Келесі Нобель сыйлығы Қазақстанда болады — Джеффри Сакс

Нобель сыйлығы әлемдегі ең беделді сыйлық болып саналады. Бұл әлемдік маңызы бар марапат, ең жоғарғы белгі, сондай-ақ сол немесе басқа жетістіктерді ресми мойындау. Әлем елдері тұрғысынан Америка Құрама Штаттарының өкілдері 1901 жылдан бастап ең көп марапатқа ие болды. Осы уақыт ішінде американдықтар кем дегенде 380 марапат алды.

Тізімнің екінші орны — Ұлыбритания. Британдықтар 133 жүлдені жеңіп алды. Олардың артынан Германия, Франция, Швеция және т.б. Барлығы қор құрылғаннан бері 908 адам, сонымен қатар 27 ұйым Нобель сыйлығының лауреаты атанды. Бұл сыйлық швед ғалымы, өнертапқыш және кәсіпкер Альфред Нобельге тиесілі.

Нобель өзінің бүкіл байлығын қор құруға мұра етіп қалдырды, оның қаражаты өткен жылы адамзат тарихына ерекше үлес қосқандарға берілуі керек. Сонымен бірге Нобель бұл сыйлықты шыққан еліне қарамастан көрнекті ғалымдарға, жазушылар мен қоғам қайраткерлеріне табыстауды талап етті.

Нобель сыйлығына үміткерлерді бірнеше ғылыми мекемелер таңдап, қарастырады. Швеция Корольдігінің Ғылым Академиясы физика және химия бойынша Нобель сыйлығын беруге құқылы, сонымен қатар экономика бойынша Альфред Нобель мемориалдық сыйлығы да сол жерде таңдалады. Ғылым академиясы 1739 жылы ғылымды дамытуға және ашылған жаңалықтарды іс жүзінде қолдануға ықпал ететін тәуелсіз ұйым ретінде құрылды. Қазіргі кезде Ғылым академиясында 450 швед және 175 шетелдік мүше бар.

Швед академиясы — әдебиет бойынша Нобель сыйлығына үміткерлерді іріктеуге жауапты жеке ұйым. 1786 жылы құрылған, оның өмір бойына сайланған 18 мүшесі бар.

Каролин институтындағы Нобель комитеті жыл сайын медицина мен физиология саласында елеулі жаңалық ашқандарға Нобель сыйлығын береді. Каролин институты Швециядағы ең беделді ғылыми медициналық мекеме болып табылады және шетелдегі ғылыми қоғамдастық та онымен санасады. Медицина саласындағы Нобель сыйлығына үміткерлердің өтініштерін Каролин институтының 50 профессоры зерттейді, олар лауреаттарды да таңдайды.

Норвегиялық Нобель комитеті Бейбітшілік сыйлығының тапсырылуына жауапты — «халықтар арасындағы бауырластықты нығайтуға, армияларды қарусыздандыруға және бейбітшілік идеясын насихаттауға» зор үлес қосқандарға беріледі. Норвегиялық комитет 1897 жылы құрылды және Норвегия парламенті тағайындаған бес мүшеден тұрады.

1981 жылы сыйлық 1 миллион крон, 1986 жылы — 2 миллион, 1989 жылы — 3 миллион, 1990 жылы — 4 миллион, 1991 жылы — 6 миллион швед кронасы болды. 1990 жылдардың ортасында сыйлық 7 миллионға дейін өсті, ал соңында ол 9 миллионға жетті. 2001 жылдан бастап сыйлық мөлшері дәл 10 миллион швед кронасын құрады. 2019 жылы бұл сома тоғыз миллион кронасына түзетілді, бұл американдық доллармен есептегенде 909 мың болады.

Колумбия университетінің профессоры Джеффри Сакс болашақта Қазақстан мен Орталық Азия Нобель сыйлығын алады деп болжайды, деп хабарлады Liter.kz. Әлемге әйгілі экономистің айтуынша, Нобель фестивалі мен Нобель дәрістерінің апталығы әлемдегі жаңа таланттарды — болашақ Нобель сыйлығының лауреаттарын ашуға қызмет етеді.

«Нобель сыйлығының лауреаттарымен фестивальға қатысу және дәріс апталығына қатысу үшін осы ерекше мүмкіндіктің арқасында мен осы студенттердің біреуі Нобель сыйлығын алады деп сенемін», — дамушы нарықтар мен пандемиядан кейінгі шақырулар сессиясында атап өтті Дж. Сакс. Қазақстан мен Орталық Азия студенттеріне арналған онлайн Нобель сыйлығының онлайн режиміндегі Central Asia Nobel Fest фестивалі аясында өткізілді.

Америкалық экономист атап өткендей, сапалы білімге инвестиция — бұл пандемиядан кейінгі қиындықтарды жеңуде сәттіліктің кепілі. Сакс егер дамыған және дамушы елдер арасындағы теңсіздік бұрын жер мен физикалық активтердің қол жетімділігіне тәуелді болса, бүгінгі күні бұл білім мен дағдылардың қол жетімділігіне байланысты деп санайды.

Джеффри Дэвид Сакс — американдық экономист және педагог. Гарвард бакалавры, магистр және PhD докторы; 2002 жылдан бастап Колумбия университетінде Жер институтының директоры болып жұмыс істейді. Ол сонымен қатар 2016 жылдан бері университет профессоры және Бернард Хармс атындағы сыйлықтың лауреаты.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті