Азия өзендерінің физикалық географиялық жағдайы
Мазмұны
Кіріспе ………………………………………………………………………………………..3
І – Тарау Азия өзендерінің физикалық-географиялық жағдайы
1.1 Азияның өзендеріне жалпы сипаттама………………………………………..4
1.2 Азияның басты өзендерінің географиялық ерекшеліктері……………13
ІІ – тарау Азия өзендерінің шаруашылықта пайдаланылуы мен қорғау мәселелері
2.1. Азияның өзендерінің су мөлшері және су айналымы……………….23
2.2 Азия өзендерінің халық шаруашылығындағы маңызы мен өзен суларын қорғау мәселелері…………………………………………………………………………29
Қорытынды………………………………………………………………………………..31
Пайдаланылған әдебиеттер……………………………………………………….32
Кіріспе
Азия өзендерге өте бай. Мұнда жер шарындағы көптеген ірі өзендер бар. Кең алқапты батпақтар мен мұздықтар алып жатыр. Бұл өзендердің орналасуы мен таралуы жер бедері мен климатқа тікелей байланысты келеді.
Солтүстік мұзды мұхитқа Яна, Индишрка, Колыма, Тынық мұхитқа, Амур, Хуанхе, Янцзы (көгілдір өзен), Меконг, Үнді мұхитқа Брахмапутра, Ганг, Инд, Әл-Араб өзендері құяды.
Жұмыстың мақсаты: Бұл жұмыстың мақсаты Азия өзендерінің ашылмаған сырларын болашақта ашу мақсатында жүргізіліп, курстық жұмыс ретінде жазылып, қазынасы мол өзендердің адам өміріндегі алатын маңызды орны мен мәнін ашу болып табылады.
Жұмыстың міндеті: Өзендерді зерттеу және қорғау адам баласының міндеті. Өзендерді зерттеуде арнаулы аппарттар, эхолоттар өзен зерттеушілеріне өзендердің тереңдігін анықтауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың өзектілігі: Бұл жұмыс негізінен көп ізденістер мен еңбекті талап ететін сөзсіз. Тақырып аясы болып табылатын Азия өзендерінің шарауашылықта пайдалануы, қазіргі экологиялық мәселелері туралы қарастырылған.Бұл жұмыс нақты және айқын жазылған. Жұмыстың зерттеу дәрежесі: тақырып кіріспе, екі тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І – Тарау Азия өзендерінің физикалық-географиялық жағдайы
1.1 Азия өзендеріне жалпы сипаттама
Аралдарымен бірге Азияның территориясынан ағатын жылдық ағын 16 мың км шамасында, яғни Жердегі барлық өзендердің жылдық жиынтық ағынының жартысынан сәл азырақ. Ағынды қабатқа айналдырғанда ол 300 мм-ге тең.
Азияда ұзына бойы созылып жатқан таулар көп. Осы таулардан Азияның ең ірі өзендері ағып келіп мұхиттарға құяды. Осы ең ірі өзендердің бастауы мына таулардан ағып шығады. Мысалы, Кавказ, Тянь – Шань, Гималай, Памир, Тибет, Қарақорым, Гиндукуш және тағы басқа таулар. Осытауларда мұздықтар көп таралған. Мұздықтар өзеннің толығуында аса маңызды орын алады. Құрлықтың ішкі суларының 60% ─ і сыртқы, 40%─і ішкі тұйық алапқа орналасқан.
Азия өзендерге өте бай. Мұнда Жер шарындағы көптеген ірі өзендері, көлемді және терең көлдері, жер асты суының мол қоры бар. Кең алқапты батпақтар мен мұздықтар алып жатыр. Бұл өзендердің орналасуы мен таралуы жер бедері мен климатқа тікелей байланысты келеді.
Өзен торы материктің ішкі аудандары мен оңтүстік – батысында өте сирек, тек жағалық бөліктеріне қарай жиілейді. Материктің 1/3 бөлігін ішкі тұйық алап құрайды. Солтүстік Мұзды мұхит алабына материктің Ресей жері арқылы ағып өтетін ең ірі өзендері мен Скандинавия түбегінің қысқа өзендері жатады.
Су ағынының жылдық орта мөлшері жөнінде Азия жер шарында бірінші орын алады. Оның өзендерінің барлығы жыл сайын мұхитқа 12 850 км2 су әкеліп құяды. Шетке ағып шығатын ең ірі өзендері Азияның ішкі аймақтарының тау жоталары мен таулы қырыттарынан басталып, жан – жаққа тарайды.
Азияның континенттегі ішкі сулардың таралып орналасуы тіпті әркелгі. Құрылымы мен рельефіндегі бірқатар айырмашылықтар, климаттық контрастар және соған сәйкес жауын – шашынның әркелкі жаууы материктің шегіндегі жер беті, сондай – ақ жерасты суларын таралуындағы үлкен айырмашылықтарды тудырады. Бұл өзендердің қабаттық миллиметрмен алынған жылдық ағыны таралуының каратасында жақсы көрінген: ағынның максималдық жиынтығы ( 1500 мм ден артық) субэкваторлық және экваторлық белдеулерге, әсіресе Зонд архипелагы аралдарына, одан кейін Үндіқытай мен Үндістанның батысында және Гималайдың орталық бөлігіне тән. Басқа белдеулерде ағынның мұндай жоғары жиынтығы Жапон аралдарының, Альпінің, Скандинавия таулы қыратының аздаған региондарына ғана тән. Осы региондардың айтарлықтай үлкен бөлігінде жылдық ағын 1500 мм – ден аз, бірақ 600 мм – ден артық болады. Солтүстік және Шығыс Азияда жылдық ағын мөлшерлері 200 – ден 600 мм – ге дейін жетеді. Орта және Орталық Азияның орасан зор территориясының, Үні бассейінің, Иран таулы қыратының және Аравия түбегінің жылдық ағын мөлшері 50 мм – ден аз, сол сияқты көптеген аудандарындағы қабаттың қалыңдығы 15 мм ден аспайды. Осы сандар материктің алуан түрлі бөліктеріндегі – жер бетіндегі су торларының жиілігі мен сипатындағы айырмашылықтарды белгілі дәрежеде көрсете алады.
Ішкі тұйық алаптардың биік тауларындағы қар мен мұздықтардан басталатын өзендер жазда қатты тасиды, суы мол болады. Мұндай өзендер шөлдер арқылы ағып өтіп, алысқа барады ( мысалы, Амудария мен Сырдария). Тау баурайларынан басталатын, қар және жаңбыр суымен қоректенетін ұсақ өзендердің су шығыны тұрақты емес. Олар нөсерлерден кейін ғана қысқа мерзімге тасиды да, қалған уақытта тартылып қалады. Солтүстік Азия өзендері негізінен қар суымен қоректенеді. Бұл өзендер көктемде, қар ерігенде, өте қатты тасиды, қыста ұзақ уақыт бойы қатып жатады. Азияның суы мол ірі өзендері жол қатынасына және жер суаруға көне заманнан бері пайдаланылып келеді. Орта Азияда Месопатамия, Ұлы Қытай жазығы, Үнді – Ганг ойпаты сияқты суармалы егіншіліктің ежелгі орталықтары бар. Тау өзендері су энергиясының қорына мейлінше бай, бірақ энергия қоры барлық жерде бірдей игеріледі.
Азияның беті Солтүстік Мұзды, Тынық, Үнді мұхиттарының бассейндеріне жатады. Материктің шеткі бөлікте әсіресе батыс, шығыс, және оңтүстік – шығысында жиі су торлары бар, оған аса ірі өзен жүйелері енеді.
Ішкі және оңтүстік – батыс аудандарда жер бетіндегі сулар мүлдем болиайды, сондықтан мұхитқа қарай ағын жетпейді. Азияның жалпы ауданының 30% — тен артығы (Каспий теңізі бассейнін қосқанда) ішкі ағын территориясына тиеді.
Жерорта теңізі мен Қара теңізге құятын бірнеше кіші – гірім өзендер Атлант мұхиты алабына жатады. Ішкі тұйық алаптардың өзендері шағын, ағыны тұрақсыз келеді, олардың ірілері: Орта азияда Амудария, Сырдария, Іле, Теджен, Мұрғап, Ауғанстандағы Гильменд, Орталық Азияда Тамир тағы басқа. Бұл өзендердің бір қатары көлге Арал, Балқаш құяды да біразы құмға немесе сорға сіңіп кетеді. Араб түбегінің ішкі алабында су уақытша ағатытын құр өзектер – уәдилер өте көп. Өзендердің су қоры мен жеке аймақтардың ерекшеліктеріне байланысты. Ал экваторлық белдеудің өзендері біріңғай жаңбыр суымен қоректенеді де, жыл бойы суы мол болады. Шығыс және Оңтүстік Азия өзендері муссондық режимге жатады.
Азияның солтүстігінде өзен мен көл торының қалыптасуында тектоникалық процестер мен төрттік мұз басуы үлкен роль атқарады. Өйткені территория геологиялық тұрғыдан қарағанда мұз жамылғысынан жақында ғана босағандықтан су торабының басты ерекшелігі морфологиялық жастағы болып табылады. Азияның солтүстігіндегі өзен аңғарлары мен көл қазаншұңқырлары көпшілік жағдайда мұзбен өңделген тектоникалық жарықтар болып саналады. Олардың көлемдері алуан түрлі, кескіндері ғажайып. Өзендер әдетте қысқа және көбіне көлдер аралығын жалғастыратын жол қызметін атқарады. Аса ірі өзендердің аңғарларында көптеген көл тәрізді кеңіген жерлер бар және ұзына бойғы профильдері жетілмеген. Олар қатты тау жыныстарының шығыңқы жерлерін кесіп өткен кезде көптеген шоңғалдар жасайды.
Жауын – шашын мөлшері көп болғанымен, өзендердің көпшілігі бүкіл жыл бойы мол сулы болады. Бұл суық климат жағдайларында нашар булануымен, сондай – ақ өзендердің көлдерден, батпақтардан және жер асты суларының есебінен қосымша су алуымен түсіндіріледі.
Азияның солтүстігіндегі өзендерде пайдаланатын су энергиясының мол қоры бар. Азияның орта бөлігінде рельеф күшті тілімденген. Өзендердің барлығы дерлік аласа таулардан басталып, жазықтармен ағып, Азияның ішкі бөліктерін теңіз бассейндерімен байланстрады.
Батыстан шығысқа қарай климаттың континенттігінің артуы өзендердің режимінен де көрінеді. Өзендердің барлығы қыста 2 – 3 жетіден үш айға дейін қатып жатады. Таудағы қардың еріуіне байланысты болғандықтан судың мол жұмсалуы және тасуы көктемге келеді. Жаздың соңында күшті буланумен байланысты өзендердегі су деңгейі едәуір төмендейтін кезеңі болады.
Азия негізі дүние жүзіндегі үш мұхит алабында жатыр.
Тынық мұхит алабына енетін өзендер биік таулардан басталады, жоғарғы ағысында таулық сиппатта болады. Ағыны қатты болғандықтан тау жыныстарын тез бұзады және жылдам ағызып тасымалдайды. Ірі өзендеріне Амур, Хуанхэ, Янцзы, Меконг жатады. Муссондық климат жағдайында өзендердің деңгейі жыл мезгілдеріне қарай өзгереді, қыста географиялық ендікке байланысты кейбіреуі қатады. Солтүстіктегі ұсақ өзендерді қоспағанда барлығы дерлік жаңбыр суымен қоректенеді.
Алаптың ең ірі өзені Хуанхэ сары түсті , сазды шөгінді жыныс – лесстен түзілген жазықпен ағатындықтан, суы лайлы және сары болады. «Хуанхэ» қытай тілінен аударғанда « сары өзен» деген мағынаны білдіреді. Ағызып әкелген жыныстардың жиналуы өзен арнасын биіктетеді. Сондықтан күшті муссондық жаңбырлар кезінде су деңгейі шұғыл көтеріледі. Өзендегі аппаты тасқындар дамбалар мен бөгеттерді бұзып, жолындағы егістік пен елді мекендерді басуы нәтижесінде миллиондаған адамдардың қаза табуына себепші болды. Қазіргі кезде Хуанхэ өзеннінде күшті су тасқындарына төтеп беретін, бетондалған мықты бөгет салынуда. Өзен сары теңізге жыл сайын көлемін ұлғайтып отыратын кең атырау жасап құяды. Кеме қатынасына көп пайдаланылмайды. Хуанхэ ұзындығы жағынан Азияның екінші өзені болып есептеледі. Оның ұзындығы – 4845 км, бассейнінің ауданы – 745 мың км , орташа жылдық шығыны 4500 м 3 с – қа тең. Батыс Европадағы Дунай өзенінің ұзындығы жағынан едәуір артық болғанымен бассейнінің ауданы және тасымалдайтын суының мөлшері жөнінен Хуанхэ одан қалып қояды. Бұл, Хуанхэнің жауын – шашыны аз облыстарды басып өтетіндігіне, салалардың аздығына байланысты. Өзен Кунь – Лунь тауынан басталады да жоғарғы ағысының екпіні қатты болады. Хуанхэ ежелгі массив Ордосты айналып өтіп, орта ағысында орасан зор тік бұрышты бұрылыс жасайды. Лесс үстіртін кесіп өткенде өзен суы көптеген нәрселерді ағызып ала кетеді де жазықтыққа жеткенде оларды жағалыққа ығыстырып шығарады. Тасқындар кезінде Хуанхэ алып келетін қалқып жүретін материялдардың көлемі су массасының 40% — іне жетеді.Жоғарғы және ағысында Хуанхэ көп жерлерде тар шатқалдармен ағады және оның көптеген шоңғалды учаскелері болады. Өзен жоғарғы ағысында өзінің аса ірі салаларын таудан алады да, ортаңғы және төменгі ағысында ондай салалар мүлде болмайды. Хуанхэ төменгі ағысында, жоғарыда айтылғандай тасып, үлкен территорияға жайылған кезінде өзендер алып келген салындылардан құрылған кең аллювиальдық жазықтың шегінде ағады. Біздің заманымыздан 600 жыл бұрын Хуанхэ арнасының Тяньцзиннен солтүстікке таман, ал оңтүстікте Сюйчжой ендігінде болғанын айтсақ та жеткілікті. Өзеннің төменгі ағысы мен сағасы тарихи кезең ішінде кем дегенде алты рет айтарлықтай өзгеріп миллиондаған адамның үлкен апатқа ұшырауына себепші болады.
Хуанхэнің үнемі орын ауыстыруы және оның бассейніндегі су тасқынының жиі болуы өзеннің тұнба үстімен қоршаған ортадан жоғары көтеріліп ағатындығынан, сондықтан суының деңгейі аздап көтерілсе арнадан шығып ұзаққа жайылып кетеді.Су тасқындары жаз кезіндегі күшті муссондық жаңбырлардан кейін болып тұрады. Шілде мен қыркүйекте оларды көбіне тайфундар туғызады. Көктемде және жаздың басында су тасқынына жоғарғы ағыс тұсында және тауда еріген қар себепші болады. Өзеннің бүкіл бассейніндегі ормандардың толық дерліктей жойылуы, сонымен қатар мұз кептелулерінің өзеннің жоғарғы жоғарғы ағысында төменгі ағысқа қарағанда әлдеқайда ерте ашылатындығы су тасқынын күшейте түседі. Қазіргі кезде Хуанхэде су тасуына қарсы күрес жұмыстары жүргізіліп, электр станциялары солынуда және кеме катынасы жағдайлары жақсартылуда.
Меконг өзені – Үнді Қытай түбегіндегі және Оңтүстік – Шығыс Азиядағы ( Қытай, Лаос, Камбоджа, Вьетнамда ) ең ірі өзен. Оның ұзындығы – 4500 км, бассейнінің ауданы – 810 мың км2, яғни Дунай бассейнінің ауданыны тең дерліктей. Көп жылдық орташа шығыны – 12 мың м3 с, яғни Дунай шығынынан екі еседей артық. Меконг Тибеттің оңтүстік шығысынан шамамен 5000 м биіктіктен басталады, сарқырамалар жасап ағады. Төменгі ағысында, ойпатта Меконг ирелеңдей ағады және тарамдарға бөлініп кетеді. Өзен өзінің бір саласы арқылы үлкен Сап көлімен жағасады да тасыған кезде су Меконгтан көлге құйылып, тартылғанда кері бағытта ағады. Сөйтіп, көл – табиғи су қоймасы және төменгі Меконгтың ағынын реттеуші. Оңтүстік Қытай теңізіне құятын жерінде Меконг орасан зор атырау құрайды. Меконгтың режимі – деңгейі кенет өзгеріп тұратын, жазда максимумы және сәуірде минимумы айқын байқалатын нағыз муссондық. Су тасыған кезде өзен сағасынан 1600 км – ге дейін, ал тартылғанда жеке учаскелерінде ғана кеме жүре алады. Меконг су тасыған кезде егістіктерді суаруға пайдаланылыды.
Тибет таулы үстіртінің Тангла жотасынан басталады және Қытай теңізіне келіп құяды. Өзеннің негізгі салалары – Мун, Тонлесап, Сан, Тхен жоғары және орта ағысы терең, түбі бар, шоңғалды шатқалмен төменгі ағысы кең аллювилді жазықпен өтеді. Жаңбыр, мұз және қар суымен қоректенеді. Су шығыны төменгі ағысында шілдеде – 30 мың м/сек, сәуірде 1500 м3/сек, су деңгейінің жылдық ауытқуы 1015м. Өзен өте көп мөлшерде ерітінді тасқындар (жылына 1,5 км) алып келуіне байланысты атырауы үнемі өсіп отырады (жылына 80 – 100 м) 700 км – ге тұрақты су тасығанда 1600 км – ге кеме жүзеді. Теңіз кемелері Пномпеньге (350 км) дейін келеді. Меконг аңғарын бойлай кең көлемде күріш егісі алып жатыр. Жағасында – Луангграбанг, Вьентян (Лаос), Пномпень (Камбоджда) қалалары орналасқан.
1.2 Азияның басты өзендерінің географиялық ерекшеліктері
Янцзы өзені — Азия өзендерінің аса зоры және дүние жүзіндегі ең ірі өзендердің бірі. Оның ұзындығы – 5530 км ,бассейнінің ауданы – 1726 мың км, орташа су шығыны 22 000 м3 /с – қа тең. Янцзы Тибет тау қыратынан басталып, мұздықтардан шығатын көптеген салалардан құралады. Өзен жоғарғы ағыс тұсында Цзиньшацзян деп аталады. Янцзы таулардан шыққан соң Қызыл Бассейн деп аталатын кең тектоникалық қазаншұңқырлардың ішіне енеді, содан соң ол Оңтүстік – Шығыс Қытайдың біршама аласа тауларын кесіп өтеді. Янцзы көптеген жоталар мен массивтерді тіліп өтетіндіктен, кеме қатынасын өте қиындататын табалдырықтар жасап ағады. Ұлы Қытай жазығына шыққаннан кейін Янцзы кей жерлерде көл тәрізді қолтықтар құрап көптеген тарамдарға бөлінеді. Бас арнамен тармақтар каналдар арқылы қосылатын, мұндай көлдер өзен ағысын реттеп отырады.
Олардың өзі де Янцзының негізгі арнасы деңгейіне тәуелді болады да, ауқымы мен пішіні ылғи өзгеріп отырады. Су тасыған кезде кейбір көлдер жайдақ учаскелерге жайылып, көлеиі өте үлкейіп кетеді. Янцзы Шығыс Қытай теңізіне құятын жерінде 40 жыл шамасында 1 км – дей кеңейетін атырау құрайды.
Янцзы режимі нағыз муссондық емес. өзен бүкіл жыл бойында су шығынының көптігімен сипатталынады, ол жаздағы муссондық жаңбырлармен, бастау маңында еріген қар және мұз суыментолығады, және төменгі ағысындағы оның режимін жоғарыда айтылған көптеген көлдер реттеп отырады. Ағыстың төменгі бөлігіне (шамамен Уху қаласына дейін) судың деңгейіне толысулар едәуір әсер етеді. Теңіз толқындарының ығыстыруы әсерінен су деңгейі тәулік сайын 4,5 м3 көтеріледі, жылдық орташа тербеліс 6 м дейін жетеді.
Янцзы – Қытайдың ең ірі транспорттык магистралы. Ондағы кеме қатынасы Қызыл Бассейн шегінде Ибинь қаласынан жоғарырақтан басталады. Өзеннің төменгі ағысы бойымен мұхиттық кемелер Ухань қаласына дейін көтеріледі. 1957 жылы Ухань қаласы маңында Янцзы үстінен темір жол және автомобиль қатынасы үшін алғашқы көпір салынды. Янцзы және оның салаларының сулары егістіктерді суару үшін кеңінен падаланылыды.
Янцзы өзеніндегі су деңгейінің жыл ішіндегі өзгеруі.
Үнді Мұхит алабының ірі өзендеріне – Үнді, Ганг, Брахмапутра, Тигр және Евфрат жатады. Бұл өзендер таудан басталатындықтан, мұздық пен жаңбыр суымен қоректенеді. Жазғы жаңбырлы маусым кезінде өзендеодің деңгейі шұғыл көтеріледі. Өзендер негізінен егістік алқабын суаруға пайдаланылады.
Ганг өзені – маңызы жағынан Үндістанның бірінші өзені және Азияның суы мол өзендердің бірі. Ганг бассейнінің облысы қуатты өзен жүйесі қалыптасуы үшін ерекше қолайлы. Өзен Гималайдың жауын – шашыны мен қары мол биік тауды аудандарында басталып, содан соң кең – байтақ ылғалы көп ойпатқа шығыды. Гангының ұзындығы – 2700 км, ал бассейнінің ауданы – 1125 мың км2 . Өзеннің орташа шығыны – 2700м / с, яғни Хуанхэнің шығынынан 5 еседен аса артық. Ганг екі бастаумен (Бхагиратхи және Алананда) боп 4500 м биіктіктен басталады да, Гималай тауларының солтүстік жоталарын тар шатқалдармен тіліп өтіп, жазыққа шығады, бұл жерде баяулап жай ағады. Ганг Гималай тауларынан көптеген суы мол салаларды, оның ішінде өзінің ең ірі саласы Джамнаны қосып алады. Декан таулы үстіртінде Гангқа құятын салалар әлдеқайда аз. Бенгал шығанағына құятын жерінде Ганг Брахмапутрамен бірге кең және ауқымы тез артып отыратын атырау жасайды. Екі өзеннің жалпы атырауының ауданы 80 мың км2 жетеді, ал бұл атырау теңізден 500 км2 қашықтықтан басталады. Ганг пен Брахмапутра тармақтары атырау жазықтығы шегінде арнасын ауыстырып, өзінің бағытын жиі өзгертіп отырады. Ганг өзені Гималай тауларындағы мұз бен қардың еруінен және жаздық муссондық жаңбырдан нәр алады.
Брахмапутра өзені – (жоғарғы ағысында Цангпо) Тибеттің оңтүстігінде – 4700 м биіктіктен басталады. Оның ұзындығы – 2900 км2, бассейнінің ауданы – 95 мың км2 – ден асады. Брахмапутра жоғары ағысында Гималай тауларын бойлай Тибет таулы қыратының оңтүстік шеткі аймғындағы кең алқаппен ағады. Гималай тауларының шығыс шеткі маңында өзен оңтүстікке кілт бұрылып, тауларды жарып жерінде көптеген сарқырамалары бар шоңғалды тар аңғар құрайды. Ойпатта Брахмапутра жай ағады, тармақтарға бөлініп, Гангпен атырауы ортақ жерінде арнасын жиі ауыстырып отырады. Брахмапутраның суы жер суаруға кеңінен пайдаланылады, ол сағасынан шамамен 1300 км дейін кеме қатынасына жарамды.
Амудария (латын тілінен аударғанда «оксус, арабтар, Жейхун» деп атаған) – ТМД – дегі , Орта Азияның ең ірі және суы мол өзені. Жоғары жағында (Пяндж өзені) ТМД мен Ауғанстан шекарасын біраз бойлай ағады. Амудария Вахш пен Пяндж өзендерінің қосылуынан құралған, Арал теңізіне құяды. Ұзындығы 1415 км2, ал Пяндж бастауынан есептегенде 2540 км, алабы 309 000 км2 (Зерафшан мен Қашқадария алабтарын қоспағанда). Амудария алабы таулы және жазықтық болып 2 – ге бөлінеді. Өзеннің су жиналатын алқабы түгелдей дерлік таулы бөлігінде. Бұл жерде Вахш пен Пянджтен басқа басты салалары – Сурхаб, Кафирниган және Сурхандария құяды. Жазықтық бөлігінде 1257 км бойы ешқандай сала қосылмайды. Амудария Пяндж бен Вахштың қосылған жерінен Елшік қысаңына дейін ені 4 – 25 км – ге дейін баратын кең аңғардды бойлап ағады. Аңғардың беткейлері көлбеу, бірте – бірте маңайындағы жазыққа ұласып кетеді. Елшік пен Түйемойын қысаңдарының аралығында аңғардың ені тарылылады да (2 – 4 км – ден аспайды), беткейлері тік жарлы болады. Бұл аралықта өзен Қызылқұм мен Қарақұм арқылы ағады. Түйемойын қысаңынан шыққаннан кейін, Амударияның аңғара ондаған км – ге дейін кенейеді. Арал теңізіне құяр жерінде Амудария тарамдарға бөлініп кетеді де, аса зор атырауға айналады. Нүкіс қаласы тұсында өзеннің ежелгі атырауынан солға қарай (Дариялық) Көнедария құрғақ арнасы шығады. Өзеннің суы өте лайлы. Амудария арал теңізіне жыл сайын 270 млн.т тұнба әкеледі. Таудағы қар, мұз суымен қоректенеді. Жылдық ағынының 80 % — і Пяндж бен Вахшқа, қалғаны Кафирниган мен Сурхандария үлестеріне тиеді. Өзен денгейі наурызда (су жинайтын алқабтың төменгі бөлігінде қардың еруіне байланысты) көтеріле бастайды. Шілде – тамызда биік тау бастарындағы қар мен мұз тез ери бастағанда, су молаяды. Ең жоғары деңгей шілдеге ең төмен деңгей қаңтарға келеді. Деңгейдің жыл ішіндегі ауытқуы 2 – 3 м ге жтеді. Жер суаруға, булануға байланысты Амударияның су шығыны төменгі ағысынды күрт азаяды. Керкі қаласы тұсында жылдық орташа су шығыны 2000м3 /с. Төменгі ағысында 2 – 2,5 ай бойы мұз құрсанып жатады. Амудария жағаларында (әсіресе төменгі ағысында ) бұта тоғайлары, қамыс қопалары және шалғын өседі. Амудария жерсуаруда үлкен маңызы бар. Өзеннің алабындағы суарма егіс 1260 мың га-ға жетеді (Зиравшан мен Қашқария алаптарын қоспағанда). Амудариядан басталатын үлкен Қарақорым мен Амудария ─ Бұқар каналдарының шаруашылық мәні өте зор. Арнасының тұрақсыздығы Арал және Арал теңізінің алабының тұйықтығына байланысты Амударияның транспорттық мәні онша емес. Амудария мен оның салаларының су энергиясы аз пайдаланылады. Өзеннен сазан , қаяз, тыран, жайын, күректұмсық және тағы басқа балықтар ауланады. Амудария бойында Термез, Керкі, Шаржоу, Үргеніш, Нүкіс қалалары орналасқан.
Амур өзені – (монғол Хара – Мурен – қара өзен,қытайда Хэйлунцзян — қара айдаһар) – Шығыс Азиядағы өзен. Шилка мен Аргунның қосылуынан құрылып, Охота теңізіне құяды. Ұзындығы 2824 км , Аргунның басталатын жерінен сағасына дейін 4440 км. Амур алабы ТМД (Чита, Амур облысы , Хабаровск өлкесі), Қытай территориясында орналасқан. Алабының басым көпшілігі Қытай территориясында жатыр. Амур өзені дүние жүзінде оныншы орынды алады. Аңғарының сипатына қарай Амур үшке бөлінеді.
Жоғарғы Амур бастауынан Благовещенск қаласына дейін, ұзындығы 900 км шамасында. Орта Амур Благовешенск қаласынан Уссуридің сағасына дейін, ұзындығы 1000 км – дей. Төменгі Амур Уссуридің сағасынан құйылысына дейін, ұзындығы 950 км – дей.
Жоғарғы Амурдың аңғарының беткейлері биік, жартасы, арнасы тар (200 – 500 м.) Өзеннің сол жағында Нюкжа, оң жағында Үлкен Хирган жоталары жатыр. Амур орта ағысында Зея – Бурея жазығына шығыды. Зея саласы құйғаннан кейін, Амурдың суы екі есе молаяды, арнасы 2 км – ге дейін кеңейеді. Көп жерде кең аңғарды бойлап ағады, бұл арада ағыны бояулайды, жағалары жайпақ, батпақты келеді. Арнасында көптеген аралдар кездеседі. Кіші Хинганды кесіп өткен жерінде ғана каньон тәріздес жар қабақты тар аңғар жасап, қатты ағады. Аса ірі Уссури саласы қосылғаннан кейін, Амурдың суы тағыда біраз молаяды. Төменгі Амур ойпатында өзен аңғары қайтадан кеңейеді. Оның жайылмасында өзенмен тарамдар арқылы жалғасып жататын көптеген көлде бар. Олардың ішінде аса ірілері – Болонь, Удыль, Орель және Үлкен Кизи тағы басқа жатады. Бұл жерде өзенге сол жағынан бір ғана салс — Амгунь құяды. Амур сағасында жылдық орта су шығыны 11000 м3 сек. Суының мол болуы су жиналатын алқабының үлкендігіне, алабына, атмосфералық жауын – шашынның мол түсуіне байланысты. Амурдың гидрография торы өте күрделі. Бұған 10610 өзен (соның ішінде 1684 өзеннің ұзындығы 10 км – ден аспайды) мен су айдынының аумағы 10 600 км2 шамасында 161 426 көл кіреді. Амур және оның салалары көбіне жаңбыр суымен қоректенетін өзендер типіне жатады. Жылдық ағынның 75 – 80% — ы жаңбыр суы, 15 – 20% — ы еріген қар суы, 5 – 8% — ыжер асты суы. Аур өзені жазда муссондық жаңбырға байланысты тасиды. Қыста қар жамылғысы жұқа болғандықтан, көктемде өзен деңгейі аз көтеріледі. Қарашадан сәуірге дейін қатып жатады. Өзеннің ендік бағытта ағыуына байланысты барлық жерінде бір уақытта қатып, мұздан бір уақытта арылады. Амур — өн бойында кеме қатынасына қолайлы және Қиыр Шығыстың маңызды су магистралы.
Ертіс өзені ─ алабы 1600 мың шаршы метр. Бұл дүние жүзіндегі ең ірі алаптарының бірі. Оның 97 проценті Қазақстан мен Батыс Сібір территорияларында жатыр. Ал 3 проценті Қытай Халық Республикасының территориясында. Совет Одағында бұл өзен алабының көлемі тек Енисей, Лена және Амур өзендерінің алаптарынан ғана кішірек. Біздің республикамызда Ертіс өзенінің алабы оңтүстік-шығыстан солтүстік –батысқа қарай созылған. Солтүстігінде Обь өзенімен, оңтүстігінде Балқаш-Алакөл көлдерінің және Сарыарқа тауларымен шектесіп жатыр. Өзеннің сол жағынан Сауыр -Тарбағатай, Қалбы, Сарыарқа тауларының шығыс және солтүстік биіктіктерінен оңтүстік Орал мен Батыс, Сібір алаптарынан аққан өзендер келіп құяды, алоң жағынан Қазақстан Алтай тауынан Батыс Сібір орталығындағы Белағаш, Құлынды және Барбы жазықтарынан ағатын өзендер келіп құяды. Қазақстан территориясындағы Ертіс өзенінің алабында 1393 өзен бар. Оның ішіндегі 16 өзеннің әрқайсысының ұзындығы 200 км-ден 500 км-ге дейін созылады.
Ертіс өзені биіктігі 2500 м. Моңғол Алтай тауынан басталып , Қытай Халық Республикасының басып өткесін Қара Ертіс өзені болып аталады. Өзен біздің территориямызға жеткенде , шекарада оған Алкөбек, Қалжыр өзендері құяды. Содан барып 152 километр өткеннен кейін Зайсан көліне құяды (қазіргі уақытта мұнда Бұқтарма су электр станциясы салынған ). Ол кездегі Зайсан көлінің көлемі 1900 шаршы километр, ұзындығы 100 километрге , ені 29 километрге , ал тереңдігі 10 метрге жететін. Ертіс өзенінің ұзындығы 4450 километр. Ертіс, Еділ өзенінен ұзынырақ, алабының көлемі жағынан да үлкенірек, дегенмен Ертіс өзені ағынының жылдамдығы Еділ суынан екі есе кем.
Ертіс өзенінің таудан жазықтыққа шыққандағы су ағынының жылдамдығы секундына 933 текш метр болса, Тобыл ауданының тұсында секундына 2177 текше метрге жетеді. Ал суы мол айларда (сәуір айында) секундына 6113 текше метр болса, ақпан айында секундына 294 текше метрге дейін төмен түседі. Осы бес жылдықта Ертіс өзенінің суын Ертіс ─ Қарағанды каналы арқылы Қарағандыға еткізі іске асырылуда. Бұл су егін, бау-бақша, мал суаруға және тағы басқа жағдайларға пайдаланылады. Осы канал құрылысы Теміртау су қоймасына да жеткізілді. Бұл канал Теміртаудағы комбинатты сумен қамтамасыз етеді, сонымен қатар суы ішуге, қаладағы бау-бақшаны суландыруға пайдаланылады. Келешекте осы канал Жезқазғанға дейін тартылады.
Бұқтырма өзені ─ Ертістің оң жақ саласы. Ол Оңтүстік Алтайдағы Ақайрық пен Қанас тауындағы мұздақтан басталады. Бұқтырма өзеніне Ақберел құяды. Бұқтырманың ұзындығы 398 километр, алабының су жиналатын аймағы 15 620 шаршы километр. Өзеннің ағысының ені тауда 50-70 метрге жетсе, жазықтықта 100-150 метрге дейін барады. өзеннің орта шеніндегі су шығыны секундына 251 текше метрге жетеді. Мамыр айында су шығыны секундына 999 текше метрге дейін барады да , су деңгейі 4 метр биіктікке дейін көтеріледі. Бұқтырма өзенінің Ертіске құятын жеріне бөгет салынып, су электр станциясы орнатылған.
Есіл өзені — Сарыарқада биіктігі 400 – 500 метр Ниаз тауынан басталып Батыс Сібірге жеткенде Ертіске Құяды. Қазақстан территориясында Есілдің ұзындығы 1400 километр. Егер ұзындығы жағынан Дон өзенімен қатарласса, су шығыны Доннан алты есе кем. Есіл өзені Целиноград және Солтүстік Қазақстан облыстарын басып өтеді. Өзеннің су жиналатын алқабы 144 мың шаршы километр, ал республикамыздағы аумғы 113 шаршы километр. Есілге Колутон, Терісаққан, Аққанбурлық және Төменгібурлық өзендері қосылады. Есіл жазықтық өзеніне жатады, сондықтан оның шығыны қар, жер асты суы және жауын – шашынмен толығып отырады. Олай болса, су шығыны ауа райына байланысты – кей жылдары мол, кей жылдары өте аз болады. Есіл өзенінің бойында Есіл, Сергиев, Осакаров және тағы тасқа су қоймалары бар.
Тобыл өзені – Оңтүстік Оралдың шығысынан басталып, Есілге сол жағынан барып қосылады. Ұзындығы 1678 километр. Қазақстан территориясында оның ұзындығы 800 километр. Оған Сынтасты, Аят, Үй және Обаған өзендері қосылады. Қазақстан территориясына жетпей Есет, Тура және Тавда өзендері құяды. Тобыл өзенінің су жиналатын алқабы 394 600 шаршы километр, ал республикамыздың территориясында 130 мың шаршы километр. Жылдық орташа су шығыны секундына 31 текше метр. Тобыл өзенінің бойында да бірнеше су қоймалары бар.
ІІ – тарау Азия өзендерінің шаруашылықта пайдаланылуы мен қорғау мәселелері
2.1 Азия өзендерінің су мөлшері және су айналымы
Өзен арнасымен бірге мерзім ішінде ағып өтетін су көлемін өзендердің су мөлщері деп атайды. өзен суын шаруашылықтың әр саласында пайдалану өзендердің су мөлшеріне байланысты болады. Мысалы, белгілі қуатты су электр станцияларын салу үшін әуелі сол өзен суының мөлшері жыл бойы біркелкі болмайды. Өзендердің су мөлшері жыл бойы бір келкі болмайды. Өзен арнасы әсіресе тасқын кезінде толы болады. Әрбір өзеннің су мөлшері оның алабының көлеміне және жауын – шашынның неғұрлым үлкен болса, өзендердің су мөлшері де соғұрлым мол болады. Егер республикамыздың картасына қарайтын болсақ, онан толып жатқан өзендердің құмға сіңіп жоқ болатындығын көреміз. Олардың көпшілігі жер суаруға пайдаланылады. Қырғыз жотасынан шығатын Таз өзені тасыған кездің өзінде ешқашан да Шаньдэньха жеткен емес. Ал кейбір өзендер тасқын кезінде басты өзенге жетеді де, кейін кеуіп кетеді. өзендерге көптеген инженерлік құрылыстар салғанда белгілі бір жерден бір секундта ағып өтетін судың мөлшерін білу қажет. Бұл көпірлердің, плотиналардың ұзындығы анықтау үшін, сонымен қатар жер суару үшін және басқа да қажеттіктерге суды жұмсау үшін керек.
Судың шығыны әдетте текше метр секунд өлшемімен өлшенеді. Тасқын кезіндегі су шығыны орталықтағы, яғни жазғы өзен деңгейі төмендеген кездегі су шығынынан айырмашылығы өте үлкен болады. Егер біз өзеннің ағысын көлденең кесіп тастауға болады деп шамаласқан, онда өзеннің ағысты кесіндісін көз алдымызға келтіреміз. Өзеннің сол кесіндісі бойынша су ағысының жылдамдығының шамасы әр түрлі болады.Ағыстың жылдамдығына араның терендігі де, оның формасы да, өзеннің өз жолында кездестіретін бөгеттері де әсер етеді. Егер ағыс бөгетке мысалы, көпірдің тіреулеріне, аралдарға соқтықса, онда қатты ағыс өзеннің табанына қарай ауысуы мүмкін.Ескі арнада тасқын кезінде табанға жақын жерде жылдамдықпен нөлге дейін төмен түседі.
Өзен бойының қысқа учаскелерінде судың шығыны тең болғандықтан, ал иерімде қайраңдағыдан «әрекетті» кесінді үлкен болғандықтан ағыстың жылдамдығы да әртүрлі болады : терең жерде су жай, ал қайраңды жерде едәуір қаттырақ ағады.
Ағыстың жылдамдығы арнаның егістігіне, оның түбінің ойлы қырлығына және тереңдігіне де байланысты болады. Жазықтық жерде өзенннің алабы тереңірек келеді, өйткені су ағыны алқаптағы топырақты үңгіп, жер асты қыртысындағы судың жолын ашуы мүмкін. Осының нәтижесінде қыс мезгілінде қар, жаз айларында жаңбыр болмаған кезеңде осы жер асты суы өзен арнасын толтырады. Жер асты суы келмеген өзен арнасы бұл мезгілде ортайып, не құрғап кетеді. Әр өзеннің басы және аяғы болады. Ол өзеннің ұзындығына тармағына байланысты. Өзеннің негізгі және қосалқы тармақтары, ал әрбір негізгі тармақтың жүйе тармағы болады. Бұл жүйе тармаққа кішігірім өзендер қосылып, теңіздерге немесе көлдерге құяды. Әрбір өзеннің өзінің су айырығы, осы жерге жналатын судың негізгі арнасы болады. Өзеннің алабы неқұрлым ұзын және үлкен болса, суы да мол болады. Өзендердің су мөлшері ең алдымен жауын- шашынға байланысты . Сондықтан орыстың белгілі географы, профессор А.И. Воейков «өзендер климаттың жемісі» деген. Бірақ өзендердің су мөлшеріне тек климат қана әсер етіп қоймайды, сонымен қатар жер бетінің құрылымы да әсер етеді, өйткені өзендердің алабы мен ағысы жер бедеріне байланысты.
Өзендер тұманган , мұздықтан , қар суынан басталып, бірімен –бірі қосылып, көлге, теңізге немесе мұқитқа барып құяды дедік. Қазақстан территориясында мұхитқа тек Менам өзені ғана құяды. Қалғандары теңіз бен көлдерге барып құяды, ал Хонгха, Вейхе сияқты біраз өзендер ештеңеге де құймай, құла далаға сіңіп кетеді. Өзендер суының аз — көп болуы ауа-райны байланысты екенін мынадан да көруге болады. Мысалы, Гималай тауындағы Черрапунджи деген жерде жылына орта есеппен алғанда 13 мың миллиметр, ал тәулігіне 1200 миллиметр жаңбыр жауады. Ал біздің территориямыздағы Балқаш немесе Арал алабына жылына орта есеппен алғанда 150-200 миллиметрден артық жаңбыр жаумайды. Осы салыстырылп отырылған екі аймақата өзен суының мөлшері де өзгеше екені мәлім. Бұл жауын-шашынның аз көптігінен. Өзен суының мөлшері сондай – ақ оның алабына, жер бедеріне өсімдігіне де байланысты. Егер өзен арнасы суға мол болса, онда оның шаруашылыққа да пайдасы үлкен. Өзен суының мол не аз болуынан білу үшін кемінде 20 – 30 жыл қатарынан жүйелі түрде зерттеу қажет, өйткені өзен суы ауа – райына әрдайым құбылып тұрады. Осы құбылу әр жылы түрлі болып қана қоймай, бір жылдың ішінде әртүрлі болуы ықтимал. Қар еріген кезде суы көп болса, күз айларында азаяды, болмаса сәуір – мамыр айларында мол болып, маусым айларында құрғап кетеді. Өзен суының екінші рет көтерілуі ол күз айларында броатын құбылыс. Бұл кезеңде жауын – шашынның жағдайна байланысты су немесе мол болып ағады немесе құрғақ болады. Осы кездерде су электр станциялардыңда жұмыс істеу режимі бірқалыпты болмайды. Қыс айларында өзен арнасы қатып қалады. Сондықтан өзен суның режимі және спасы бұзылады да, оның суының онан әрі пайдалану мүмкіншідігі азаяды.
Табиғатта су ұдайы айналыста болып отырады. Планетамыздығы мұхиттардың суы 1 миллиард 370 миллион текше километр, ол атмосферада айналыс жасаған себепті 3000 жылда бір рет толық жаңарып отырады. Ал 60 миллион текше километр жер асты суы 5000 жылда бір рет, 24 миллион текше километр атмосфера ылғалы 330 жылда бір, 230 мың текше килоиетр көл суы он жылда, адамға ең пайдалы өзен суы 10 күнде бір жаңарып тұрады. Бір жылдың ішінде жер бетінен 520 мың текше километр су буланады және осыншама су жерге жаңбыр, қар болып жауады. Егер бұл суды бір тегіс жайсақ, бүкіл жер шарын тереңдігі бір метрге жуық су басар еді. Жер шарының әр жерінде болатын жауын – шашының мөлшері әр түрлі болады. Мысалы, мұхиттар мен теңіздерге жылына 400 мың текше километр жауын – шашын түседі, бұл – бүкіл Жер бетіне түсетін жауын – шашынның 79 процентіне тең келеді. Мұхиттар мен теңіздерге құрлықтан түрлі арналар жылына 100 мың текше километр су, яғни жер бетінен ағатын судың 19 проценті құйылады. Мұхиттар мен жалғаспайтын, тек көлдерге ғана құятын судың мөлшері жылына 10 мың текше километр болады. Ол – жер бетінен түсетін судың 2 процентін құрайды. Ал мұхиттар мен таңіздерден жылына 450 мың текше километр су буға айналады. Бұл бүкіл жер бетіне түсетін судың 86 проценті. Құрлықтан мұхиттарға ағып қосылатын судан жылына 60 мың текше километр, яғни жер бетіне түсетін судың 12 проценттейі буға айналып кетеді. Мұхиттар мен жалғаспайтын, тек көлдерге құятын судың жылына 10 мың текше километрі, немесе жер бетіне түсетін судың 2 проценттейі буға айналып отырады. Республикамызда бір жылдық жауын – шашының 70 проценті қар, ал қалған 30 проценті жаңбыр болады. Таулы аудандардың өзендеріне көбінесе мұздардың еруі есебінен суға ағады. Азияның өзендер шынында да қар суымен де, жаңбыр суларымен қабат толатын өзендерге жатады. Су әбден тасығаннан кейін өзендер жаңбыр және жер асты суларынан, яғни жауын – шашынның жерге сіңіп, өзен арнасы арқылы бұлаққа айналатын бөлігімен толысады. Өзендер суы қатқан кезде тек жер асты суларымен ғана отылығады. Солтүсік аймағында өзендерге жер асты суы есебінен 30 процент, орта өңірдің өзендеріне 10 – 20 прцентн су ағып келіп тұрады. Су ресурстарын тиімді пайдалану қазіргі уақытта ең маңызды орын алуда. Өзен суын жарату үшін өзен арнасын ғана пайдаланып қоймай, судың басталатын жерінен құятын жеріне дейін толық игеріп, өзен алабынтүгелімен шаруашылыққа пайдалану қажет, өйткені, өзен алабының табиғаты — өсімдігі, топырағы, бедері, гидро – географиялық, гидрогеологиялық жағдайы, биіктігі – осының бәрі су режимінің ерекшелігін көрсетеді. Осы табиғи жағдайлар өзгерсе, өзен суының режиміде де өзгереді. Мәселен, өзен алабында өсетін тоғайлы жердің топырағын тыңатса және түрлі агротехникалық жұмыстар тиімді де жоспарлы жүргізілсе, су режимінің бұзылмауына себепкер болады.2.2 Азияның өзендерінің халық шаруашылығындағы маңызы мен өзен суларын қорғау мәселелері
Табиғатты қорғау , әсіресе су байлықтарын қорғау – мемлекеттік үлкен маңызды мәселенің бірі болып саналады. Ұлы көсеміміз В. И. Ленин табиғатты қорғау біздің ең маңызды міндетіміздің бірі екенін, оны тиімді пайдалану қажеттігін атап айтқан болатын. Бұл даналық нұсқаулар Совет өкіметінің еабиғатты қорғау жөніндегі заңдарына негіз болуда.
Соңғы кездері осы салада ірі – ірі шаралар жүзеге асырылуда. Дегенмен табиғатты қорғау, әсіресе өзендерді қорғау жұмыстарында әлі де болса біраз кемшіліктер орын алып келеді. Мысалы, өзен, көл суының ластаныуының салдарынан су жәндіктері уланған жағдайлар байқалуда.
1958 жылы Неман өзенінің төменгі жағында балықтардың уланғаны анықталды. Олар су ішінде өсетін балдыр өсімдіктерінен уланған болып шықты. Осындай судың зиянды заттармен ластануы өте өте үлкен шығындарға ұшыратуы мүмкін. Сондықтан өндірістерде және тағы басқа қажеттерге қолданылған лай суларды өзендер мен көлдерге апарып құяр алдында оны тазарту керек. Тазартылмаған су ауыл шаруашылығында егістіктерді бүлдіреді, ішкен малдарды індетке ұшыратады, суда тіршілік ететін балықтар мен жәндіктерді зақымдандырады.
Соңғы жылдары өзендерді, көлдерді, теңіздерді ластанған, уланғансулардан қорғау мәселелерін жер шарының халықтары бірлесіп шешуді қолға алуды. 1961 жылы дуние жүзілік денсаулық сақтау қоғамының ұйғарымы бойынша Женевада конференция болды. Осы конференцияда өзендерді, ауыл шаруашылығында пайдаланатын суларды, ішетін суларды, жалпы табиғатты қалай қорғау мәселесі талқыланды.
1980 жылға дейін өндірісте пайдаланған лай сулардың, шаруашылықта пайдаланылатын сулардың көлемі 1960 жылмен салыстврғанда бес есе көбеюі мүмкіндігі есептеліп отыр. Егел осы лай, ластанған судың әсерінен ішуге жарамай қалады, ондағы балықтар, жәндіктер азайып, бойында өсетін өсімдіктер қурай бастайды. Ал табиғаттың өзгерісі арқылы бір өзен тазару үшін 4 – 5 жыл уақыт өтеді. Сондықтан табиғатты, өзендерді, көлдерді, орманды қорғау үшін үлкен қаржылар бөлінуі керек. Соңғы кездері шығарылған заң бойынша, әрбір кеме, шаруашылық орындарының лай, ластанған суларды тазартпай өзендерге жіберуіне тыйым салынған. 1961 жылы елімізде 540 – тан астам пайдаланған суды тазартатын орындар ашылса, 1963 жылы 1100 – ден аса су тазартқыш орындары іске қосылды.
1960 жылдың 22 — ші сәуірде Министрлер Советі « Су ресурстарын комплексті түрде пайдалану және оны қорғау туралы» қаулы щығыды. Мұна бүкіл елімізді түгелдей сумен қамтамасыз ету мәселесі айрықша қолға алынды.
