Адамның жеке басының мінез-құлқындағы көрінісінің психологиялық тарихы

Жоспар

1. Темперамент туралы түсінік және оның түрлері                                      3

2. Т е м п е р а м е н т   т у р а л ы   і л і м н і ң   д а м у ы                             4

3. Темперамент типтерінің өзгеруі және адамның жеке басының мінез-құлқындағы көрінісі,  оларды тәрбиелеу.                                                             6

4.Тәлім-тәрбие ( педогогикалық) психологиясы.                                          11

     5.Психологиялық зерттеудегі нақты әдістер мен тәсілдер.                          16

       Қорытынды                                                                                                      21

Кіріспе 

Сыртқы бейнесі мен түр-тұлғасы жағынан адамдар біріне — бірі ұқсас болғанымен, мінез-құлқы, темперамент ерекшеліктері, қабілеті мен икемділігі жағынан олардың әрқайсысының өзіндік даралық қасиеттері болады. Табиғатта жеке дара ерекшеліктерімен сипатталатын үш түрлі нәрсе бар. Оның бірі – бір түп ағаштағы 200 000 – ға жуық жапырақтың бедері жағынан бір-біріне ұқсамай, даралық өзгешілігімен көзге түсетіндігі; екіншісі – темпераменті, мінез-құлқы жағынан бірдей екі адам болмайды; үшіншісі – дүние жүзіндегі 6 млрд. адамның әрқайсысының саусақ бедері біріне-бірі ұқсамайды. Осы деректер табиғаттағы кемелденіп жетілген ақыл-ой иесі – адамның өзіндік қасиеті мен ерекшелігін білдіреді. 

Әрбір кісінің жеке басына тән дара өзгешіліктің бірі – осы темперамент. «Темперамент» сөзінің шығу тегіне тоқталар болсақ, «красис» деген грек сөзін латынша – темпераментум дейді. Мұндай атаудың мәні нәрселердің не заттардың мөлшер шамаластығы деген түсінікті білдіреді. Бұл өзгешілік – ең алдымен, адамның эмоциялық сезіміндегі және жүріс-тұрысы мен қимыл-қозғалысындағы, сөйлеген сөзіндегі, өзге адамдармен қарым-қатынасындағы ерекшеліктері. Сөйтіп, біз темпераментті жүйке жүйесінің табиғи типтік қасиеттеріне тәуелді, жеке адамға тән дара өзгешілік деп білеміз. Адамның мұндай өзгешілігінің сыр-сипатына зерттеуші-ғалымдар ерте замандарда-ақ айрықша мән берген. Адамның осындай өзгешілігінің мәнін ашуға алғаш көңіл аударып, еңбек жазған – ертедегі грек жұртының дәрігер ғылымы Гипппократ (б.з.д. 460 – 356 жж.) болды. Ол өз шәкірттерімен бірге организм өзгешіліктері денедегі «тіршілік шырындарына» байланысты деп санады. Яғни, олардың пікірінше, денені жылытатын – қан, салқындататын – сөл, құрғататын өт, дымқылдандыратын – қара өт. Бұлар бірімен –бірі белгілі бір пропорциялық қатынаста болады. Осы заттар қатынасының қай мөлшерде екендігіне қарай әрбір адамның өзіндік даралық өзгешілігі болады. Қанның пропорциялық мөлшері көп болса – сангвиник (латынша – сангуис); сөл көп болса – флегматик (грекше – флегма), өт көп болса – холерик ( грекше – холе) және күшті пропорция қара өтте болса – меланхолик – грекше – мелайнехоле – қара өт) деп төрт типке бөлген. Сол кезден бастап ғылымда темперамент атауы тұрақты орын алды.

1. Т е м п е р а м е н т   т у р а л ы   і л і м н і ң   д а м у ы.

Қазіргі кезде темпераменттің сангивиник, флегматик, холерик, меланхолик деп аталатын типтері туралы психалогияда ерте замандардан бері қалыптасқан тарихи мәліметтер белгілі бір жүйеге келтірілді. Гиппократтан соң Римнің атақты дәрігер ғалым Гален (129-199) темпераменттің санын көбейтіп, он үшке жеткізді. Ол темперамент түрлерін Гиппоракттан өзгеше, яғни оның физиологиялық ерекшеліктеріне қоса, психологиялық, тіптен адамның адамгершілік қасиеттеріне қатысты сапалармен байланысты деп түсіндірді.

Ал медецина ғылымының ерте замандағы өкілдері темперамент жайындағы ілімді ықшамдап, оның бұрынғы төрт  типін сол күйінде қалдырды. XVIII  ғасырда атақты неміс философы И. Кант (1724 -1804) 1798 жылы жарық көрген «Антропология» деген еңбегінде темпераменттің төрт түріне сипаттама беріп, оларды тек психологиялық қасиеттер деп анықтады. Темперамент туралы ілім жаңа дәуірге дейін, негізінен, психологиялық қасиет деп саналып келді. Осы көзқарасқа сәйкес енді темперамент типтері жайындағы түсініктердің мазмұн-мәнісі де өзгере бастады. Темперамент түрлерін тек физиологиялық қана емес, психологиялық ерекшеліктері тұрғысынан қарастыруға баса мән берілетін болды. Бұл мәселеге келгенде И.Кант сезім күйінің әрқилы болуымен бірге адам өз іс-әрекетінің белсенділік деңгейі арасындағы қатынастарға тәуелді болып отырады деген пікір айтты. Ал XIX ғасырдың соңынан әйгілі неміс психологы В. Вундт темпераменттер адамның «жан дүние тебіреністерінің» күш-қуаты мен жылдамдығының арақатынастарына тәуелді болады деп есептеді. Мұндай пікірлер темперамент типтеріне түрліше сипаттама беріп олардың  түрлерін әркім өзінше анықтауға тырысты. Мәселен, Гален темпераменттің төрт түрінің басқа да бірнеше түрі болады десе, өзге зерттеушілер алты, тіпті сегіз типі болады деген пікірлер айтты. И. Канттан басқа да  бірсыпыра оқымыстылар темперамент ерекшеліктерін адамның жеке басына тән мінез-құлық сипаттарынан бөліп қарастыра бастады. Алайда, темперамент пен адамның даралық сипаттарын білдіретін психологиялық өзгешіліктерді анықтап көрсетудің нақтылы тіректері мен өлшемі ұзақ жылдар бойы айқындала қоймайды.

Темперамент туралы ілімнің тарихын сөз еткенде, оның типтерін түсіндіру барысында екі түрлі бағыттың тартысы болғандығын  ескерген жөн. Оның бірі – неміс психологы Кречмар мен американ психологы Шелдонның темперамент типтері ішкі секреция бездері қызметтерінің арақатынасына байланысты болады деп санауы, ал екінші бағыты – И. П. Павловтың жүйке жүйесі типтерінің қызметі жайындағы  ілімі. Бұл ілім темперамент типтері жайындағы  түсінікті ғылыми тұрғыдан дәйектеп, сара жолға салды.

Темперамент жайындағы бұл зерттеулерден басқа неміс анатомы Гейне мен  көрнекі орыс педагогі П.Ф. Лесгафтың (1837 – 1909) көзқарастарын да атап өткен жөн. Гейне темпераменттердің түрліше болуы жүйке жүйесінің  тонусына  байланысты десе, орыстың антрополог ғалымы Зеланд мұндай әр түрлілік ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты дейді. Ал П.Ф.Лесгафт темпераменттер қан сауыттарының жуандығы мен кендігіне байланысты деген тұжырым айтты.

Темперамент жайында арнайы сөз етіп, оның типтері мен түрлерін, адамның мінез-құлқы мен әр алуан қимыл-әрекетіндегі көріністерін тәлім –тәрбие істерімен ұштастыра отырып іздестірген – қазақ халқының көрнекті жазушысы Жүсіпбек Аймауытов. Ол өзінің 1928 жылы Мәскеуде араб әрпімен басылып шыққан «Жан жүйесі және өнер таңдау» деген еңбегінде тек темперамент түрлерінің ғана емес, жалпы психология ғылымының өзекті мәселелерінің өз кезіндегі ғылымның деңгейінде қарастырып, өте құнды пікірлер айттты.

Темпераменттің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан дәйектеп түсіндірген – академик И.П. Павлов . Жүйке жүйесінің типтері ми қабығындағы қозу, тежелу процестерінің негізгі үш белгісі – қозу мен тежелудің күші, олардың тепе-теңдігі және қозғалғыштығы жиынтығынан құралады. Жүйке процестерінің күші ми қабығының жұмыс істеу қабілетіне немесе сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі жатады. Ал жүйке процестерінің тепе-теңдігі қозу мен тежелудің бір-біріне теңдігін көрсетеді. Жүйке процестерінің қозғалғыштығы деп қозу мен тежелудің бір-бірімен аламаса алу қабілетін айтады. 

Жүйе жүйесі типтерінің, негізінен, үш түрлі процеске байланысты екендігі жоғарыда айтылып өтті. Енді осы типтердің әрқайсысына қысқаша сипаттама берелік.

Жүйке жүйесінің күші дегеніміз – оның клеткаларындағы физиологиялық заттардың қоры. Клеткада қор мол болса, қозу мен тежелу процестері де күшті, ал қор тапшы болса, әлсіз болады. Процестері теңдес болса, қозу мен тежелу де тепе-тең, ал шамалас болмай, екеуі екі дәрежеде болса, онда бірінен-бірі алшақ, тең емес болады. Ми қабығының бір бөлігіндегі қозуды сол бөліктегі тежелу, керісінше, тежелуді қозу оңай ауыстырып отырса, онда жүйке жүйесі қозғалғыш, ал оңай ауыстырмай, керенаулап қалса, онда жүйке жүйесі енжар болады. Демек, жүйке жүйесіндегі қозу мен тежелу процесі тең емес, бірінен-бірі алшақ. Қозғалғыш болса, оны шыдамсыз тип, ал күшті, теңдес болса, оны сергек тип дейміз. Күшті, теңдес, енжар болса – тыныш тип, егер жүйкесі шыдамсыз, күшсіз болса, әлсіз тип делінеді.

И.П. Павловтың жануарлардың жүйке жүйесінің физиологиялық негіздерін зерттей отырып анықтаған жайттары адамның да жүйке жүйесінің типтеріне негіз бола алады. Енді осы негіздерге сүйене отырып, «Темперамент деген не?» деген сұрауға жауап берейік.

Темперамент – адамның жалпы мінездемесі. Анық мінездеме жеке адамның барлық іс-әрекетінен көрініп тұрады. Жүйке жүйесі типтерінің сыр-сипаты темперамент типтерімен бірдей. Мұның екеуі де дара адамның бойындағы өзгешіліктерін сипаттайды. Жүйек жүйесінің типі шыдамсыз болса – холерик, сергек болса – сангвиник, тыныш болса – флегматик, әлсіз болса – меланхолик болады. Жүйке жүйесінің типтері мен темперамент түрлері салыстырмалы түрде  төмендегі кестеде көрсетілген.

Темпераменттер мен жүйке жүйесі типтерінің өзара қатынастары және темпераменттердің ұнамды, ұнамсыз  жағы.

1. Темперамент типтерінің сипаты

Психологияда жүйке жүйесінің белгілі типі адамның қылығынан, іс-әрекеті мен еңбегінен, оқу әрекеті мен ойынынан, сөйлеген сөзі мен спортпен шұғылдану әрекетінен белгі беріп, меншікті дара өзгешелігін көрсетуіне байланысты сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик деп төртке бөліп сипаттаймыз.

Сангвиниктің эмоциялық қозуы шапшаң, күшті,  бірақ тұрақсыз. Көңіл-күйі әп — сәтте өзгереді. Ол — әсершіл адам. Ұнатқан, сүйген нәрселеріне елігіп әуестенуі де оңай, жеңсігінің басылуы да жылдам. Төңірегіндегі уақиғаларға, нәрсенің  мән-жайына елең етіп, көңілденуі де, басқа нәрсеге ауып кетуі де тез. Көңілі көтеріңкі болып келеді. Ұзақ уақыт мұңайып жүрмейді. Бастан кешкен сезім күйлері санасында елеулі із қалдырмайды. Шапшаң да икемді, қозғалғыш та қызу, еті тірі, сергек. Сезім күйлерін сыртқы қимылдары  әйгілеп тұрады. Көтеріңкі, мәнерлі сөйлейді, мимика қимылы көп. Ақ жарқын, ашық. Мұндай адам басқалар мен  жылдам жақындасады, бірақ қатынас-байланысында үстірттік болады, қызықтырған іске бейімділігі табылады, талпынуы көп., бірақ оп-оңай солғындап қала береді, бастаған ісіне тыңғылықты болмай, жұмысы аяқсыз қалады. Уәде  береді, бірақ оны орындай алмайды. Ойынға қызу қатысады, ойын процесінде рөлін өзгертіп отырады, өкпелеп  қалуы оңай, өкпелесе жылап жібереді, алайда ренжігенін лезде ұмытады, көзінің жасы кеппей-ақ күле бастайды. 

Холериктің эмоцияға берілуі шапшың. Сезім күйлері оқыс ауытқып, құмарта көтеріліп кететін шыдамсыз, күйгелек кісі. Әп-сәтте қызып кетіп, күйіп-піседі. Ашуланса, бұрқ-сарқ етіп, қызу екпіні сарқылып барып басылады, бастан кешкен сезімі санасында терең із қалдырады, қимыл-қозғалысы шапшаң. Икемсіз оқыс қылықтарына қарамастан, қызулы, жігерлі, пысық және іс-әрекет атқаруға бейімді келеді. Жұмысқа құмарта беріліп, екпінмен істейді, анық, әсерлі, мәнерлі сөйлейді. Сезім күйлері сөзінен, мимика, пантомикасынан білініп тұрады.

Холерик бала белсенді, батыл келеді, іске шапшаң кіріседі, бастаған іс-әрекетін аяқтап шығады, көп адам қатысқан ойындарға құмар. Өзі де ұйымдастырып, аяғына дейін белсене қатысады, шыдамсыз, күйгелек, лезде өкпелейді, әп-сәтте ашуланады және ашуын ұзақ сақтайды.

Меланхоликтік эмоциялық көтерілуі табанды, күшті, тұрақты болады, сыртқы көрінісі әлсіз келеді. Әр  нәрседен ауыр әсер алады, олар бойын билеп, санасында терең із қалдырады, көңіл-күйлері бір қалыпты ұзақ сақталады, мінезі баяу өзгереді, көңілі көбінесе жабырқау, кейде қайғылы да болады. Сыртқы жағдайдан үрейленіп, сескеніп тұрады, кедергі  кездессе, уайымдап қажи түседі, қимыл-қозғалыстары ақырын, баяу болады. Мәнерсіз, ақырын сөйлейді, сезім күйлері сыртқы қимылдарынан көрінбейді. Өзі тұйық, жасқаншақ келеді, кісімен көп араласпайды. Іске бірден кірісіп кетпейді, егер кіріссе, іс-әрекетін толық аяқтап шығады. 

Меланхолик бала сыпайы, момақан, жасқаншақ келеді, біреу сұрақ қойса, қысылып, ұялып қалады, көңілденуі де, өкпелеп ренжуі де қиын, ренжіп қалса, көпке дейін ұмытпайды, ойынға бірден қосылып кетпейді, жатырқап тұрады, кешігіп барып қатысады, іске де бірден кіріспейді, бір бастап кетсе, ойынды да, жұмысты да аяқтап шығады. 

Флегматик эмоциялық қозуы әлсіз болады, қызуланып желікпейді, елеуреп ашуланбайды, көңіл-күйлері байсалды, орнақты қалпында ұзақ сақталады, баяу өзгереді, жарқырап қуануы да, жабырқап қайғыруы да қиын, аз қозғалады, сылбыр керенау қимылдайды, сезім күйлерін дене қимылдары білдіріп тұрмайды, мимикасы, өзге қимылдары мәнерсіз. Бір сарынды монотонды сөйлейді. Кісімен араласып жақындасуы да мардамсыз, іске ырғалып-жырғалып барып кіріседі. Іс-әрекетін байсалды, тиянақты орындайды, бастаған ісін қадағалап істейді, аяқтап шығады.

Флегматик бала байсалды, баяу, орнықты болады. Кісіге үйірлігі аз, өзі ешкімге тиісіп, соқтығыспайды. Біреу жанжалға шақырса, есебін  тауып жалтырап кетеді, тыныштықты жақсы көреді. Көңіл көтеретін сауыққа да әуес емес, бөтен кісіге міндет артып өкпелемейді.

Әрбір жеке адамның темпераментінде жалпы адамдарға ортақ, типтік бірсыпыра сипаттар болады. Сол сипаттармен әр кісі темпераменттің белгілі бір типіне қосылады. Жоғарыдағы атап айтылғандай, таза темперамент типтері өмірде сирек кездеседі. Көп адамдарда бір типтің сипаттары басқа типтердің сипаттарына қосылып, араласып жүреді. Мәселен, холерикте меланхолик пен флегматиктің, сангвиникте холеррик пен флегматиктің сипаттары аралас келуі мүмкін. Аралас типте холерик, сангвиник сипаты көп көрінсе, сангвиник дейміз. Алайда, темперамент типтерінің аралас сипаттары түрліше жағдайда белгі береді. Тұрмыс жағдайында бір типтің, іс-әрекет, еңбек процесінде басқа типтердің ерекшелігі сезіледі. Мұндай қылықты спортшылардан көруге болады. Кейбір боксер, футболистер стадионға келгенде, өзгеріп кетеді. Темпераменттің жайшылықта байқалмайтын жаңа сипаттарын көрсетеді.

3.Темперамент типтерінің өзгеруі және адамның жеке басының мінез-құлқындағы көрінісі,  оларды тәрбиелеу.

Жүйке жүйесінің типтері  өзгеріп, дамиды. Бұл жайтты И.П. Павлов өз еңбектерінде ерекше атап айтқан болатын. Жүйке жүйесі  іс- әрекетінің дамуы мен өзгеруі тек  оның табиғи типтерін ғана билеумен шектеліп қоймай, организм тіршілігі өзгерістерінің бәріне дерлік әсер етеді. Жоғары жүйке қызметінде адамның шексіз-шетсіз жаңа байланыстар жасауға күшті қабілеті және пластикалық төзімді қасиеті болады.

Адам өмірінде жасалған уақытша байланыстардың тұрақты жүйесі онық қылығына, іс-әрекетіне күрделі өзгерістер енгізеді. Кісінің қоғамдық -әлеуметтік көзқарастарының ұнамды қасиеттрін жетілдіріп дамытуына әсер етеді. Жеке адамның даралық өзгешелігі болып саналатын мінезі уақытша байланыстар жүйесі бойынша қалыптасады. Осы орайда, темпераменттің жүйке жүйесінің туа пайда болатын типтік қасиеті, ал мінездің адам бойында жүре пайда болатын психологиялық ерекшелігі екеніне көз жеткіземіз. Балалар мен шәкірттердің психикалық дамуында олардың мінез қырлары жетіліп, темперамент мінез құрамына қосылады.

Темперамент типтерін жақсы, жаман деп ажырату дұрыс емес. Өйткені, әрбір темпераменттің жарамды, жарамсыз және ұнамды, ұнамсыз сипаттары болатындығына көз жеткіздік. Мәселен, ұстамсыз тип холерикті шапшаң қимылдап, істі жігерлі атқаруға баулау флегматиктен оңай.  Ал флегматикті салмақты, сабырлы болуға үйрету холерикті үйретуден жеңіл. Сангвиниктің сергек, қайырымды қасиеттері, флегматиктің асықпайтын салмақтылығы, холериктің жігерлігі, меланхоликтің ұзақ сақталатын терең сезімі темперамент типтерінің аса бағалы сипаттары болып саналады.

Темперамент ерекшеліктерінің ұнамды қасиеттерін  баланың бойына сіңіру үшін оларды жастайынан тәрбиелеп, мінез –құлықтарының жағымды қырларын қалыптастырып отыру – ата-аналардың, ұстаздар мен тәрбиешілердің борышы және қоғам алдындағы жауапты міндеті. Сондай –ақ, тәлім –тәрбие істерінде балалар мен шәкірттердің бойындағы темперамент типтеріне хабардар болып, олардың даралық ерекшеліктерін ескеріп отырудың да маңызы зор.

Баланың типтік сипатын жақсы білу үшін флегматикті жұмыстың, сабақ кезеңдерінің басында қадағалаған жөн. Дер кезінде ескерілмей, назардан тыс қалған бала темпераментінің ұнамсыз жақтары кімге болса да опық жегізуі мүмкін. Мысалы, сангвиникті ісін бастаған кезінде бақылауға алу керек. Олай етпеген жағдайда ол ауытқып кетуі мүмкін. Бала сабақ үстінде, үзіліс кезінде тәртіпсіз қылық көрсететін болса, оның өзіндік даралық ерекшелігіне орай әралуан әдіс-тәсілдермен ықпал ету тиімді болмақ. Меланхоликке мұндай жағдайда ұстаздың суық қабақпен бір қарағаны да жеткілікті. Ал холерикке байсалды үн мен қатаң ескерту жасау, қажет болғанда оны қайталау да керек. Тәлім-тәрбие істерінің басты мақсаты – шәкірттердің темперамент типтерімен жете танысып, олардың ұнамды қасиеттері мен сапалы ерекшеліктерін дамытып отыру. 

Тәлім-тәрбие, өмір тәжірибесі темперамент типтеріндегі кейбір қылықтарды дамытып, жағымсыз жақтарын тежеп отыруды талап етеді. Мысалы, холериктің күйгелек, ашуланғыш, құбылмалы оқыс қылықтарын, мазасыздығын, менмендік сипаттарын тежей отырып, оның алғырлығын оқу материалын ұғына білуге бағыттаған абзал. Сангвиниктің жеңілтек, тиянақсыз, үстірт қылықтарын тәрбие арқылы өзгертіп, ұнамды сипатқа айналдыру керек. Флегматиктің керенау, жалқау, салқын қылықтарын жүрек тебірентерлік өткір сезімге айналдыруға, сергімейтін мінезін және күнделікті тіршілігі мен ғана шұғылданатын әрекетін өзгертіп, оны қоғамдық өрелі іспен айналысуға баулуға болады. Болмашы нәрсені көңілге ауыр алатын кінәмшіл, уайымшыл, тұйық қылықты меланхоликтің де қажырсыз, селқос мінезін өзгертіп, басқа типке жақындастыруға болады. 

Сонымен, темпераменттің адам психикасындағы мәнін жоғары бағалай отырып, оның адам бойындағы табиғи қасиет – жүйке жүйесінің типтерімен байланысты екеніне көз жеткіздік. Дегенмен, темперамент адам психологиясынның бүкіл дерлік  мазмұн – мәнін құрай алмайды. өмір- тіршілігінде адамның темперамент сипаттары өзгеріп, жаңа сапаларға ие болып отырады. Әрбір адамның темпераменті оның психикалық әрекетінің сыртқы көрінісінде із қалдырғанымен, ақыл-ойынын, дүниетанымының әдістеріне елеулі әсер ете алмайды. Өйткені, темперамент – адамның дара психологиясының өзіндік бір сипаты ғана. 

Психология, психика деген түсініктер гректің «псюхэ»-жан деген сөзден шыққан. «Логия»-ілім . Бұл ғылымның өзіндік таңбасы   (псю деп атлатын грек әріпі). Сонымен, психология – жан туралы ілім. Ол құбылыстарды жүйелі түрде топтарстырып, болмыс пен фактілерді салыстыра отырып зерттейді. Қабылдау, ес, ой-лау, ерік, сезім деп аталатын тағы басқа психикалық процестер адамның ішкі дүниесі мен бейнелеу қасиетінің, күллі жан дүниесінің тіршілігі немесе оның сыры деп аталады. Осы орайда, біз психологияның жантану жайындағы ғылым екеніне көз жеткіземіз. Психологияның осындай анықтамасына қосымша ретінде оның үш түрліь ерекшелігі бар. Бірінші ерекшелігі – психология адамтану жайындағы ғылымдар арасында жетекші орынға ие. Мұндай ерекшелік қазіргі кезде қарқынды дамып отырған ғылыми пәннің өрісі мен алдына қойған мақсат-мүддесімен байланысты. Екінші адамның психологиясыдара өзггшеліктерін, психикалық процестердің анық-тынығын айқындау үшін ХІХ ғасырдың кезінен бергі тәжірбиелік зерттеулердің кеңінен қолданылуы. Осы ретте, психология эксприменттік ғылым деп те алады. Үшіншісі – психологияны өзге сабақтас ғылыми пәндерден ерекшелеп тұратын жайыт – бұл пәннің дербестігі. Пәннің дербестігі адам жан дүниесінің сырларын зерттеуде  ең алдымен оның заңдылықтарын жете білуді, әрбір адамның жеке басына тән ерекшеліктері мен сыр-сипаттарын даралап іздестіруді қажететеді. Әрбір адам — өзінше бір адра дүние. Оның жан сарайына үңіліп, жүрек сырына терең бойлау, ондағы құпия жайыттарды ұғыну – пән дербестігінің бір қыры. 

       Адамдар күнделікті өзара қарым –қатынас нәтижесінде бірін –бірі бақылап, бір-бірінің мінез-құлқын, істеген ісін, қылығын, еңбек әрекетін біледі, ішкі сырларын аңғарады. Олардың сыртқы құбылыстарға бейімделуі, түрлі әсерлерге тітіркеніп, реакциялануын байқайды. Сөйтіп, бір-бірінің мінез-құлқын ерекшеліктерінің өзіндік сипаттарын түсінеді. Адам психикасының сан қырлы сырларын ғылыми тұрғыдан зерттеп, олардың арасындағы айырма сипаттарын, бір-біріне тигізер ықпылын, қасиет-сапаларын, жан-күйін өмір тәжірбиесіне сүйене отырыпажыратады. Мұндай ерекшеліктер ұрпақтан-ұрпаққатіл, халықтың өнер туындылары, жасаған заттық бұйымдары арқылы  мұра ретінде беріліп отырады. Халық аузындағы «Сан рет естігеннен бір рет көрген артық», «Көре-көре көсем болады, сөйлей-сөйлей шешенболады», «Көз жеткізбегенді, сөз жеткізеді» деген мақал-мәтелдердің бәрі де адамның әрқилы психикалық процестері мен жан жүйесінің қызметі, сыры жайында айтылған.

           Адамның өмірден көріп-білгені, естігені, өз тәжірбиесінен жинақтағаны ғылымға дейінгі психологиялық білімін, түсінігін жасады. Мұндай түсініктер адамдардың табиғатпен қатынасында, айналасындағы нәрселерді танып, пайымдап, бағдарлай білуінде ерекше маңызды. Дегенмен, басатапқы түсініктер ж.үйесіз әрі тайыз болғандықтан, оралға сүйене отырып, адамдар арасында белгілі жүйеде тәләім-тәрбие, емдеу, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу жеткіліксіз еді. Өйткені, оларадамның психикасы мен жан дүниесі туралы тұрақты әрі дәйекті ғылыми мәліметтер бере алмайдыц. Ал ғылыми білім, заттар мен құбылыстар жайындағы ақиқатты танып білу, олардың сыр-сипатын  түсіну мәселелері себеп-салдар принциптерін ашып көрсету нәтижесінде ғана  жүзеге аспақ 

 Жалпы психология ғылымын зерттеу нәтижелері бұл пәннің барлық салалары мен пармақтарын дамытып отырудың іргетасы  болып есептеледі.Сондықтан бұл пәнді оқып меңгеруде мынадай негізгі үш мәселені бөліп қарастырамыз: а) психикалық процестер, ә) психикалық кейіп, б) психикалық қасиеттер немесе адамның дара психологиялық ерекшеліктері.

        а) Психикалық процестерге, әдетте, адамның таным процестерін жатқызады. Олар-түйсіну, қабылдау ( тітркендіргіштердің сезім мүшелеріне тікелей әсері), ес, қайта жаңғырту процесі, қиял мен ойлау. Сөйтіп, сыртқы дүние шындығын тану, ерікті порцестер (қажеттіліктің пайда болуы, ниет пен тілек) , эмоциялық процестер.

         ә) Психологиялық кейіп көңіл-күй мен аффекттерді, зейін (шоғырлану мен шашырау) және екі (сенімділік пен сезімділік , күмандану) сияқты т.б. жайыттарды бейнелейді.

         б) Психологиялық қасиеттер әрбір адамның жеке басына тән психологиялық өзгешіліктер болып табылатын темперамент, мінез, қабілет арқылы дараланады. Қоғамдық — әлеуметтік жағдайда өмір сүретін адамдардың бүкіл болмысы мен жан дүниесінің сыры олардың даралық қасиеттері болып табылатын темперамент көрінісінен, мінез-құлық ерекшеліктерінен және қабілет бейімділігінен айқын байқалып тұр.

          Материалистік ілім психикалық процестер мен ерекшеліктерді органикалық дүниенің белгілі бір даму сатысында пайда болған қасиеті деп санап, оларды бейнелеудің жоғары формасы ретінде түсінеді. Психикалық айналадағы объективтік шындықтың біздің жоғары сатыда жетілген жүйке жүйемізде бейнеленуі деп таниды. Жануарлар дүниесімен салыстырғанда, адам дүниені бейнелеудің ең жоғарғы сатысы-санағы ие болады. Сана-тек адамға ғана тән қасиет. Адамның болмысы бейнелеудің ең жоғарғы сатысы –сана жәрежесіне көтерілуі, бір жағынан алғанда, оның  жақсы жетілген жүйке жүйесінің қызметіне байланысты болса, екінші жағынан, адамның қоғамдағы қызметі мен еңбек тәжірбиесіне байланысты.

           Психика, сана – материяның ең жоғары түрде дамыған жемісі және әрекеті. Адамның объективтік дүниені бейнелеп танып білуі сезімнен тікелей абстрактылы ойға қарай дамиды, ал ойлаудың нәтижелері өмір тәжірибесі мен қоғамдық іс-әрекет арқылы тексеріледі. Осының нәтижесінде анықталған ақиқат болмыс пен оқиғаның бейнелері біздің ақыл- ойымыз бен санамызға әсер етіп, білім қорымыз бен танымымызды жетілдіреді. Сөйтіп, адамның дүниетанымы тікелей сезімдік танып білуден абстрактылы ойға, одан әрі қоғамдық тәжірибеге ұштасып жатады. Адамның таным әрекетінің бұл жолы материалистік бейелеу теориясы деп аталады. Ал психика мен психологиялық қасиеттердің бәрі-адамның осы дүниетанымның санады із қалдырып, белгілі фактіге айналуы. Психика және жоғарғы түрде дамыған сатысы-сананы, адамның дара ерекшеліктерін зерттеу мәселелері – пс ихология ғылымының басты міндеттерінің бірі.

3. Психологиялық ғылымның салалары мен тармақтары.

Адамның нақты іс-әрекеттеріне сүйене отырып, оның психикасының дамуын төмендегіше жіктейміз.

4.Тәлім-тәрбие ( педогогикалық) психологиясы. Бұл пәннің зерттейтіні-адамдарды оқыту мен тәрбиелеу ісіндегі психологиялық заңдылықтар. Ол оқушылардың ақыл-ойы мен ойлау жүйесін, дағдыларын қалыптастырудың, олардың тиісті оқу материалдарын меңгеруі мен ұстаз-шәкірт арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттеудің түйінді мәселелерін қарастырады. Сөйтіп, оқушылар ұжымындағы өзара қатынастармен, олардың психологиялық даралық ерекшеліктерімен санасып отырудың мүмкіндіктерін іздестіреді. Оқу-тәрбие жұмыстардың және балалардың психологиялық ерекшеліктерін қарастырып, бірқалыпты даму заңдылықтарынан ауытқаған балалармен тәлім-тәрбие жұмысын жүргізу әдіс-тәсілдерінің психологиясын зерттейді. Сондай-ақ, ересек адамдармен жұмыс істеудің ерекшелітермен және оларды қалай оқыту мәселелерімен де шұғылданады.

Тәлім- тәрбие психологиясының мынадай тармақтары бар а) Оқыту психологиясы-дидактиканың психологиялық негіздерін, оқыту мен білім берудің жекелеген әдістеме  мәселелерін, бағдарлап оқыту мен балалардың ақыл-ойын қалыптастыру сияқты өзге де мәселелер мен шұғылданады. ә) Тәрбие психологиясы –гуманистік және әлеуметтік тәрбие мәселелерінің психологиясын зерттеп, оқушылар ұжымының, еңбекпен түзеу педогогикасының психологиялық негіздеріне қатысты мәселелерді іздестіреді. Бұлардан басқа мұғалімдер психологиясы кемер балаларды (ересектерді де ) оқытып тәрбиелеу мәселесін қамтиды.

ІІ. Жас кезеңдерінің психологиясы- әр қилы психикалықпроцестердің дабиғи негізі мен үнемі дамып отыратын азаматтық қасиеттерін, психологиялық сапаларын зерттейтін бұл сала мынадай тармақтардан құралады; балалар психологиясы, жеткіншектер психологиясы, жастар психологиясы, ересектер психологиясы, қарт адамдар психологиясы. Бұл сала оқыту мен ақыл-ойдың дамуына және олардың өзара байланысы мен іргелі мәселелерін зерттеп, оқыту ісіндегі адамның ақыл-ойын, сана –сезімін жетілдірудің тиімді жолдарын нендей әдістер арқылы өрістетуге боладыдеген мәселелерді іздестіреді.

ІІІ. Арнаулы психология. Бұл адам дамуының бірқалыпты даму жолынан ауытқымауын, ми ауруына ұшырағандардың психикалық күйзелістері мен осы саладағы әр қилы аурулардың себептерін қарастырады.

Арнаулы психологияның мына тармақтары, атап айтқанда: олигофренопсихология-ми зақыиы ауруымен туған адам психологияның дамуын, сурдопсихолдогия-саңырау не керең болып туылған балалар психикасын, тифлопсихология-нашар көретіндер мен соқырлардың психологиялық дамуын зерттейді. Ал туа пайда болған ауру адамдар пихологиясын зерттейтін тармақ потопсихология деп аталады. Бұл сөз грек тілінде «патос»-зардап шегу, ауру деген мағананы білдіреді.Патопсихология медицина ғылымы мен оқу-тәрбие істерін зерттейтін пән педагогика мен жан дүниесінің сырын қарастыратын психология ғылымының түйіскен торабына жатады.

ІҮ . Еңбек психологиясы – адамның іс-әрекет түрлерінің психологиясын, еңбекті ғылыми негізге сүйене отырып ұйымдастыру мәселелерін қарастырады.

Еңбек психологиясының мақсаты-әр түрлі еңбектегі мамандық ерекшеліктерін, еңбек дағдыларының қалыптасуын, өндірістік-кәсіптік жағдайда адамға тигізетін әсері, құрылыс-аспаптардың құрылысы мен орналасуын, хабар жүйелерінің заттарын қарастыру. Бұл салалардың әрқайсысының өзіндік ерешеліктеріменбірге бірімен-бірі байланысты болып келетін мынадай тармақтар бар: инженерлік психология-бұл, негізінен, автоматталған жүйелерді басқару мен әр түрлі операторлардың жұмысын зерттейді. Инженерлік психологияда ең өзекті мәселе эргономика деп аталады. Бұл терми гректің «ерго» — жұмысжәне «номос»-заңдеген екі сөзінің бірігуі нәтижесінде пайда болған. Бұл орайда, өндіріс пен адам арасында қатынас орнатудың түйінді мәселелері болып саналатын еңбек әрекетіндегіадамның өнімді ісі, оның психологиялық ерекшеліктері, жүйке жүйесінің қызметі мен еңбек гигенасы, адамның өнім өндірудегі жетекші рөлі, техникалық құрал-жабдықтар эстетикасы және автоматтанған тетіктері теориясына қатыстымәселелер қарастырылып, олардың сыр-сипатын зерттейді. Эргономика, негізінен, «адам-машина –орта(еңбектену )жағдайын» қарастыра отырып, олардың неғұрлым өнімді болуы мен нәтижелерін жүйелі түрде үйлестіруді басты міндет етіп қояды.

Авиациялық психология ұшқыштарды оқыту мен ұшу кезінде орындалатын істердің жай-жапсарын, жалпы,адам психологиясының әуе кеңістігіне бейімделудегі ерекшеліктерін зерттеп, жоғары дәрежеде ысылған мамандар  менкадрларды даярлап шығару мақсаттарын көздейді.

Ғарышкерлік психология-адамның салмақсыздық пен әлем кеңістігінің аймағында бағдарсыз жағдайда жұмыс істеу сәтіндегі аса қиыншылық жағдайлардағы психологиясын, оның оның шектен тыс әсерден кейінгі кепін, көңіл-күйі мен төзімділік көрсету шараларын зерттейді.

Еңбек психологиясында арнайы зерттеуге тиісті күрделі тармақтар да бар. Олар ауыл шаруашылығына (шопандар мен малшылар, дихандар мен егіншілер т.б.) қатысты болып келеді.

Ү. Медициналық психология дәрігерлердің қызметі мен аурулардың мінез-құлқын зерттейді. Бұл сала бірнеше тармаққа бөлінеді, әрбір тармақтың адам психикасын зерттеуге қатысты мақсат-міндеттері бар. а)Нейропсихология психикалық құбылыстармен жоғары жүйке құрылысының физиологиясын және олардың өзара қатынысын зерттейді; ә) Психофармакология дәрі-дәрмектердің адам психикасына әсері мен күшін қарастырады; б) Психотерапия- ауру адамға психикалық әдіс-айла және емді тәсіл қолдану мәселелерін қарастырады; в)Психопрофилактика және гигиена  адамның денсаулығы мен оның нығайуына арналған шараларды жүзеге асыру жүйесін, оның әдіс-тәсілдерін айқындаумен шұғылданады.

ҮІ. Әскери психологияның ең басты міндеттері –азаматты ел-жұрты мен Отанын қорғайтын қалқан болуға психологиялық тұрғыдан даярлау. Мұнда жауынгерлердің мінез-құлқы мен отаншылдық қасиетін тәрбиелеп қалыптастыру жағдайы, бастықтар мен бағанушылар арасындағы қарым-қатынастар, үгіт-насихатжұмыстарын жүргізу, дұшпанға деген өшпенділік сезімдерінің оянып, оған қарсы барлау істерін ұйымдастыру және соғыс техникасын меңгеру мен басқару әдістерін зерттейді.

ҮІІ. Әлеуметтік психология адам мен қоғам арасындағы қатынас мәселелерімен айналысады. Бұл сала адамдардың белгілі бір негізде ұйымдасқан топтары мен кездейсоқ топтарыарасындағы өзара қарым қатынастағы психологиялық құбылыстардың сырын зерттейді. Қазіргі кезде әлеуметтік психология шеңберінде мынадай үш түрлі мәселе қамтылады:

а)Үлкен, ірі топтардағы психологиялықө- әлеуметтік жағдайлар. Бұл проблеманың құрамына жалпы бұқаралық байланыстар: радио, теледидар, баспасөз т.б. кіреді. Әр түрлі топқа жататын адамдарға осы құралдар арқылы алуан түрлі хабарлар, көпшілікке тән талғамдар, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, иланулар мен сенімдер, қоғамдық көңіл-күйлер жайлы әсер етудің психологиялық астарлары жеткізкледі. Бұған таптық психологияға қатысты мәселелер, этностық және ұлттық психологяи сипаттары, дін психологиясының өзекті мәселелерін зерттеу де жатады.

ә) Кіші (шағын) топтардағы психологиялық — әлеуметтік жағдайлар.Оңашаланып тұйықталған топтарға адамдардың бірігуі, олардың өзара қарым-қатынастарының сыры мен хал-жағдайы, топ ішінде жетекшінің алатын орны, әр түрлі топтық типтер болып саналатын ассоциациялар, корпарациялар, ұжымдар, ресми және бейресми топтар арасындағы қатынастар, сол топтардың шеңбері, олардың бірігуінің себептері мен мақсат-мүдделері, шоғырлану деңгейі зерттеледі. Бұл мәселеге отбасындағы ата-ана мен баланы өзара қарым-қатынасы , үлкендерді силау мәселелері де енеді.

б) Қоғамдағы адамның қасиеті әлеуметтік-психологиялық орны.Адамзат-әлеуметтік психологияның зерттеу объектісі. Осы ретте олардың жоғарыда аталған топтарда қандай рөл атқараныны және соларға бейімделу ерекшеліктері де зерттеледі. Сондай-ақ, қоғамдағы азаматтың өзін-өзі бағалай білуін, оның ұстамдылығы мен бағыт-бағдарын, табандылығы мен көнбістігін, ұжымшылдығы мен менмендігі, тұрақтылығы мен болжампаздығын зерттеуге мән берілді. Әрине, бұл аталған үш топқа қатысты күрделі мәселелер әлеуметтік пихологияда біріне-бірі қарама-қайшы не бір қатарға қойылмайды. Азаман пен қоғамның тұтастығы  тұрғысынан бұл мәселелер барлық қарым-қатынастардың жиынтығы деп қарастырылады және адамның азаматтық бейнесі мен оның ішкі мәнін ашып көрсетеді. Әлеуметтік психологияның тармақтары: этностық психология, ұлт психологиясы, таптар психологиясы және дін психологиясы әлеуметтік өмір тынысын жан-жақты қамтиды. 

ҮІІІ. Спор психологиясы спортшылардың іс-әрекетіндегі психологиялық ерекшеліктерін қарастырады. Спорт жетекшілері мен бағынушылардың жағдайы, құрал-жабдықтармен  қамтамасыз етілуін, психологиялық даярлығын іздестіре келе, оларды жаттықтыру және күшқуатын жинақтау деңгейін, жарыстарды ұйымдастыру, өткізетінінде ескере отырып оларды жаттықтыру міндеттері анықталады.

ІХ. Сауда психологиясы-қазіргі заманда кеңінен дамып отырған сала. Бұл сала бойынша әрбір елдің саяси-экономикалық және мәдени-материалдық қажеттілкітерін өту мақсаттарына қарай дамыту шаралары бейнеленеді. Сонымен қатар, әсіресе, жарнамалардың психологиялықықпалы, елдегі адамдардың жас ерекшеліктері, сатып алушылардың мұқтаждығы, оларға қызмет көрсетудің факторлары қарастырылады. 

Х Ғылыми шығармашылықтар (творчество) психологиясы-соңғы кездерде зерттеле басталған сала. Бұл салада шығармашылық адамның жасампаздық қызметі, өзіндік ерекшеліктері, белсенділігі айқын көрініп, ғылыми жаңалықтарды ашуда интуициясы, сезімдік рөлі т.б. сипаттары зерттеледі. Осы бағыттағы ерекше маңызды заңдылық эвристика тәсілі.

ХІ. Көркемөнер, әдебиет пен шығармашылыққа қатысты психология. Бұл сала бойынша қарастырылатын мәселелер -әсемдік қабылдау және оның адам жан дүниесін байытуға ықпал ету фақторы. Бұл саланың өзекті мәселелері әлі күнге дейін жүйелі түрде өз дәрежесінде зерттеле қойған жоқ.

ХІІ. Салыстырмалы психология психиканың философиялық түрлерін қарастырады. Мұнда адам мен хайуанаттар психикасын салыстыра отырып зерттейді. Олардың психикасындағы айырмашылықтары мен ерекшеліктері ажыратылады. Бұл саланың жануарлар психологиясы зерттейтін тармағы әрбір түр мен тектің олардың тобындағы жан-жануарлар, жәндіктердің құлқын әрқилы механизімдерден қарастырады.. Мысалы: өрмекші, құмырсқа, ара, ит, құс, жылқы және маймылдың психикасы едәуір деңгейде зерттелген. Қазіргі кезде бұл тармаққа биология мен психологияның тоқайласқан жерінде этология деп аталатын тармақ қосылып отыр. Бұл орайда, киттер сияқты дельфиндердің қылықтары бақылауға алынып, хайуанаттар құлқындығы туа пайда болатын механизмдер зерттелуде.

ХІІІ. Заң психологиясы құқыққа қатысты мәселелерді реттеу және оларды тәжірибе жүзінде қолданудың психологиялық мәселелерін зерттейді. Бұл сала сот психологиясы, қылмыс психологиясы, еңбек түзету психологиясы деп аталатын тармақтар дан құралады. Сот психологиясы  сот, айыптаушылар, куәлар, сот тергеуін жүргізу, олардан жауап алу тәрізді т.б. жайттардың психологиясы астарларын қарастырады. Қылмыс психологиясы қылмыскерлердің жеке басы мен оның зиянды әрекеттерінің сырые ашады. Еңбекпен түзету психологиясы тұтқындағы адамдарды сендіруіне күштеп істеу арқылы қайта тәрбиелеуден жолдарын іздестіреді.

Психологияны зерттеу әдістері.

Психологиялық зерттеулердің мақсаты бойынша, әрбір психикалық құбылыс өзара байланысты және олар үнемі дамуда болады. Ал психологияның зерттеу әдістері тарихи даму тұрғысынан қарастырады. 

Психологияны зерттеу әдістерінің объективтік  сипаты. Ұзақ жылдар бойы шетелдік психологияда адам жанының сырын өзін-өзі бақылау әдісі арқылы білуге болады деп санап келеді. Бұл әдіс адам «жаны» ерекше, ол өзінше өмір сүреді деген көзқарасқа негізделеді. АҚШпсихологі Э. Титченер адам өзін хайуанаттар орнына қойып, сондай орта болса, солардың қылығын жасар еді, содан кейін ол адамға тән саналы әрекет арқылы адамдық қасиеттерді туғыза алар еді дейді. Ал психиканы зерттеудің объективті әдісі адам санасы мен әрекетін бірлікте іздестіре отырып, адамның өзін-өзібасқарудың ісі мен қылығына есеп беруін жоққа шығара алмайды. 

Генетикалық принцип-қазіргі ғылымим психологиядағы талап. Бұл принцип бойынша психикалық дамуы тарихи негізде, яғни басынан аяғына дейін үнемі дамып жетілдуі тұрғысынан қарастырады. Даму сатыларының бір-бірін қалай алмастыратындығы, адамның өсуі мен дамуы кезеңдері белгілі сатылар бойынша зерттеліп, әр кезеңдегі баланың дамуы жас ерекшеліктерімен өзара салыстыра отырып қарастырылады.

Зерттеу әдістерінің түрлері. Бақылау және тәжірибелік әдістердің қолдану тәсілдері әр қилы. Бақылау арқылы байқалған фактілер мен құбылыстар дың себеп-салдар принципі бойынша әрбір нәрсенің сырын ашып көрсетіледі. Ғылыми бақылау мынадай сатылардан тұрады; а) сырттай бақыланған мінез көріністері мен әрекеттерді түсіндіру; ә) оның ішкі психологиялық мәнін ашып көрсету; б) жорамал жасап, оның анықтығын танып білу .

Эксперимент –психологиядағы негізгі зерттеу әдісі. Эксперименттің (тәжірибенің)қолданыла бастағанына бір ғасырдан астам уақыт өтті. Эксперименттің лабораториялық эксперимент және табиғат эксперимент дейтін екі түрі бар. Табиғи экспериментті психологияғя 1910 жылы орыс оқмыстысы А. Ф. Лазурский енгізді. Бұл әдіс психологиялық және педогогикалық эксперимент деп те аталады. Мұның рөлі ерекше. Табиғи эксперимент бойынша психологиялық зерттеулер адамның өмір-тіршілігіндегі үйренішті жағдайда сәйкес жүргізіледі. Сондай-ақ психологиялық – педогогикалық зерттеу бойынша әр түрлі жас кезеңінде адамның (оқушының)қалыптасуы қарастырылады. Әр түрлі кезеңдерге сәйкес зерттеу арқылы түрлі жастағылардың айырмашылықтары шартты түрде алынған белгілірге негізделген. Лабораториялық эксперимент, мысалы, балалардың сезгіштік қасиеттерін, ақыл-ойдың даму деңгейін, белгілі мамандыққа икемділігін анықтау құрал-жабдықтардықолдана отырып, белгілі орында, арнайы жабдықталған лабороторияларда жүргізіледі.

Сынау (тест) әдісі-адамның бойындағы түрлі сапалармен олардың механизімдерін ашып көрсетуді негізгі мақсат етіп қояды. Психологиялық әдістер тек ғылыми зертту жұмысы үшін ғана емес, сонымен бірге сынау мақсаттары үшін де қолданылады. Мысалы, психолг санау әдісі арқылы адамның бойындағы ерекше қасиеттерді ажыратып, оның ұшқыш не астроном, не өзге де мамандықтарды игеру деген бейімдік қабілетінің қиыншылықты екендігін анықтайды. Жеке тексерілмеген сынау әдісімен жасалған кебір қортындылардақателіктерде кетуі мүмкін. Мұндай қателіктер көбнесе кейбір балалардың бойындағы психологиялық процестер мен ерекшеліктердің кешігіп барып оянатынына жетемән бермей, асығыс қорытынды жасауға болмайды.

Психологиялық зерттеу әдістерін нақты психикалық принциптер мен психологиялық қасиеттерді  анықтауға қолдану сипаттарына орай, негізгі әдістер және көмекші не қосалқы әдістер деп екі топқа бөліп қарастырамыз. Мысалы, оқушылардың мамандықты игеру бейімділігін анықтау үшін сынау үшін (тест) негізгі әдіс деп саналса, ал сол оқушының өз қолымен жасап шығарған затын оқу құралдарын көмекші әдіс деп атаймыз. Кейбір жағдайда көмекші әдістер негізгі әдіске айналып отыруы да мүмкін. Мәселен оқушының орындаған жазба ( бақылау) жұмысы оның белгілі пәнді меңгеруін анықтаудың негізгі әдісі болып саналады.

5. Психологиялық зерттеудегі нақты әдістер мен тәсілдер. Мұндай зерттеу әдістерін нақты мәселені шешуде арнайы әдіс ретінде қолданылады. Психологияда зерттеу әдістерінің мүмкіншіліктері зор. Сондай-ақ нақты зерттеу әдістерінің біріне ортақ жалпы сипаттама бар. Мәселен қалыпты дамыған балалар мен ақыл-ойы кем түрлі жастағы балалар зейінін зерттеу мақсатымен жүргізген тәжірибе бірінші сатыда тұрды; 1-саты- даяр сатысында бақылау жүргізілді; 2-сатыда қалыпты дамыған балалар мен кеміс балалар екіге бөлініп берілген тапсырма зерттелді. Мысалы, «с», «в» әріптерін текстен сынап оқыту сияқты тапсырманы орындау ұсынылды 3-сатыда тәжірибе нәтижелері математикалық құрал арқылы зерттелді. Алынған нәтиже тиісті жорамал бойынша тексерілді. Психологиядағы мұндай зерттеу әдістері анықталуға тиіс мәселенің шындығын көрсетіп, айқындап, түрлі психологиялық зерттеулерде кейіннен қолданылды. 

Қазақ жұртының сана-сезімі мен салт-дәстүрі тіршілігінде талас-тартысты, дау-дамайды істердің анықтығынын айқындап отыру үшін ел-жұртына беделді адамдар –билер мен сыншылар, шешендер мен көрегендер кісілер әр алуан тәжірибелер жасаған.Қазақ экономикасының өмірінде мұндай тәжірибелік әдістер даулы істердің түйінін шешуге қолданылып отырғандығы жайында нақты деректераңыз-әңгімелер өте көп. Атақты Төле бидің бала кезінде екі әйелдің бір балаға қатысты дауын шешуі, қазақ билерінің жоғалған мал-мұліктердің ізін анықтап, иесіне қайтару жөніндегі шешімдерді халқымыздың ақыл-ойы мен өмір тәжірибесінен жинақтаған білім қорын, сана –сезімнің даму денгейін көрсететін психологиялық қасиеттер еркін дәйектейді.

  µëòòûº ìiíåç àäàìäàðäû» òàðèõè  ºàëûïòàñºàí áiðëåñòiãi ìåí iði òîïòàðû áîëûï ñàíàëàòûí ýòíîñòû», ½ëòòû», õàëûºòû» ¼ìið òiðøiëiãi ìåí ¸ëåóìåòòiê æà¹äàéûíû» ò½òàñòû¹û àðºûëû òàíûëàäû. °ðáið õàëûº ïåí ½ëòòû», ýòíîñòû» ¼çiíäiê ìiíåç-º½ëûºòàðûíû» åðåêøåëiêòåði áîëàòûíäû¹û-òàðèõè øûíäûº æ¸íå îáúåêòèâòi ôàêòîð. ²àçຠõàëºûíû» ò¾ðêi òåêòåñ ¼çãå õàëûºòàðäàí åðåêøåëåíiï ò½ðàòûí ¼çiíäiê ñèïàò-ºàñèåòòåði áàð. Ûáûðàé Àëòûíñàðèí å»áåêòåðiíäå ¼ç õàëºûíû» ìiíåç-º½ëºûíà ò¸í áiðñûïûðà ºàñèåòòåðäi àòàï ê¼ðñåòêåí-äi. Îíû» àíûºòàóûíøà, ºàçຠõàëºûíà ºàðàïàéûìäûëûº ïåí êiøiïåéiëäiê, àøûº-æàðºûí ê¼»ië ìåí êå» ïåéiëäiê, ¼çãå í¸ñiëäi àäàìäàð¹à äåãåí äîñòûº æ¸íå ñûéëàñòûº ê¼çºàðàñ, ºîíàºæàéëûºïåí ïàéûìøûëäûº ñèÿºòû ºàñèåòòåð ò¸í. Ñîíäàé-àº, îëàðäû» îáîéûíäà ¼çãå äå ìiíåç-º½ëûº ñèïàòòàðû áàð. Á½ë îðàéäà, ºàçàºòàðäû» ¼ç æåði ìåí Îòàíûíà, òó¹àí åëiíå äåãåí øåêñiç ñ¾éiñïåíøiëiãi, ìàë øàðóàøûëû¹ûìåí àéíàëûñó¹à èêåìäiëiãi, ìåéìàíäîñòû¹û ìåí áàëàæàíäû¹û, ¼ìiðäi» ºèûíøûëûºòàðû ìåí ¸äiëåòñiç iñòåðãå ò¼çiìäiëiãi, ñ¼ç ¼íåðií àðäàºòàóû, øåøåíäiê ºàáûëåòi, å»áåêñ¾éãiøòiãi ìåí øûäàìäûëû¹û îëàðäû» æàëïû ½ëòòûº àºñèåòòåði áîëûï òàáûëàäû. °ðáið ½ëò ïåí ½ëûñºà, ýòíîñ ïåí òàéïà¹à ò¸í ºàñèåòòåðäi» æàé-æàïñàðû-¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ ñàëàñû- ýòíèêàëûº ïñèõîëîãèÿíû» çåðòòåéòií ò¼ë ï¸íi.

        Àäàìíû» ìiíåç-º½ëºûíû» ¼çãåðiï îòûðóûíà ¸ëåóìåòòiê æà¹äàéäû» ûºïàë åòiï, îíû» æàíû ñàïàëàðûí ºàëûïòàñòûðûï îòûðàòûíäû¹û ¹ûëûìè ò½ð¹ûäàí àíûºòàë¹àí òàðèõè øûíäûº æ¸íå îáúåêòèâòiê ôàêòîð.

    Ìiíåçäi» ôèçèîëîãèÿëûº íåãiçi. Äèíàìèêàëûº ñòåðåîòèï æ¸íå ìiíåç. Àäàì ìiíåçiíäåãi ¸ðáið åðåêøåëiê áåëãiëi æà¹äàéëàð¹à ñ¸éêåñ ê¼ðiíiñ áåðåäi. ̽íäàé åðåêøåëiêòåðäi» ¼çiíäiê ôèçèîëîãèÿëûº ìåõàíèçìi áàð. Ñîíäàé ìåõàíèçäåðäi» áiði-äèíàìèêàëûº ñòåðåîòèï-æ¾éêå æ¾éåñiíi» òàïòàóðûí áîëûï ºàëûïòàñàòûí ºûçìåòi. Á½ë-æî¹àðû æ¾éêå ºûçìåòiíäåãi àøðòòû ðåôëåêñòåðäi» æàñàëó æ¾éåñi. Îë ¾íåìi áîëûï îòûðàòûí øàðòòû òiòiðêåíäiðãiøòåðäi» æ¾éåëi ò¾ðäåãi ºûçìåòiíå áàéëàíûñòû. Äèíàìèêàëûº ñòåðåîòèï îñû òiòiðêåíäiðãiøòåðãå áåëãiëi áið æà¹äàé¹à áàéëàíûñòû ðåàêöèÿëàð áåðiï, ¸ñåðëåíiï îòûðàäû. Á½ë º½áûëûñòû» ì¸íi íàºòû æà¹äàéäû» ¼çãåðóiíå ñ¸éêåñ îðòàëûº æ¾éêå æ¾éåñiíäå ¸ðºèëû ºàëûï ïàéäà áîëóûíäà.

     Àäàì ìiíåçiíi» ôèçîëîãèÿëûº íåãiçií àøûº ê¼ðñåòóãå åðåêøå îðûí àëàòûí æàéò-æî¹àðû æ¾éêå ºûçìåòiíi» òïèòåðiíäåãi àóûñïàëû º½áûëûñ. Îñû îðàéäà, È.Ï.Ïàâëîâ ºàíäàé ñèãíàë æ¾éåñiíi» áàñûì åêåíäiãiíå ºàðàé àäàì ìiíåçiíi» òèïòåðií ìûíàäàé ¾ø ò¾ðãå á¼ëåäi. 1.Îéøûë òèï-á½ë, íåãiçiíåí, ñ¼çáåí áàéëàíûñòû åêiíøi ñèãíàë æ¾éåñi ðåôëåêòîðëûº ºûçìåòiíi» áàñûìäûëû¹û. 2. ʼðêå òèï-áiðiíøi ñèãíàëäûº øàðòòû ðåôëåêñòi» áàñûìäûëû¹û. 3.Îðòàøà òèï-ì½íäà åêi ñèãíàë æ¾éåñiíi» áið äå áiði áàñûìäûº ê¼ðñåòå àëìàéäû. Àäàìäàðäû» ê¼ïøiëiãi îñû îðòàøà òèïêå æàòàäû. Àäàì ìiíåçiíäå á½ëàðäàí áàñºà äà ìiíåç åðåêøåëiêòåðiíi» ïàéäà áîëóûíà ¸ñåð åòiï îòûðàòûí àðíàéû òèïòåðäi» áîëóû ûºòèìàë òåìïàðàìåíòåðiíå ñ¸éêåñ ¸ð ò¾ðëi òèïòåãi àäàìäàðäû» å»áåêñ¾éãiøòiãi ìåí ¸ðåêåòøiëäiãi äå ò¾ðëi øå áîëûï êåëåäi.

Àäàì ìiíåçiíi» º½ðûëûìû ¸ðºèëû ºàñèåòòåð æèûíòû¹ûíàí ò½ðàäû. Äåãåíìåí, êåéáið ìiíåç åðåêøåëiêòåði áið-áiðiíå ò¸óåëäi, ¼çàðà áàéëàíûñòû áîëûï êåëåäi. Ìiíå, ìiíåçäåãi îñûíäàé ¸ð ò¾ðëi ºàñèåòòåðäåí º½ðûë¹àí áiðò½òàñ áiðëiêòi ìiíåç º½ðûëûìû äåéäi. Àë ìiíåçäåãi ¼çàðà áàéëàíûñòû ïñèõèêàëûº ºàñèåòòåðäi» æ¾éåñi ñèìïòîìêîìïëåêñ íå ôàêòîðëàð äåï òå àòàëàäû.

Ìiíåç º½ðûëûìûíäà¹û ºàñèåòòåð. ̽íäàé åðåêøåëiêòåð àäàìíû» àçàìàòòûº ºàñèåòòåðií ê¼ðñåòåòií íåãiçãi æ¸íå ¼çåêòi ñèïàòòàð áîëûï òàáûëàäû. Îëàð-àäàìíû» ºî¹àìäûº ºàðûì-ºàòûíàñû æ¸íå ¸ëåóìåòòiê-òèïòiê åðåêøåëiêòåði. Àë ìiíåç º½ðûëûìûíû» ºàñèåòòåðiíå ìûíàäàé åðåêøåëiêòåð æàòàäû: 1. Ìiíåçäi» òåðå»äiãi. Á½ë ºàñèåò àäàìíû» ºî¹àì òàëàïòàðûíà îðàé ê¼ïøiëiêêå, ½æûì¹à, å»áåêêå äåãåí ºàòûíàñûí áiëäiðåäi. 2. Àäàìíû» æåêå áàñûíû» åðåêøåëiãi, áåëñåíäiëiãi. Á½ë ºàñèåò-ìiíåçäi» ê¾øi. Îñû¹àí îðàé àäàì æàºñû, ìûºòû, ò½ðàºòû æ¸íå íàøàð ìiíåçäi áîëûï á¼ëiíåäi. 3. Ìiíåçäi» ò½ðàºòûëû¹ûíû», àóûòºûìàëû¹û ìåí áåéiìäåëãiøòiãiíi» åðåêø ì¸íi áàð. ̽íäàé àäàìäàð ¸ðºèëû ºèûíøûëûºòàð¹à ½øûðà¹àíäà òàáàíäûëûº, ò¼çiìäiëiê ïåí áåéiìäåëãiøòiê ê¼ðñåòiï, ìiíåçiíi» ê¾øií ໹àðòàäû.

   ͸ñiëäiê æ¸íå ìiíåç. °ðáið òàðèõè êåçå»äåãi ïñèõîëîãòàð ìiíåçäi» ¸ðáið àäàìäà ò¾ðëiøå áîëóû îëàðäû» í¸ñiëäiê òåãiíå áàéëàíûñòû, îíû» ê¼ï ºàñèåòòåði í¸ñiëiíå ½ºñàï òóà ïàéäà áîëàäû äåãåí ê¼çºàðàñòû ºóàòòàï, îíû» òåìïåðàìåíò ºàñèåòòåðiíi» àéûðìàøûëû¹û æîº äåéäi (Ý.Êðå÷ìåð, Ó.Øåëäîí). Øûíäû¹ûíäà äà, îðãàíèçìäå òóà ïàéäà áîëàòûí í¸ñiëäiê ºàñèåòòi» àäàì ìiíåçiíäåãi ºàñèåòòåðãå ¸ñåð åòåòiíi ñ¼çñiç. Äåãåíìåí, ìiíåç  ºàñèåòòåði í¸ñiëäiê áèîëîãèÿëûº çà»äûëûºòàð  åìåñ, ºî¹àìäûº çà»äûëûºòàð àðºûëû àíûºòàëàäû.

       Ìiíåçäi» í¸ñiëäiê ò½ð¹ûäàí ºàðàñòûðûëóû åãiçäåðäi çåðòòåó í¸òèæåëåði àðºûëû òåðiñêå øû¹àðûëàäû. ´éòêåíi, áið ò½ºûìíàí òàðà¹àí åãiç áàëàëàðäû» í¸ñiëäiê åðåêøåëiêòåði áiðäåé. Àë òåìïåðàìåíòi æ¼íiíåí îëàð áiðiíåí-áiði á¼ëåê. ¶ëêåéiï, åñåéãåí ñàéûí ìiíåç åðåêøåëiêòåði äå ¼çãåðå áåðåäi. Àäàì òóà ¼òiðiêøi íå æàëºàó áîëûï òóìàéäû. Îë ¸ëåóìåòòiê îðòà¹à, ¼ìiðäåãi æà¹äàé¹à ºàðàé ¼çãåðåäi. Ìiíåçäi» ¼ìið òiðøiëiãiíå ò¸óåëäi åêåíäiãi îíû» ôèçèîëîãèÿëûº íåãiçi-æî¹àðû æ¾éêå æ¾éåñiíäåãi øàðòòû ðåôëåêñòåðäi» ºûçìåòiíå áàéëàíûñû àðºûëû äà ä¸ëåëäåíåäi. 

    Ìiíåçäi» ºàëûïòàñó çà»äûëûºòàðû. Ìiíåçäi» æåêåëåãåí ºàñèåòòåði àäàìçàòòû» ñûðòºû îðòàìåí æ¸íå ¼çãå àäàìäàðìåí ºàðûì-ºàòûíàñûíàí áàéºàëàäû. Àë îíû» àçìàòòûº ºàðûì-ºàòûíàñû ºî¹àìäûº ºàòûíàñòàð íåãiçiíäå ºàëûïòàñàäû. Àäàìíû» ¼ç ìàòåðèàëäûº 콺òàæäûºòàðûí ºàìòàìàñûç åòói, æ½ìûññûçäû¹û íå áîëàø຺à ñåíiìi ìåí ñåíiìñiçäiãi, ¸ëåóìåòòiê òå»ñiçäiê-ì½íû» á¸ði äå àäàì ìiíåçiíäå òåðå» iç ºàëäûðàäû. Ѽéòiï, ¸ðáið àäàìíû» ìiíåç-º½ëºûíû» ñèïàòûíà ¸ñåð åòåäi.

    Ìiíåçäi» ¼çiíäiê åðåêøåëiêòåði îòáàñûíäà ºàëûïòàñûï, äàìèäû. ¶éäå äàðà áîëûï ¼ñêåí íåìåñå æàñû áîéûíøà ò¾ðëi êåçå»äåãi áàëàëàðäû» ìiíåç åðåêøåëiêòåði äå ºèëû-ºèëû. Îòáàñûíäà êåðiñ-æàíæàë, äàó-äàìàé æèi áîëûï ò½ðñà, áàëàëàðäû» ìiíåç-º½ëûºòàðûíû» ºàëûïòàñóûíà êåði ¸ñåði òèåäi. Ñîíäàé-àº, áàëàáàºøàäà ò¸ðáèåëåíãåí á¾ëäiðøiíäåðäi» ¼çàðà ºàðûì-ºàòûíàñòàðû äà îëàðäû» ìiíåç-º½ëºûíû» êåéáið åðåêøåëiêòåði ìåí ºàñåòòåðiíi» ºàëûïòàñóûíà ñ¼çñiç ûºïàë åòåäi.  

Ìiíåçäåãi òåìïåðàìåòòi» ð¼ëi áàñºàøà æà¹äàéëàðäà äà ê¼ðiíåäi. Îñû åðåêøåëiêòåðäåí áiç æ¾éêå æ¾éåñiíi» òèïòåði øàðòòû ðåôëåêñòåðäi» æàñàëó-æàñàëìàóûíà ºàëàéøà ¸ñåð åòåòiíií áàéºàéìûç. Àë øàðòòû ðåôëåêñòåð æ¾éåñi ìiíåçäi» ôèçèîëîãèÿëûº íåãiçi åêåíäiãi ì¸ëiì. Ѽéòiï, òåìïåðàìåíòòåð àäàì ìiíåçiíi» ½íàìäû ºàñèåòòåði ìåí ½íàìñûç æàºòàðûíû» äàìóûíà äà ûºïàë åòiï îòûðàäû. Ìûñàëû, ñûðòºû æà¹äàéäû» ºîëàéñûçäû¹û àðºûëû õîëåðèêêå ºàðà¹àíäà ìåëîíõîëèêòi îï-î»àé ºîðºàº åòóãå áîëàäû. Àë ºîëàéëû æà¹äàéäà êåðiñiíøå õîëåðèêòi ìåëàíõîëèêêå ºàðà¹àíäà áàòûð åòó î»àéûðàº.

 Қорытынды 

   °ëåóìåòòiê æà¹äàé ìåí ò¸ëiì-ò¸ðáèå iñi æ¸íå îëàðäû» ¼çàðà ½øòàñòû¹û àäàìíû» ïñèõèêàëûº åðåêøåëiêòåðiíå ìiíåç ºàñèåòòåðiíi» äàìûï, ºàëûïòàñóûíà ¸ðàëóàí ¸ðåêåòòåði àðºûëû ¸ñåð åòåäi. Ò¾ðëi iñ-¸ðåêåòòåði» æ¾çåãå àñóû àäàì ìiíåçiíäåãi ºûëûºòàð ìåí èêåìäiëiêêå áàéëàíûñòû. ´éòêåíi, àäàì iñ ºèìûë ¾ñòiíäå ò¾ðëi ºèûíøûëûºòàð         îëàðäû ºàëàéäà æå»iï øû¹óäû» ò¸ñiëäåðií içäåñòiðåäi. Á½ë æàéòòàð àäàì ìiíåçiíäåãi ½íàìäû ºàñèåòòåðäi äàìûòûï ò½ðàºòàíäûðàäû.

      Ìiíåçäi» ½íàìäû ºàñèåòòåði àâòîìàòòàë¹àí ¸ðåêåò-äà¹äû¹à àéíàëàäû. Äà¹äûëàð ¸ðºèëû iñòåðãå æàòòû¹ó, ò¼ñåëó í¸òèæåñiíäå ºàëûïòàñàäû. ̽íäàé äà¹äûëàð àäàì ìiíåçiíäåãi ñàïàëû ¸ðåêåòòåð ìåí áåëãiëi iñòi îðûíäàó¹à áà¹ûòòàë¹àí ìàºñàòòû ê¼ðñåòåäi. Ѽéòiï, îë ¼çiíi» å»áåê ¸ðåêåòiíi» æåìiñií ñåçiï, ¼ç ê¼çiìåí ê¼ðåäi, î¹àí ºàíà¹àòòàíàäû, áîéûíäà¹û ê¾ø-ºóàòû ìåí ºàáiëåòiíå äåãåí ñåíiìi àðòàäû. Ìûñàëû, ñàáàººà ½ºûïòû ñòóäåíò åìòèõàíäàðäû îéäà¹ûäàé òàïñûðàäû. κû¹àí ï¸íäåðií æ¾éåëi ìå»ãåðåäi. Æîëûíäà êåçäåñêåí êåäåðãiëåðäi æå»iï, åëåóëi òàáûñòàð¹à ºîë æåòêiçåäi. Îñûíäàé ¸ðåêåòòåð áàðà-áàðà àäàì ìiíåçiíäåãi ½íàìäû ºàñèåò áîëûï ºàëûïòàñàäû äà, îíû» ºàéðàò æiãåðií øû»äàéäû.

Á½ë æ¼íiíäå ½ëû Àáàé “Áîëìàñà» äà ½ºñàï áàº, áið ¹àëûìäû ê¼ðñå»iç” – äåéäi. ¶éðåíøiêòi iñ-¸ðåêåòòi» áið ò¸ñiëi-åëiêòåó, ñîíäàé áîëñàì åêåí äåï íèåò áiëäiðó.

    Áàëà ¼çiíå ½íà¹àí àäàìíû» ºèìûë-ºîç¹àëûñûíà, iñ-¸ðåêåòiíå åëiêòåéòií áîëñà, îíäà ñîë êiñiíi» áàëà ìiíåçiíå, iøêi æàí ä¾íèåñiíå ¸ñåðií òèãiçiï, ìiíåç åðåêøåëiêòåðiíi»  æàºñû æàºòàðûí ºàëûïòàñòûðó¹à ûºïàë åòêåíi. Àäàì ìiíåçiíå åëiêòåó îíû» iñ-¸ðåêåòiíäåãi ¾ëãiëi æà¹û áîëñà ¹àíà ïàéäàëû áîëìàº. Îñû îðàéäà, áàëàíû» æàºñû ê¼ðãåí ½ñòàçûíà, ¸äåáèåòòåðäåãi êåéiïêåðëåðãå íå òàðèõòà¹û ñàÿñè ºàéðàòêåðëåð ìåí Å»áåê åðëåðiíå åëiêòåói îíû» ìiíåç-º½ëºûíäà¹û ½íàìäû ºàñèåòòåðäi ºàëûïòàñòûðûï äàìûòó¹à ì¾ìêiíäiê áåðåäi.

     Àäàì ìiíåçiíäåãi êåéáið åðåêøåëiêòåð ìåí ºàñèåòòåðäi» ê¾ðò ¼çãåðiñòåðãå ½øûðàóû äà ì¾ìêií. Á½ë àäàìíû» òiðøiëiê áåéíåñiíå, ñûðòºû æà¹äàéäû» ¼çãåðóiíå, ñîíäàé-àº, òàëàñ-òàðòûñòû, äàó-äàìàéëû æà¹äàéëàð¹à äà áàéëàíûñòû. Ìûñàëû, áàëàíû» æàñ êåçiíäåãi áàñûíàí êåøiðãåí ºèûíøûëûºòàðû ìåí êåðiñ-æàíæàë àðàñûíäà ¼ñói, áið ìåêòåïòåí åêiíøi ìåêòåïêå àóûñºàíäà î¹àí ºîéûëàòûí òàëàïòàðäû» ò¾ðëiøå áîëóû æ¸íå ìåêòåï ïåí àòà-àíà ò¸ðáèåñiíi» àðàñûíäà¹û àëøàºòûº î¹àí åðåêøå ¸ñåð åòiï, ìiíåç-º½ëºûí ¼çãåðòåòiíäiãi àíûºòàë¹àí æàéòòàð. ̽íäàé æà¹äàéëàðäà ìiíåçäi» êåéáið ñàíàëàðû ¼çãåðiï ºàíà ºîéìàé, ñî¹àí û»¹àéëàíûï, ºàëûïòàñà äà áåðåäi. Ñîíûìåí, àäàì ìiíåçiíi» äàìóû ìåí ºàëûïòàñóû ñûðòºû æà¹äàéëàð ìåí iøêi ôàêòîðëàð¹à, òiðøiëiê åòêåí îðòà¹à, ¸ëåóìåòòiê æà¹äàé¹à, ò¸ëiì-ò¸ðáèå iñòåðiíi» í¸òèæåñiíå áàéëàíûñòû áîëûï, îëàðäû» á¸ði àäàì áîéûíäà iç ºàëäûðûï îòûðàäû. 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Ж. Аймауытов. Психология (оқу құралы). Қызылорда  
2. Ә.Алдамұратов. Қызықты психология. Алматы, «Қазақ университеті», 1992.
3. Ә.Алдамұратов, М.Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық практикалық сабақтар. 1-бөлім. Алматы 1978, 2-бөлім 1979.
4. Ф.Н. Гоноболин. Психология. Алматы, «Мектеп» 1976.
5. Жалпы психология. В.В. Богословский т.б. редакциясымен. 

       Алматы, «Мектеп» 1980.

6. Қ. Жарықбаев. Психология. Алматы, «Мектеп» 1982. 
7. Т. Тәжібаев. Жалпы психология. Алматы, «Қазақ университеті» 1993.    
8. Жарықбаев Қ .Жантану негіздері Алматы 2002ж            

9. Данилов Б.П. Процесс обучения в советской школе. –М., 1960. -180с.
10. Жарикбаев К.Б., Қалиев С.Қ. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. Алматы, 1995. – 346б.
11. Ильясова А.Н. Становление и развитие педагогической теории Казахстана (1900-1960гг.): Монография. –Алматы, Республиканский издательский кабинет, 1997. -283с.
12. Кунантаева К.К. Развитие народного образования в Казахстане (1917-1991).Алматы, 1997. -220с.
13. Урынбасарова Э.У. Становление и развитие теории нравственного воспитания школьников Казахстана (60гг. ХІХв. – 90гг. ХХ в.). Алматы. 1999. -270с.
14. Халитова І. Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастары. Алматы. 1998. -186б.
15. Бейсенбаева А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру.Алматы, РБК, 1995. -117б.
16. Дайрабаева А. Қазақстанда дидактикалық ойлардың дамуы. пед.ғыл.кан. дисс. 13.00.01. Алматы, 1994. -160б.