ХХ ғасырдың басындағы қазақ элитасының тарихы
Элита (латын тілінен алынған eligo, ағылшынша французша élite — таңдаулы, ең жақсысы) — әлеуметтану мен саясаттануда — үкіметте, мемлекеттер одағында және экономикада жоғары лауазымдарға ие адамдардың жиынтығы. Элита дегеніміз — жалпы мүдделері бар және нақты билік тұтқаларына қол жеткізетін, мүшелерінің терең байланыстары бар тұрақты қауымдастық.
Кез-келген элита қоғамды басқару функцияларын жүзеге асырады, сонымен қатар бұл қоғамның қоршаған ортаға немесе этникалық өзгерістерге бейімделуіне мүмкіндік беретін әлеуметтік өмір парадигмаларының өзгеруі жағдайында мінез-құлықтың жаңа модельдерін (стереотиптерін) дамытуды реттейді. Сонымен қатар, құрылымдық жағынан элита сыртқы ықпалға ашық болуы мүмкін («демократияның күші») немесе сыртқы араласулардан («авторитарлы қоғам») толығымен жабық болуы мүмкін.
Ғасырлар бойы қазақтар «Алаш» этникалық терминін білді, ол ұлттық уран рөлін атқарды. Халық арасында бұл ата-баба есімі деген пікір бар. Мүмкін ХҮ ғасырдан бастап шығар. Алаш бүкіл ұлыс — ұлысының бүкіл қазақ этникалық бірлестігіне айналды. Қазақ халқының шежіресінің (шежіре) жазбаша және ауызша нұсқаларының барлық авторлары бұл фактіні жазып алған. Бұл құбылысты қазақтың көрнекті ағартушыларының бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы да атап өтті.
ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында ұлттық интеллигенция өкілдері де қазақ халқының ғасырлар бойғы тәуелсіздік жолындағы күресінде маңызды рөл атқарды. Қозғалыстың және Алаштың алғашқы саяси партиясының, Алаш Орда үкіметінің пайда болуы, өздерінің туған халқының болашақ дамуының тағдырлы мәселелерін шешуге қабілетті қазақстандық саяси элитаның азаматтық жетілуінің және жоғары әлеуетінің жоғарылағандығы туралы куәландырды.
Алаш қайраткерлері мен қазақ басқару элитасының өкілдері, ғылыми және шығармашылық интеллигенция қазақ мемлекеттілігінің негізін қалады. Бүгінде біз өзіміз білмей-ақ, сол күйде өмір сүріп жатырмыз, оның шекаралары 1920 жылдардың басында Алаш Орда мүшелерімен анықталған болатын. Алаш көсемдері Орта Азияны ұлттық-аумақтық межелеу және қазақ жерлерін біріктіру процестеріне белсенді қатысты. Алаш зиялыларының өкілдері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, А.Беремжанов, М.Шоқай, Ж.Ақпаев, М.Тынышпаев, А.Ермеков, сондай-ақ ұлттық коммунистер С.Ходжанов, Т.Рысқұлов, С.Меңдешев, С.Сейфуллин, С.Асфендияров, С.Садвокасов, Н.Нұрмақов және басқалар қазақ жерінің тұтастығын қамтамасыз ету үшін бар күш-жігерін жұмсады.
Сол ұрпақтың қазақ зиялылары өз дәуірінің дүниетанымын қалыптастырған жоғары импульсті және жанқиярлықты адамдар болды. Олар Қазақстан және өз туғах халық үшін адамгершіліктің, жанқиярлықтың және ұлттық және азаматтық борышына адалдықтың нағыз керемет үлгісі. 1890 жылдың көктемінде Санкт-Петербург императорлық орман шаруашылығы институтына түскен кезде де талапкер Әлихан Бөкейханов өзінің шығармасында: «Басқаларға зұлымдық тілеу — бұл өзін-өзі жасау, өйткені біз өзгелермен бірге адамзатты атаймыз, ол табиғатта біздің ақыл-ойымыздың күшімен билік етеді және онсыз бізде өмір жоқ. Ақыл-оймен де, байлықпен де, жан тыныштығымен де қол жеткізу мүмкін емес, тек жан-жақты білімге ғана тән жоғары адамгершілікке қол жеткізу мүмкін емес ең қиын нәрсе, біз өз жанымызбен немесе тәнімізбен ешкімге зиян келтірмегенде ғана сезінеміз».
Алаш қозғалысының қайраткерлері қазақтардың мемлекеттілігін алу үшін күресті. «Біздің мақсатымыз — халыққа өз тағдырын өзі шешуге мүмкіндік беру. Тек автономия алғаннан кейін ғана халық тағдырды өз қолына алады», — деп атап өтті Жанша Досмұхамедов.
«Алаш партиясын құрудың басты мақсаты — қазақ халқының тағдыры, территория мен мемлекеттіліктің байлығына ие, басқа дамыған жоғары мәдениетті халықтармен тең дәрежеде тәуелсіз мемлекет құру», — деп атап өтті Әлімхан Ермеков.
Алаш қозғалысының қайраткерлері қазақ халқының даму деңгейін Азияның Жапония сияқты алдыңғы қатарлы елдерімен қатар көтеруге ұмтылды. Сондықтан оларды сталиндік репрессиялар уақытында «жапон агенттері» деп жариялап, жапондық тыңшылық жасады деп айыптады. 1904 жылы 23 қазанда Санкт-Петербург әскери-медициналық академиясының студенті болған кезде Халел Досмұхамедов өзінің жерлесі, Гурьев ауданының тумасы, Қазан малдәрігерлік институтының студенті Ғұбайдолла Бердиевке: «Сізден бөлек, ондаған, тіпті жүздеген қырғыздар жоғары білім алып жатыр деп ойлаған кезде, сіз бұл халық жұмыс істеуге, алға басуға қабілетті, мүмкін бұл бір күні біреуін алуы мүмкін деген қорытындыға келесіз. екінші Жапония бола алатындығы үшін құрметті орындар туралы».
Алаш көсемдері халықтың ұлттық санасын мемлекеттік деңгейге көтерді. Алаш партиясы қазақтардың сол кездегі қоғам мәселелерін шешуге бағытталған шаралар кешенін жасаған алғашқы саяси ұйымы болды. Алаш қозғалысы қазақ халқының негізгі идеясы халықтың бірлігі болды және бұл ұран бүгінгі күнге дейін өзекті болып табылады. Сол кездегі төтенше жағдайларда Алаш қозғалысының қайраткерлері ерекше икемділік танытты, сонымен бірге олар принципиалды саясаткерлер болды. Алаш қозғалысының негізгі мақсаттары халықтың өзін-өзі анықтау құқығын қолдайтын мемлекеттік өзін-өзі басқару жүйесін құру, озық әлемдік тәжірибені қолдана отырып, қазақ қоғамын жаңарту болды.
ХХ ғасырдың басында қазақтың ұлттық идеясын дамыту міндетін қазақ халқының ұлттық консолидациясы идеясын алға тартқан рухани және интеллектуалды элита – Алаш қайраткерлері — қабылдады. Алаш партиясы басшыларының өз уақытында ұсынған көптеген ережелері бүгінгі күнге дейін өз маңызын сақтап келеді. Бұл қазақ қоғамын біртіндеп өзгертуге және оны қазіргі заманғы шындыққа бейімдеуге бағытталған саяси ұлттық-патриоттық демократиялық ұйым болды.
Өкінішке орай, тарих Алаш партиясына, Алаш автономиясына және оның үкіметі — Алаш Ордаға — өздерінің қазақ мемлекеттілігін құру және нығайту бағдарламасын халықтың бірлігі негізінде жүзеге асыруға мүмкіндік бермеді. Зорлық-зомбылықты қабылдамай, мемлекеттің таптық сипатын жоққа шығарып, Алаш көсемдері қоғамдағы бір таптың диктатурасына қарсы тұрды. Бұқараның ағартушылық болмауы, саяси күрес орталығынан оқшаулану, бытыраңқылық және саяси күрестің нақты бағдарламасының болмауы Алаштың большевиктермен саяси қарсыласуда жеңілуіне себеп болды. Жағдайда мәжбүр болған Кеңес өкіметінің оны мойындау жеңісі және большевиктердің мемлекеттік аппаратта жұмыс істеу туралы ұсынысын қабылдай отырып, Алаш қозғалысының бұрынғы басшылары Кеңес өкіметіне ұлттық мазмұн беру, жергілікті халықтың мүдделеріне оны жақындату.
Алаш қозғалысының тарихын бағалау кезінде кеңес дәуіріндегі барлық қайшылықтарды оның даусыз жетістіктерімен, жеңістері мен трагедияларымен, адамгершілікке жатпайтын жеке және ұжымдық құқықтардың бұзылуымен ескеру өте қажет. Қоғамның әлеуметтік бірлігі мен жаңа идеологияның орнығуы үшін күрес ұлттық өзін-өзі тануды басумен және ұлттық мәдениеттің бірегейлігін деңгейлеумен қатар жүрді. Алаштықтар қазақ халықтың ұлттық тарихын, мәдениеті мен дәстүрлерін зерттеу мен насихаттауда көп еңбек сіңірді. Алайда кеңестік сталиндік тоталитарлық режим бұрын езілген халықтардың ұлттық мүдделерін қорғауға деген табиғи құқығын пайдаланудың кез-келген әрекеттерін буржуазиялық немесе жергілікті ұлтшылдықтың көрінісі ретінде қабылдады.
Шындығында, қазақ зиялыларының басшылары сталиндік идеология түсіндіргендей өз халқына қарсы жоспар құрған жоқ, керісінше қарапайым халықтың жағдайын жеңілдетуге тырысты. Алаш зиялыларының басты асыл мақсаты — өз Отанына және туған халқына қызмет ету болды. Алаш идеялары — теңдік, қоғамдық келісім мен бейбітшілік, ұлттың мәдени прогресі, меритократия, мемлекеттік тіл, тек элита өкілдерін ғана емес, сонымен қатар қалың бұқараны үкімет істеріне тарту.
Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті
