Бақташы қыз бен пеш тазалаушы — Ханс Кристиан Андерсен — Ертегілер — Bilim

Біз бетіне тұтас жапырақ пен гүлдің суреті және әр түрлі оюлар салынған, өзі әбден қарайып кеткен баяғының кәдімгі екі кебежесін көріп пе едіңіз? Үлкен әжеден мұраға қалған дәл осындай кебеже бөлменің ішінде тұр. Беті толған өрнек раушан, қызғалдақ гүлдерімен, тағы басқа неше түрлі оюлармен безендірілген. Ара-арасында бұтақ мүйізді еліктің басы көрінеді, ал дәл ортасына тұтас адам бейнесі ойып салынған. Тісі ақсиып, бет-аузы тыжырайған ерсі түрі кісінің күлкісін келтіреді. Төбесінде кішкене мүйізі бар, ұзын сақал, ешкі аяқ. Балалар оны обер-унтер-генерал-адмирал-сержант-Ешкіаяқ дейтін. Айтып шығудың өзі оңай емес. Ал мұндай атақты екінің бірі ала бермейді, есесіне бұл бейнені ойып салу оңайға түспеген. Бірақ, әйтеуір, ойып салған. Ешкіаяқтың екі көзі айна астындағы столды, ал оның үстінде форфордан жасалған әп-әдемі бақташы қыз тұр. Аяғында алтын жалатқан кебіс, сәл шолақтау көйлегіне ал қызыл раушан гүлін қадаған, басында алтын қалпақ, қолында бақташының құрығы. Үріп ауызға салғандай! Ал қасында көмірдей қап-қара пеш тазалаушы, бірақ ол да форфордан жасалған және барлық форфордан жасалған шағын мүсіндер секілді, ол да өзінше тап-таза, сүп-сүйкімді; алайда пеш тазалаушы деген аты болмаса, жасаған адам одан дәл осы күйінде ханзада жасауына да болатын еді.

Пеш тазалаушының қолында баспалдағы бар; жүзі ақшыл, ал бетінің ұшы қыздардың беті секілді қызғылт, мұнысы, әрине, дұрыс емес, беті қара болуға тиіс еді. Өзі бақташы қыздың дәл қасында тұр екеуін әуелде солай қатар қойған болатын, сол күйінде бірге тұрып қала берді: тұрып, тұрып, ақыры үйленіп алды; екеуі де жас, екеуі де талдырмаш, екеуі де форфордан жасалған, қысқасы, бір-біріне тең еді.

Олардың қастарында тағы бір қуыршақ тұрды, бойы бұлардан үш еседей үлкен. Ол үнемі басын изеп тұратын кәрі қытай еді. Ол да форфордан жасалған және өзін кішкентай бақташы қыздың атасымын деп атайтын, бірақ соны дәлелдеп шыға алмаған болуы керек. Ол «немересіне» билігім жүреді деп есептейтін, сол себепті бақташы қызға құда түскен обер-унтер-генерал-адмирал-сержант-Ешкіаяққа келісім білдіргендей басын изейді.

— Мынау деген күйеуің болады енді! – деді қарт қытай бақташы қызға. Менің ойымша сол қызыл ағаштан жасалған! Ол сені обер-унтер-генерал-адмирал-сержанттың әйелі етіп шығарады! Оның құпия жәшіктерін былай қойғанда, тұтас бір кебеже күмісі бар!

— Қараңғы кебеже ішіне менің барғым келмейді! – деді бақташы қыз. Оның он бір форфор әйелі бар көрінеді.

— Ал сен он екінші әйелі боласың, – деді қытай.

Түнде ескі кебеже сықырлаған кезде, біз сендердің тойларыңды жасаймыз. Жасамасам, қытай болмай кетейін!

Ол соны айтып басын изеді де, дереу ұйықтап кетті. Бақташы қыз көзінің жасын төгіп, өзінің сүйікті серігі пеш тазалаушыға қарады.

— Бар тілегім, – деді – қашайықшы басымыз ауған жаққа. Мұнда енді қалуға болмайды.

— Сенің тілегің мен үшін заң! – деді пеш тазалаушы. – Керек десең қазір кетейік. Сені асырауға менің табысым жетеді!

— Тек мынау столдан бір түссек екен! – деді қыз. Осы жерден қарамызды батырмайынша менің көңілім көншімейді.

Пеш тазалаушы оған басу айтып, столдан қалай тусу керек екенін, қай жерге аяғын қалай салу қажет екенін түсіндірді. Оның баспалдағының да пайдасы аз болған жоқ; әйтеуір, аман-есен өздері жерге түсті. Бірақ жерге түсіп, ескі кебежеге көз жіберген кезде, олар жоғарыдан қым-қуыт абыр-сабырды көрді. Оюлап салынған еліктер бұтақ мүйізді бастарын өлгенше созып, жан-жақтарына қарайды, ал обер-унтер-генерал-адмирал-сержант-Ешкіаяқ көкке секіріп, кәрі қытайға:

— Қашты! Қашты! – деп айқайлайды.

Қашқындар қорқып кетіп, терезенің алдында, еденде тұрған кішкене сандықшаның ішіне зып берді.

Сандықшаның ішінде толық емес үш-төрт ойын картасы және ойыншық театры бар екен; тар сандықшаның ішін, әйтеуір, тығыздап орналастырыпты, сахнада ойын көрсетіліп жатыр. Қиықтың, түйенің, шыбынның, шытырдың және қарғаның мәткелері қолдарындағы қызғалдақтарын желпіп қойып, ең алдыңғы қатарда отыр. Олардың артында балталар түрегеп тұр және дәл қартадағыдай үстінде біреу, астында біреу екі-екіден бастары бар. Пьеса айрылысуға мәжбүр болған екі ғашықтың қайғы-қасіреті туралы екен. Бақташы қыз өз бастарындағы оқиғаны көріп жылап жіберді.

— Жоқ, мен мынаған шыдап тұра алмаймын! – деді ол пеш тазалаушыға. Кетейік бұл жерден.

Олар еденге түскенде оянып алған кәрі қытай ішіндегі қорғасын шаригі шылдырлап, екі жаққа кезек-кезек ырғалып бұларға қарап тұр екен.

— Ойбай, кәрі қытай қуып келе жатыр, – деп айқай салған бақташы қыз амалы құрып өзінің форфор тізесіне сылқ етіп құлай кетті.

— Тоқта, маған бір ой келді! – деді пеш тазалаушы. Көрдің бе, анау бұрышта жұпар иісті шөптер мен гүлдер салынған үлкен құты тұр! Соған кіріп алайық! Гүлдердің қақ ортасында жатамыз, ал егер кәрі қытай келсе, көзіне тұз шашып жібереміз.

— Жоқ, болмайды! – деді бақташы қыз. – Мен білемін оларды. Кәрі қытай бір кезде осы құтымен некеге отырған, ондай жағдайда олар бірін-бірі сатпайды! Жоқ, бізге дүниені кезіп, бас ауған жаққа қаңғып кеткеннен басқа ештеңе қалған жоқ.

— Қандай қиындықта да менімен бірге болуға шыдамың жете ме? – деп сұрады пеш тазалаушы. – Әлемнің осынша кең екенін ескердің бе? Және осыдан кейін бізге қайтып оралуға болмайтынын ойладың ба?

— Иә, иә, – деді бақташы қыз.

Пеш тазалаушы қызға тесіле қарап тұрды да:

— Менің жүрер жолым пештің құбырымен өтеді, – деді. Маған еріп құбырдың шым-шытырық қуыстарымен бірге өрмелеуге шыдамың жетер ме екен? Онда бір кірген соң, не істеу керегін жақсы білемін! Біз ешкімнің қолы жетпейтін жерге кіріп аламыз! Ең жоғарысында тесік бар, сол тесіктен сыртқа шығуға болады!

Ол бақташы қызды пештің аузына алып келді.

— Қандай қап-қара! – деді қыз, бірақ сонда да мұның соңынан еріп, пештің тастай қараңғы құбырының ішіне енді.

— Мінеки, құбырдың ішіне де кірдік! – деді пешші. – Қарашы, қарашы! Дәл төбемізде бір жұлдыз жарқырап тұр!

Шынында да, төбеден бұларға жол көрсетіп, бір жұлдыз жарқырап тұрды. Енді олар тек өрмелей берді, өрмелей берді. Барған сайын ілгері басу қиямет болды. Бірақ пешші бақташы қызды үнемі демеп, форфор аяқтарын қай жерге тіреп, қалай басу керек екенін көрсетіп отырды. Ақыры екеуі құбырдың ернеуіне шығып отырып дем алды өздері әбден қалжыраған және қалжырайтын да жөндері бар!

Аспанда жапырлаған жұлдыздар, ал жерде жапырлаған үйлердің төбелері. Мынадай биіктен төңіректің бәрі шетсіз-шексіз кеңістікке айналды. Бейшара қыз әлем осындай шексіз болар деп ойламаған еді. Ол пешшінің иығына басын сүйеді де, жылап қоя берді; көзінен аққан жас кеудесіне құйылып, беліндегі алтын бояуды жуып кетті.

— Жоқ, мынау шектен тыс! – деді ол. – Мен бұған шыдай алмаймын. Әлем өте үлкен. Шіркін-ай, айна астындағы столға қайтып барар ма еді! Қайтып бармайынша көңілім көншір емес! Мен сенің соңыңнан ергенде қайда апарасың дегем жоқ, енді сен мені шын сүйсең, бұрынғы орныма қайта апар!

Пеш тазалаушы оны райынан қайтармақ болып, кәрі қытай мен обер-унтер-генерал-адмирал-сержант-Ешкіаяқты есіне салып еді, бірақ ол айтқанға көнбеді, тек еңіреген күйі сүйікті серігін құшақтап сүйе берді. Не істеу керек?

Бекер болса да, көнуге тура келді.

Олар енді құбырдың бойымен қайта түсті; бұл оңай болған жоқ! Қараңғы пештің ішіне келген кезде олар сыртта бөлме ішінде не болып жатқанын есту үшін, есіктің тұсына келіп, үнсіз тың тыңдады. Бөтен дыбыс болмаған соң, олар сыртқа шықты. Ах! Еденде кәрі қытайдың сынығы шашылып жатыр; бұлардың соңынан қуам деп, столдан құлап, үшке бөлініпті; арқасы омырылып бір жаққа, басы жұлынып екінші жаққа кеткен. Обер-унтер-генерал-адмирал-сержант-Ешкіаяк енді не істеу керек дегендей ойға батып, бұрынғыша өз орнында тұр.

— Сұмдық-ай! – деп аһ ұрды бақташы қыз. Кәрі атай быт-шыт болып сынып қалыпты, біздің кінәміз ғой бәрі де! Ах, мен бұған шыдай алмаспын!

Байғұс қыз кіп-кішкентай саусақтарын сындыра уқалап, жанын қоярға жер таппады.

— Жөндеуге болады мұны! – деді пеш тазалаушы. – Қатырып жөндеуге болады! Тек уайымдамашы! Алдымен арқасын желімдеп, сосын қарақұсынан жамаумен жақсылап шегендеп тастағаннан кейін, қайтадан жап-жаңа болып шыға келеді, көрерсің, әлі талай қорлықты көрсетеді бізге!

— Рас па? – деді бақташы қыз.

Екеуі өрмелеп столға шығып, бұрынғы орындарына қайта тұрды.

— Қалай жердің түбіне кеткенбіз! – деді пеш тазалаушы. Жан салып кіріссең болды екен ғой!

— Тек атайды жөндеп берсе екен! – деді бақташы қыз. Әлде ол өте қымбатқа түсе ме?

Ақыры атасы да жөнделді: сынған арқасын желімдеп, мойнын жамаумен жақсылап шегендеп тастап еді, жап-жаңа болып шыға келді, тек бұрынғыша басын изей алмайды.

— Сіз өзіңіз сынғаннан бері тым көкке қарап менменсіп кеттіңіз ғой, – деді оған обер-унтер-генераладмирал-сержант-Ешкіаяқ. Менімше, бұл арада менменси қоятындай түк те жоқ! Ал енді маған бақташы қызды бере ме, жоқ па?

Пеш тазалаушы мен бақташы қыз кәрі қытайға жалбарына қарады, өйткені ол басын изеп қоя ма деп қорықты, бірақ басын изей алмады және басын изей алмайтынын мойындағысы да келмеді, жұрттың бәріне желкемде жамауым бар еді деп жату кімге жақсы дейсің! Сөйтіп, қос жұбай бұрынғыша бірімен-бірі қатар тұрып қала берді. Атайдың желкесіндегі жамауға тоба қылып, бақташы қыз бен пеш тазалаушы қашан сынып қалғанға дейін, бірін-бірі сүйіп өтті.

Аударған Т. Әбдіков