Акция түсінігі және оның экономиакалық мәні туралы реферат

0

Тақырыбы: Қазақстандағы акция нарығы

ЖОСПАР

Кіріспе

I. Акция түсінігі және оның экономиакалық мәні

Акция түсінігі, оның жіктелуі

Акция нарығындағы АҚ орны

  1. Қазақстандағы акция нарығының жағдайы

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының  формалары; қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделілігінің дәрежесі.

Қоғамдағы соңғы  жылдарда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері.

өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты жолы – бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар кез-келген нарықтық экономиканың төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады, яғни  бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, оларды нарық жүйесіндегі  ең өміршең субъектілер ғана ала алады.

Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.

Бұнда бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы, бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары және бағалы қағаздар нарығының даму жолдары қарастырылған.

  1. Акция түсінігі мен экономикалық мәні

1.1. Акция түсінігі, оның жіктелуі

Акциялар. Акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт  жұмыс істеп тұрса акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ, осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ. Акционерлік оны тек екінші нарықта сатуына болады.

Акцияны шығару мына жағайда болады:

¾ меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда;

¾ бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда:

¾ жарғылық капиталда қосымша молайтқанда.

Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарлған акциялардың бастапқы жиынтық құны. Ол өз кезегінде, айналымдағы капитал және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез – келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.

Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға және оны инфлияциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден – бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі. Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бірсыпыра елдердің заңында егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылып қалуы мүмкін.

Акция бірнеше түрге жіктеледі ( с-1 ) бір жағынан бір акционерлік басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып 2-ге бөлінсе, екінші жағынан корпорацияны басқаруға қатынасы құқығы бойынша – жай және артықшылықты акция деп екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.

а) Атаулы акция – иесі міндетті түрде корпорацияның листерінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша қай уақытта алғандығы туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп саналады.

ә) Ұсынушыға арналған акция – иесінің аты-жөні корпорация кітабында тіркелмеген акция, кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны ғана көрсетіледі.

Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты акциялар болып бөлінеді: Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты дивиденттер алу құқы, жиналыстарда дауыс беру арқылы корпоацияны басқаруға қатысу құқы және корпорацияжабылып қалған жағдайда болса,  несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алуға құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.

әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлес береді. Сонымен бірге жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі, дивидент корпорацияның шаруашылық нәтижесіне байланысты. Дивидент корпорацияның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтқанда дивидент төлеу пайданың салық төленгеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген.

Артықшылықты акциялар – меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан, белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төлеуін қамтамасыз етеді. Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағал қағаз. Оған байланысты артықшылық дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.

Артықшылықты акциялар наминал құны көрсетілген және көрсеиілмеген болып екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивидент акцияның нноминалына байланысты процент түрінде есептеледі. Ал, номиналсыз артықшылықты акциялар сирек кездеседі, олар дивиденттің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция номиналы оның нарықтық бағасына әсері жоқ.

Жай акция бойынша төленетін дивиденттер сияқты артықшылықты акция бойынша дивиденттер таза пайдадан бөлінеді. Артықшылықты акция әдетте атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы мумкін.

Артықшылықта акциялардың өзі, бірнеше түр тармағына бөлінеді. Олалды былай топтастыруға болады: қатысушылар және қатыспаушылар, кумулетивтік және кумулятивтік емес, конвертабельді және конвертабельді емес. Артықшылықта акциялардың аталған түрлерін шығаруға мүмкіндігі корпорацияның жарғысында қаралады. Акциялардың бұлай бөлінуінің себебі, акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалануына байланысты. Олар: үстеме пайданы бөлуге қатысу;  хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу;

1.2.Акция нарығындағы АҚ орны

Акционерлік қоғам деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам шығаратын және олардың түрлері мен санаттарына (катигорияларына) қарай акционердің дивидендтер алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылғаннан кейін оның қалған мүліктерінің бір бөлігіне құқықтарын куәландырады. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауапты болады. Акционер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты зияндарға тәуекел етеді.

Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп те аталады. Акционерлік қоғамдар жабық және ашық  қоғам үлгісінде құрылады. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның үлгісіне қарай,  ашық акционерлік қоғам немесе жабық акционерлік қоғам деген сөздер немесе  ААҚ және ЖАҚ  аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтеді.

Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын-ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.

Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар. Жабық қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне, ал олар бас тартқан жағдайда – қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті. Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.

Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты пайдаланбаса, ол қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығын акционерлердің жалпы жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның жарғысында сатуға ұсынылған акцияларды артықшылықпен сатып алу құқығын қоғамның акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың өзге мерзімдері белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде отыз күн болады.

Қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша үшінші тұлғаларға сатуға хақылы. Сатуға ұсынылған  акциялардың бағасын төмендету туралы шешім қабылдаған ретте акционер оларды басқа акционерлерге және қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.

Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық акционерлік қоғам деп аталады. Ашық қоғамның акциялары үш түрлі, яғни жабық, жеке және ашық орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.

Қазіргі уақытта ҚР-ның акционерлік қоғамдар туралы заңында бағалы қағаздар нарығындаакциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам ашық халықтық қоғам болып табылады  делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгіленген.

ААҚ  төмендегі жағдайларға байланысты ашық халықтық қоғам мәртебе-

сін жоғалтады. Егер:

  1. Халықтық қоғам мәртебесін алған қоғам акционерлерінің саны алты айдың ішінде бес жүзден кеміп кетсе;
  2. Оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерінен кеміп кетсе;
  3. Қоғам акцияларының бағалы қағаздар нарығындағы бағалануы тоқтатылса, яғни осы жағдайлардың біреуі пайда болған кезден бастап 6 ай өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуі тиіс.

Қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса, акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуы керек.

Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар қоғамның құрылтайшылары болып есептеледі. Қоғамның құрылтайшысы немесе құрушысы жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәліметтер бойынша бірлесіп жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді осы тұлға жеке-дара қабылдайды.

Қоғамдарды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде орасан көп табысты иемденеді. Құрылтайшы пайдасы дегеніміз қоғамды құрушылардың акцияларды сатудан алған сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы арасындағы айырма түрінде алатын табысы. Басқаша айтқанда, жалған капитал және нақты капиталдар мөлшерінің айырмасы құрылтайшы пайдасы болып есептелінеді. Мысалы, егер нақты капитал 200 доллар, ал жалған капитал 1000 доллар болса, онда құрылтайшы пайдасы 800 долларды құрайды (1000-200). Бұл пайданы алудың бір тәсілі – капиталдың ажыратылмалы болуы, яғни шығарылған бағалы қағаздар сомасының қоғамға нақты жұмсалған капиталдан көп болуы. Бұл құбылыс мемлекет акционерлік меншікті қанағаттанарсыз реттеп отырған елдерде кең өрістеген.

Құрылтай шарты мен жарғы қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады. Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады.

Құрылтай жиналысында құрылтайшылар қоғамды құру туралы шешім қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органдарын, сондай-ақ қоғамды мемлекеттік тіркеуге арналған  құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге құрылтайшылар енгізетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге уәкілетті адамдарды сайлайды. Құрылтайшылар құрылтай жиналысының хаттамасын және құрылтай шартын жасасып, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері туралы шешім қабылдауға тиіс.

Қоғамның құрылтай жиналысында сайланған органдар қоғам мемлекеттік тіркелгеннен кейінгі акционерлердің бірінші жалпы жиналысына дейін жұмыс істейді. Шетелдік инвестордың қатысуымен қоғам құру заң актілеріне сәйкес жүзеге асырылады.

Қоғамның құрылтай шартында қоғамды құру туралы шешім, қоғамның үлгісі, оның толықжәне қысқартылған атауы көрсетіледі. Сондай-ақ онда қоғамның жарияланған жарғылық капиталының ең төмен мөлшері: жабық қоғам үшін – айлық есепті көрсеткіштің 100 еселенген, ал ашық қоғам үшін – 5000 еселенген мөлшері туралы жазба болады.

Қоғамның жарғысы заңды тұлға ретіндегі қоғамның мәртебесін айқындайтын құжат. Қоғамды мемлекеттік тіркеу кезінде ол құрылтай құжаты ретінде қарастырылады. Қоғамның орналасқан жері, жарияланған акциялардың әр түрлі саны, санаттары, атаулы құны, оларды иеленушілердің құқықтарытуралы мәліметтер көрсетіледі. Жарғыда акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу мен өткізу тәртібі, сондай-ақ жалпы жиналысты өткізу туралы акционерлерге хабарлаудың жолдары, яғни осы хабарлар жарияланатын бұқаралық ақпараттар құралдары көрсетіледі.

Осымен қатар жарғыда қоғам акционерлерінің құқықтары, яғни қоғамды басқаруға қатысуға, дивиденд алуға, қоғамның қаржылық есебімен танысуға, ол таратылған жағдайда қалған мүліктің бір бөлігін алуға құқылы екендігі айқындалады. Жарғыда акционерлердің міндеттері де көрсетіледі. Акционер өзіне тиесілі акцияларды сату жөнінде ірі мәміле жасау ниеті туралы қоғамға хабарлауға, тізілімді ұстаушыларға немесе осы акционерге тиесілі акцияларды атаулы ұстаушыға қоғамның акциялардың ұстаушылардың тізілімін жүргізуге қажетті мәліметтердің өзгергендігін он күн ішінде хабарлауға және қоғамның құпия болып табылатын қызметі туралы мәліметтерді жария етпеуге міндетті.

Акционерлік қоғам – заңды тұлға. Оның органдары: акционерлердің жалпы жиналысы, директорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма, тексеру комиссиясы болып табылады. Қоғам акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы оның ең жоғары басқару органы. Ол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде өткізілуге тиіс. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары кезектен тыс болып саналады. Жабық қоғамның жарғысында қоғамды, директорлар кеңесін құрмай-ақ басқару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Бұл жағдайда, қоғамды басқару міндеті акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне беріледі

Акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жататын кейбір мәселелерді айтсақ, олар: қоғамның жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу; қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта құру және тарату; қоғамның басқару органдарын сайлау; қоғамның жарғылық капиталының мөлшерін өзгерту; оның жылдық қаржылық есебін және жыл қорытындысы бойынша дивидендтер мөлшерін бекіту; қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары мен тәртібі сияқты көптеген басқа мәселелер.

Егер акционерлердің жалпы жиналысына қатынасу үшін тіркеу аяқталған кезде жиынтығында қоғамның дауыс беретін акцияларының елу және одан да көп процентін иеленгенакционерлер тіркелсе, онда жалпы жиналыс шешім қабылдауға хақылы болып саналады.

Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда акционерлердің жалпы жиналысында құрамы үш адамнан кем болмауға  тиіс есеп комиссиясы бекітіледі. Ол жалпы жиналыстың кворумын анықтайды, жиналыста дауыс беру тәртібін түсіндіреді және дауыстарды санап, дауыс беру қорытындыларын шығарады. Акционердің жеке өзі немесе өкілі арқылы жалпы жиналысқа қатысуға және дауыс беруге міндетті. Акционердің өзі жиналысқа қатынаспай оның өкілі қатысса, онда ол заңдарға сәйкес рәсімделген сенімхат негізінде іс-әрекет жасайды. Дауыс беру   “қоғамның бір акциясы – бір дауыс ” принципі бойынша жүзеге асырылады.

Қоғамның басқару билігі қолында акцияларды бақылау бумасы бар ірі акционерлерде болады. Акциялардың бақылау бумасы деген қоғамда үстемдік беретін акциялардың саны. Ол меншік иесіне қоғам қабылдайтын шешімдерді айқындауына құқық беретін белгілі бір акциялар бумасының қоғамның шығарылған жарғылық капиталының мөлшеріне проценттік ара қатынасы. Іс жүзінде акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беретін акциялардың бес және одан да көп процентін иеленген акционерлер шешуші дауысқа ие.

Қоғамның басқару органы – директорлар кеңесі.Оның міндетіне қоғам қызметінің басым бағыттарын айқындау, акционерлердің жылдық және керек жағдайларда кезектен тыс жалпы жиналыстарын шақыру туралы шешім қабылдау, олардың күн тәртібін бекіту, қоғам шығарған акцияларды, облигациялар мен өзге де бағалы қағаздарды сатып алу туралы шешім қабылдау, таза табысты, резервтік капитал  мен қоғамның өзге қорларының қаражатын пайдалану тәртібін айқындау және сол сияқты көптеген қоғамның жылдық жиналыстары аралығында шешілетін мәселелер жатады.

Ағымдағы қызметке басшылық жасауды, яғни акционерлердің жалпы жиналысының және директорлар кеңесінің шешімдерін қоғамның атқарушы органы жүзеге асырады. Ол алқалы немесе жеке-дара болуы мүмкін. Алқалы атқарушы органды директорлар кеңесі қоғамның жарғысында көрсетілген санда және мерзімге сайлайды. Атқарушы орган қоғамның атынан іс-қимыл жасайды, оның мүддесін қорғайды, штатты шығарып және қоғамның барлық қызметкерлерінің орындауы үшін міндетті нұсқаулар береді.

Қоғамның атқарушы органының қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге асыратын орган – тексеру комиссиясы. Ол кемінде үш мүше құрамында құрылып, бес жыл мерзімге сайланады. Тексеру комиссиясы кез-келген уақытта өзінің бастамасымен, акционерлер жалпы жиналысының, қоғамның директорлар кеңесінің тапсырмасы бойынша және акциялардың 10 процентінен астамын иеленетін акционерлерінің талабы бойынша қоғамның атқарушы органының қызметіне тексеріс жүргізеді.

Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес акционерлерге өз табысынан дивиденд төлейді. Дивиденд деген тиесілі акциялар санына байланысты акционерге төленетін сыйақы. Дивидендтер ақшамен немесе акционердің келісімімен сол қоғамның бағалы қағаздарымен де төленеді. Қоғам дивидендтер төлеуді тоқсан сайын, жарты жылда бір рет, не жыл қорытындысы бойынша жариялайды.

ІІ. Қазақстандағы акция нарығының жағдайы.

Акция — акционерлік  қоғамның капиталына қаражат қосқандығын куәландыратын жазбаша куәлікті, меншік нысанына білдіретін бағалы қағаз.

Акция өз кезегінде оның иесіне тиісті  акция соиасына сәйкес салынған капиталына белгілі бір дивидент алуға құқық береді. Оның тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен айырмашылығы ол акцияны сатып алу барысында қоғам капиталына қатынасады, ал өнеркәсіптік облигацияны сатып алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты пайыз төлеуге келісім шарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционерлік АҚ-ның несие беруші болып саналмайды және сондықтан да ол қоғамнан өз акциясына тұрақты дивидент төлеуді және акция бағамы түскен жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық табысының  шамасы баланста көрсетілетін пайдаға тәуелді. Акционерлердің жалпы жиналысында бұл пайданы пайдалану, сондай-ақ дивидент нысанында пайданың үлесін анықтау және төлеу сұрақтары шешіледі.

Егер акционерлік қоғам тиімді жұмыс істеп отырса, онда акционерлік капиталды ұлғайту үшін мүмкіндік жасалады. Бірақ акция иелері акционерлер санын ұлғайтуға ұмтылмайды, себебі әр акционерлердің  жаңадан шығарылатын акциялардысатып алуға құқықтары бар. Кез келген акционерлер өзінде бар “ескі” акциялар шамасына тең мөлшерде жаңа акциялар сатып ала алады.

Бағалы қағаздар нарығында бірінші кезекте қор биржасында бір кәсіпорынның акциялар бір уақыт ішінде компанияның нақты қорларында ешқандай да өзгеріссіз қалуына қарамай-ақ әр түрлі бағаға  ие болуы мүмкін. АҚ пайдасы келесідей түрде бөлінеді: оның бір бөлігі акционерлер арасында бөлінеді,  екіншісі-акционерлік компанияның резервіне бағытталып және оның капиталын ұлғайту үшін немесе өндіріс құлдырауға не дағдарысқа ұшыраған кезде дивидент   төлеуге қызмет етеді.

әдетте АҚ, резервтер немесе “заемдық резервтер” деп аталатын қорды құру саясатын жүргізеді. Сөйтіп жинақталған қор таусылғанда ғана акционерлік коипания дивиденттерді қысқартады. Бұл акционерлік қоғамның жақын арадағы құлдырауы туралы белгісін білдіреді. Акцияны иеленушілер болса,аз дивидент әкелетін акцияларданқұтылуға тырысады. Сөйтіп, барлығының сол қоғамның акцияларына құтылуға тырысуы, акция бағамының төмендеуіне жол береді. Егер акционерлік қоғам қызметін толық тоқтатса, акция иелері акционерлік қоғамға қосқан қароажаттарын толығымен жоғалтып акция ешкімге қажетсіз жай қағазға айналады.

Акционерлік қоғамның бірқалыпты жұмыс жасауы барысында акцияның иелері өздерінің акцияларына тиісті дивиденттерді алады. Мысалға 50 теңгелік акцияның табысы 6 теңгені құрасын делік. 1 акцияға келетін 6 теңге дивидент бұл акциоенрлердің акциясы бойынша 12% жылдық табысын білдіреді. Акцияның номиналдық бағасы бойынша акционерлік қоғамның қалыптасуы  негізінде сатылып, кейіннен олар бір шама жоғары бағаммен сатылады. Бұл жағдайда табыстың нақты деңгейі  рендит мына формула бойынша есептеледі:

Дивидент

Рендит=                                               100

Сатып алу бағасы

Егер де 50 теңгелік номиналдық құны бар акция 250 теңге бағамы бойынша сатып алынса  және ол бойынша 10 теңге юивидент төленетін болса, онда жылдық табыс көрсеткіші келесідей  болады:

100

10                   = 4%

250

Бірақ бұл көрсетілген акция табысын салым иесі үшін тартымды деп айту қиын. Ол үшін акция бағасының өсуін тосу бұл маңызды себебі, ондай акцияны сату, ол акция бойынша біршама табысты қамтамасыз етуі  мүмкін. Демек екінші бір сәт- бұл акция бағамының өсуі н тосу, салымшыға ең күшті ықпал етеді.

Қор  биржасындағы ж әне банктердегі акцияның  сатылу және сатып алу бағасы акцияның бағамы деп аталады. Ол негізінен екі факторға: дивидент мөлшеріне және қарыздық паиыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін дивидент қаншалықты жоғары болса, солғұрлым акция қымбат немесе оның бағамы жоғары келеді.

Акцияны сатып ала отырып қаражат иесі одан алатын дивидент бойынша табысты өз капиталын банк немесе өнеркәсіп компаниясының тұрақты табысы кепілдендірілген облигацияны сатып алу барысымен  салыстырады. Банктегі пайыз деңгейі – акция бағамының жоғарлауы  немесе төмендеуіне ықпал ететін    фактор болып табылады. Банктік пайыз жоғары болса, қор биржасындағы акцияның бағамы төмен болады немесе керісінше. Айталық 100 теңгелік наминалдық құны бар акция жыл сайын 12 теңге мөлшерінде дивидент алып келіп отырсын делік, ал қарыздық пайыз деңгейі –4% болсын. Онда бұл акцияның биржадағы бағамы  300 теңге, себебі осындай  соманы банкіге 4% жылдық мөлшерде салатын болсақ, одан 12 теңге сомасында табыс аламыз.  Демек, акция  бағамының формуласын төмендегідей формула көмегімен анықтайды:

Дивидент

Акция бағамы                                                       100

Қарыздық пайыз

Бұл шамалар мәнінде акция бағамы сұраныс пен ұсыныс  арсындағы шекті қатынасты өзгерістерге байланысты бір қалыпты ауытқып отырады. Мұндай ауытқулар әсіресе өндіріс құлдырауы мен дағдарыс кезінде қатты байқалуы мүмкін. Дпғдарыс кезінде, дивиденттердің мөлшерінің азайған кезінде  қарыздық пайыз мөлшері  өзінің жоғары шегіне  жетіп акция  бағамы күрт төмендейді.  Осындай ауытқулар механизмін биржалық мәмілелер процесінде өндіріс активтерін иеленушілер кеңінен қолданады. Акция бағамы әр түрлі бағыттардан туындайтын көптеген факторларының әсер етуінен құралады. Бір жағынан, ол қарыздық пайыз шамасына тәуелді, себебі акционерлік қоғамның акциясын сатып алуға жұмсалған қаражаттың несиеге берілетін ақшалай  қаражатпен өзара ұқсастығы бар. Сондықтан да пайыз нысанындағы сый ақы экономикалық негізделген болып саналады. Екінші  жағынан  дивидент шамасына сол акционерлік қоғамның кәсіпкерлік қызметінің  жетістіктері де ықпал етеді. Мұндай жағдайда дивидент акционерлік қоғамда түзілетін пайда сомасына тікелей тәуелді. Аталған акция бағамының шамасына әр түрлі бағытта әсер етеді.

Қорытынды

Қазақстанда қазір  акционерлік қоғамдар шамалы ғана, оларда қазір тоқтап тұр, ескі құрал жабдықтардан басқа ешнәрсе жоқ , олардың жұмысы да пайдасы жоқ, тек үлкен шығында. Бұл кіші акционерлік қоғамдар, баланысты мөлшер-лемесінің  қалдығын акцияның нарығына тастап жатыр, шын активтермен қамтамасыздандырылмаған. Барлық елде заң бойынша шығыны барлар мен банкротқа ұшраған акционерлік қоғам қайта кәсіпорын құра алмайды. Бізде ешқандай да, ешкім де инвестициялық  конкурс, эксперемент және банкрот барлығы сот арқылы  шешіледі. Ал мемлекет болса қаржы нарығымен басқаруды ойлауда, бірақ бос тіркеусіз жатқан орындар өте көп. Мысалы, жер қозғалмайтын мүлік, табиғат ресурстары, бағалы металдар және т. б. Мемлекет өзінің басқару функциясын өзгерту керек, оның орнына  көмекші Акционерлік қоғамдардың – ақша массасын реттеу, несиенің көлемі мен бағытталуын реттеу, мемлекет кепілін қамтамасыз ету және депозиттік сақтандыру системасын реттеу,  несиелер, жеке сектірдің зайымы, алтын және экспорты реттеу. Бастысы ол қатаң жауапкершілікті  өздерінің ссудалық капиталдың нарығының іс-әрекеті, қазыналық вексель, облигация, мемлекеттің міндеті, корпоративтік бағалы қағаздар бәсекесі. Қазіргі уақытта  Қазақстанда бұлар жоқ, бірақ заң өскен сайын, біздің  экономикамыз бәрі бір жоғары көтеріледі.  Акционерлік қоғамдардың Қазақстанда экономикалық  рөлі көтерілетініне күмәнданбайтынымыз анық.

Қазақстан Республикасында қалыптасып келе  жатқан бағалы қағаздар нарығының үлгісіне нақты біріңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін.

Қолданылған әдебиеттер:

  1. Алехин Б. И. “Рынок ценных бумаг” Сомвен 1992 – 160 стр.
  2. Бункина М. Деньги, Банки, Валюта Учебное пособие Москва АО “ДЖ”
  3. Карагусова Г.     1994 г.  “Что нужно знать о ценных бумагах” .

Вопросы и ответы – Алматы  қаржы – қаражат . 1996 – 28 ст.

  1. Карагусов Р. “Ценные бумаги и регулирование их обращении в Республики Казахстан” Алматы “Қаржы – Қаражат” 1995 – 56 ст.
  2. “Формирование системы акционерных обществ в Республике Казахстан” ( Кошанов А. К.  Рамазанов А. А. и др. )  Алматы – Галым 1995 – 98 ст.
  3. “Ценные бумаги” Сейткасымов Т. С. и др. Алматы Экономика. 1998 г.
  4. Балабанов В.С. «Рынок ценных бумаг»., Москва-1994.
  5. Карагусов Ф. «Ценные бумаги и регулирования их обращений в РК»., Алматы – 1995.
  6. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы»., Алматы-1999.
  7. Көшенова Б.А. «Ақша, несие, банк, валюта қатынастары»., Алматы-2000.