланысты оның егіс көлемі артуда. Ас бұршақ солтүстік облыстарда өсірілсе,ал май бұршақ оңтүстікте өсіріледі. Дәнінің орташа өнімділігі 10-11 цита.
- республикада егілетін негізгі бұршақ дақылдарының өкілі-асбұршақ болып есептеледі.
Ас бұршақ тұқымының 20-36% белок,52-АЭЗ ,1.5% май,3.5% клетчатка және 2% күл болады солтүстік Қазақстанда егілетін ас бұршақ сорттарында 24-27% белок болады. Ас бұршақты азық-түлікке және жемшөпке пайдаланылады., Сұлы және басқа бір жылдық дақылдармен араластырылып пішен , көк балауса, пішенндеме және витаминді шөп ұнын алуға өсіріледі.
Бұршақтың отаны Ауғанстан. Біздің елімізде 6-8ғасырда егілген , сондықтан ол ерте себілген дақылдарға жатады.
- Ас бұршақ 6 түрден тұрады. Мәдени түрлерінің ішінде ең көп тарағаны егістік ас бұршақ-негізінен тамаққа және мал азығына пайдаланылады.
Ас бұршақ 1 жылдық өсімдік, тамыры – кіндік тамырлы, сабағы – жатаған, ұзындығы 150 – 250 см .Жапырағы жұп қауырсынды, басында мұртшалары болады. Жемісі- бұршақ қап, онда 3-10 дейін тұқым бар.
Май бұршақ – 1 жылдық өсімдік.Сабағы тік, биіктігі 1-1,5м, тамыры – кіндік тамырлы, жапырағы – 3 салалы.Жемісі- бұршаққап,қабында1-5 тұқым бар.Өсімдіктің өне бойы түкті
Биологиялық ерекшеліктері
Ас бұршақ тұқымы суыққа төзімді және ылғал сүйгіш дақыл.Тұқымы +1-2 С жылылықта өне бастайды.Егер, тәуліктің орташа жылылығы 10-15 С болса, онда көбі 7-10 күнде қысқарады.Оның өсіп-өнуіне қажетті ең қолайлы тем-ра +15-20 С ал мах – 35 С.
- Ас бұршақ в түрден тұрады. Мәдени түрлерініңішінде ең көп таралғаны егістік ас бұршақ — негізінен тамаққа және мал азығына пайдаланылады.
Ас бұршақ бір жылдық өсімдік тамыры кендік тамырлы, сабағы – жалпиған, ұзынығы 150-250см. Жапырағы жұп қауырсынды, басында мұртшалары болды. Жемісі бұршақ қап, онда 3-10 дейін тұқым бар.
Май бұршақ – бір жылдық өсімдік. Сабағы тік, биіктігі 1,0-1,5м, тамыры — кіндік тамырлы, жапырағы — үш салалы. Жемісі – бұршақ қап, қабында 1-5 тұқым болабы. Өсімдіктің өне бойы түкті.
Биологиялық ерекшеліктері. Ас бұршақ суыққа төзімді және ылғал сүйгіш дақыл. Тұқымы +1-20жылылықта өне бастайды. Егер, тәуліктің орташа жылылығы 10-150 болса, онда көгі 7-10 күнде қысқарады. Оның өсіп — өнуіне қажетті ең қолайлы температура +15-200, ал мах 350.
Генеративті органдарының қалыптасуымен гүлденуіне қолайлы температура +160-200буршағының жетіліп, тұқымының толысуы үшін +160-220 . Бұршақтың сыртына байланысты толық пісуіне қажетті тәуліктік орта температура жиынтығы +11000-17000 болуы қажет.
Ас бұршақ өркендер +40-60 , кейде +80 бозқырауды көтереді.
Ас бұршақ тұқымы борту кезінде өзінің салмағының 100-110% мөлшерінде ылғал сіңіреді. Ас бұршақ ылғал сүйгіш дақыл, алайда ол құаншылықты аудандарда өсіп жетіле алады, бұл қасиет оның жақсы дамыған тамыр жүйесіне байланысты. Яғни ас бұршақты Солтүстік Қазақстанда суарылмайтын жерлерде өсіруге болады.
Ас бұршақ өсімдігі тез өседі. Көктеп шығудан гүлденуіне дейін –30-40 күн қажет. Өсімдік төменгі жағынан бастап гүлденеді.
Ас бұршақ үшін ең жақсы топырақ – извегі саздық және құмдық топырақтар. Құмды,үұұққ , батпақтанған, қышқыл топырақ ас бұршақ өсіруге жарамсыз. Ең қолайлы топырақ РН-6,0-7,0 сол кезде түйнек бактерияларың белсенділігі жоғары болады. Асбұршақ қара-қоңыр топырақта жақсы өсіп дамиды.
Ас бұршақ ылғалды сүйетін дақыл, әсіресе бастапқы фазада. Тұқымның бөртуі үшін 100-120% су қажет етеді, өз салмағына қарағанда және генеративтік мүшесін сияған кезде. Жылылыққа қатынасы арқылы. Дөңгелек тұқымды сорттардың тұқымдарының өнуі үшін 1-2 0С, ми тәріздес тұқымдарға 4-50С ғана қажет. Тәуліктік мем-ра 15-200С болса, дақылдың көгі 8-12 күннен кейін шығады да, ал тем-ра одан төмен болса көгінің жер бетіне шығуы кешеуілдейді. Көктеу кезнде 4-50С шамасындағы қысқа суықты көтереді.
Көктеу- гүлдену аралығы ерте пісетін сорттарда 20-25 күнге созылады, ал кеш п3сет3ндерде 45-50 күндей. Ыстық күндерде гүлдену фазасы ерте бітеді өс, ал ылғалды және салқын кезде дақылдың делегациялық мерзімі ерте пісетін сорттарда 45-60 күн, ал кеш пісетңндерінде 120 және одан көпке созылады.
Жоғарғы өнімді саздық жерлерде (топырақтың қарашірігі бар құммен саз араласқан жерде) жақсы өнім береді.
Тұзды және тұздауыт топырақтарды дақыл нашар өседі және құмдауыт жерлерде.
Май юұршақ жылуды жақсы көретін дақыл. Өсіп-өнуі үшін барлығы 1700-32000С активті температура қажет. Ең төменгі температура тұқымының өсуіне 80С , ал қолайлысы 12-140С. Көгі 2-30 суықты көтере алады. Кәдімгідей өсіп- өнуіне 18-250температура қажет.
Вегетациясы 100-160күндей.
Ылғалды талғамдылығы- жақсы көреді. Тұқымның бөрітіп және өнуі үшін 100-160 % ылғал қажет, өз салмағымен салыстырғанда. Транстрациялық коэффициенті 400-700. Ылғалды ең көп қажет ететін мерзімі гүлдену және пісу кезеңі. Ең қолайлы топырақтың ылғалдылығы 80 %.
Жарықты сүйетін дақыл қысқа күндік өсімдік әр түрлі топырақта өсе береді, тек қана қышқылт, тұзды және батпақты жерлерде нашар өседі. 4-6,5-7 өсетін болады.
Аудандастырылған сорттар
Асбұршақ сорттары: Рамонский 77, Неосыпанский 1, Уладовский-303.
Май бұршақ сорттары – Аврора, Бухурия, Казахстанская 200, Еврика, Жалпаксай.
- Май бұршақ және ас бұршақ өсіру технологиялары.
Ауыспалы егістіктегі орны. Жақсы алғы дақыл болып асбұршаққа — өздерінен кейін манаптарды таза қалдыратын және ылғалды, қоректік заттары бар дақылдар жатады. Олар күздік дақылдар парға себілетін және тыңайтылған сүрлемдік дақылдар (картоп,қант қызылшасы және жүгері т. б.).
Асбұршақ бір орнында бірнеше жыл сепкенді қаламайды, ондай жағдайда олар ауруларға шалдығады(срузариоз), және жәндікермен (көк көбелек-клодожорка, долгоносик-біз тұмсық), топырақта немотодтар-домалақ паразит құрттар тез өнеді. Асбұршақты шөбдәрмен қатар себуге болмайды, онда түйнектік бізтұмсықтар қыстайды. Астық дақылдарынан кейін сепкенде жақсы өнім береді. Асбұршақты бастапқы сепкен жерге, 4-жылға дейін қайта себу ге болмайды. Асбұршақ өзі басқа дақылдарға қажетті алғы дақыл брлып есептеледі. Сондықтан оны астық дақылдарының арасына ( ауыспалы егісте ) немесе астық дақылы мен техника дақылының арасынан сепкен жөн. Тез пісетін сорттарды екпе парда күздіктің алдында сепкен жөн.
Тыңайтқыштар.
20ц тұқымның өнімімен асбұршақ топырақтан 110кг N, 32кг Р2О5 және 50 кг К жұмсайды. Тыңайтқышқа талғамдылығы жоғары, яғни қоректік заттарды негізінен бүрленуі мен гүлдеу фазаларында жұмсайды.
Гүлдену фазасы соңына қарай асбұршаққа қажет калийдің 60-100% жұмсаса, ал орамдардың 65% осы кезде жұмсайды. Сондықтан Рмен К негізінен күзде салған жөн.
Асбұршаққа негізінен топырағының құрамына байланысты 50-60 кг Р и 40-50 кг К беру керек болса тыңайтқыш ретінде. Ал құнарсыз топырақты жерлерде және қолайсыз жерлерде асбұршаққа 39-45 кг N беріледі. Ал жоғарғы өнімді жоспарланған кезде азот тыңайтқышының 60кг дейін жоғарлату керек.
Асбұршаққа негізінен көңсалмайды, көң оның көк балаусасының көбеюіне әкеліп соғады. Сондықтан құнарсыз топырақты жерлерде және екпе парға көңді 20-30 т мөлшерінде салу керек.
Егер суперфосфатты тұқыммен бірге бергенде асбұршақ өнімі 0,5-4 қ/та өседі. Фосфор тыңайтқыштары өнімді артырумен қатар оның пісіп жетілуін тездетеді. Асбұршақ өніміне нитрагинмен өңдеуіңде тигізетін пайдасы жоғары. Ирмисы төмен топырақтарда бор және молибденді беруде дақылдың өнімділігін арттыруда пайдасын тигізеді.
Топырақты өңдеу. Асбұршақ егістігіне сүдіре тартуды негізінен құнарлы қабат терендігіне жасайды. Көктемде себілетін жерде тегістейді. Себер алдында культивациямен тырмалауды бірге жүргізеді.
