Алматыдағы Желтоқсан (1986) мен Будапештегі Қазан (1956) көтерілістерінің тарихи маңыздылығы туралы

КСРО-ның саяси мен идеологиялық ықпалынын босату керемет үлгісі 1956 жылы Венгр көтерілісі көрсетті. Венгрияда алғаш рет Кеңес Одағы Шығыс блоктағы мемлекетті басқару үшін қарулы күштерді қолдануға мәжбүр болды. Венгрия тарихында бұл оқиғалар Венгр революциясы деп аталады. КСРО тарихында – социализмге қарсы венгр көтерілісі.

Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында Венгрия фашистердің жағында соғысқан ел болатын және кеңес әскерлері Венгрияны неміс фашизмнен азат еткен. Бірақ, соғыс аяқталған кейін, елде коммунистерге қарсы диверсиялық жұмыстар жүргізген жерасты ұйымдарының саны көп болды. 1945 жылғы 4 қарашадағы сайлауда коммунистер 17 % дауыс алды.

Алайда кеңестік көмегімен, М.Ракоши басқарған венгр коммунисттерінен үкімет құрды. Ракоши Сталиннен үлгі алып – индустрияландыру және ұжымдастыру, кез-келген диссидентті жою және католик шіркеуіне қарсы күресті күштеп жүзеге асырды. Ел венгр қауіпсіздік қызметі арқылы басқарылды, 650 мың венгр азаматы саяси қуғынға ұшырады, 400 мың түрмеге отырғызылды.

Сталин қайтыс болғаннан кейін, «жыламық» саясатының басталуымен Ракоши өте қатты сынға ұшырады. 1953 жылы Имре Надь Венгрияның басшысы қызметіне тағайындалады, ол партия мен Венгрияда демократиялық реформалардың жақтаушысы болған еді. Оның айтуынша, венгрлық жеңіл және тамақ өнеркәсібін дамытуға көбірек көңіл бөлу, салықтар азайту, жалақыны көбейту, саяси қуғын-сүргін саясатын тоқтату тезірек керек. Алайда мұндай прогрессивті және адамгершілік коммунист венгриялық билікте ұзақ болмады.

Венгриядағы төңкеріс-көтеріліс 16 қазан күні студенттік тәртіпсіздіктерден басталды. 1956 жылғы 23 қазанда Будапеште 200 мың венгрлықтар Надьті үкіметке қайтару, еркін сайлау өткізу және кеңестік әскерлерді елден шығару керектігін талап етті. Үкімет қарсыластары жергілікті казармалардан қару-жарақты тартып алды. Сталинге арналған 25 метрлік ескерткіш жойылды. Венгрлық мемлекеттік армия мен полиция арасында нағыз соғыс басталды.

24 қазан күні таңертең кеңестік үкімет бұйрығы бойынша кеңес әскерлері Будапештке кіреді: 300-ге жуық танк, брондалған автокөліктер, пушкалар, 6000 сарбаз. 25 қазанда демонстрация кезінде белгісіз тұлғалар кеңес жауынгерлеріне оқ атады. Бірнеше адамдар өледі және қатты жарақат алады. Жауап ретінде кеңес әскерилер венгрлерге қарсы қаруны пайдаланады. Түрлі пікірлер бойынша, екі жағынан 60-тан 100-ге дейін адам қаза тапты. Осы күреске байланысты Венгриядағы жағдай нашарлап, бүлікшілер венгр коммунистер мен қауіпсіздік күштеріне шабуыл жасай бастайды. Көп адамдар үлкен азап көріп, өледі

30 қазанда Кеңес үкіметі өз әскерлерін шығаруға мәжбүр болады, Варшава шартына мүше-елдерімен қатынастарды қайта қарауды шешімге келеді. Венгрияда не болып жатқанын «реакциялық күштерге қарсы жұмысшылардың әділ және прогрессивті қозғалысы» деп атайды және енді венгрлер өз күшімен қалған «реакцияшыл элементтерді» жояды деп сондай шешім қабылдайды.

Келесі күні Н. Хрущев бұл қадамды Батыстың «барлық прогресшіл күштеріне және әлемдік социализмге» қарсы қастандық деп айыптады. Оны басқа елдердің коммунистік басшылары қолдады.

1956 жылы 4 қарашада маршал Жуковтың қолбасшылығымен «Шығыс» кеңестік әскери операцияны басталады: 30 мыңға жуық жауынгер, 1000 танк және басқа брондалған техника. Венгр әскерлері бейтарап қалып қояды. 6 қарашада Будапештте «реакцияшыл» қарсылық жойылады. 11 қарашаға дейін Венгрияда көтеріліс толық басылды.

Ресми деректер бойынша 669 кеңес жауынгері өлді. Мажарстанның 2 652 бүлікші қаза тапты, 348 әскер және 19 226 адам жарақат алды. 1956 жылы оқиғалардан кейін Венгриядан 200 мыңнан астам адам қоныс аударған еді.

Көтеріліске қатысушыларға байланысты сот процесі өтті. 300-ден астам адамға өлім жазасы шығарылды. Имре Надь 1958 жылғы 16 маусымда «халықтық демократиялық жүйені құлату үшін опасыздық жасағаны» сотталды. 1989 жылы Имре Надь толығымен ақталды және Венгрияның ұлттық қаһарманы деп танылды.

Кеңес үкіметі венгерлік оқиғалардан кейін қатты үрейленді және жаңа ұсыныс жасады – Варшава шартына кіретін елдері халық арасында саяси және насихаттық жұмыстарды нығайтуға барлық күш салуға тиіс. Мажарстан көтерілісі «нағыз социализм мен прогреске қарсы Батыстың көмегімен жасалған бүлік» деп жарияланды.

Содан бері қырық жыл өтті. Кеңес мемлекеті 1991 жылы құрдымға кетті. Ал 1956 жылы венгрлердің көтерілісі өз дұрыстығын және нағыз бостандық, еркіндік пен егемендік үшін болған күрес деп көрсетті. Дамудың социалистік жолы уақыттың сынағына төтеп бере алмай, өлімге апарып кетті. КСРО-ның қираған жерлерінде жаңа мемлекеттер пайда болды – Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы, басқа ТМД елдері. Айту керек, қазіргі Ресей бұрынғы кеңестік идеологиясын қиып тастауға тырысты, бірақ Путин қайтадан кейбір оның элементтерін қолдануға тырысады екен.

1956 жылы Венгияда көтерелістен кейін, 1986 жылы Қазақстанда Желтоқсан көтерілісі болды. Осы көтерілістерінің басты мақсаты – өз туған ел мен халықты нағыз бостандық, еркіндік, азаттық пен егемендікке қол жеткізуі!

Қазақстан тарихында көптеген қайғылы және драмалық беттер болды. Кеңес тарихының бұл парақтарында 1986 жылғы желтоқсандағы Алматыдағы оқиғалар бар. Биыл ол дәл 34 жылдығын атап өтеді. Бұл оқиғалар бір жылдан кейін, КСРО-да М. С. Горбачев билікке келген кезде және бір жылдан кейін «Қайта құру» деп аталатын бастама көтерген кезде болды. Брежневтің соңғы жылдары деп аталатын КСРО халық шаруашылығындағы тоқырау, ол өндіргіш күштерді жоспарлау мен орналастырудағы командалық-бюрократиялық жүйенің қарама-қайшылықтары мен кемшіліктерін күрт ашты.

Ұлттық экономиканың салалық құрылымы жаман формаларға ие болды. Орта машина жасау министрлік, түсті металдар министрлігі, энергетика министрлігі, мелиорация министрлігі және қорғаныс министрлігі сияқты бөлімдер Қазақ КСР аумағында нақты меншік иелеріне айналды. Әр түрлі жоспарларды құру және жаңа кен орындарын игеру кезінде республиканың мүдделері іс жүзінде ескерілмеді. Бұл министрліктерге түскен көп миллиардтық кірістерден Қазақстан үгінділерге ие болды, немесе мүлде жоқ.

Барлық бөлінген қаражаттың мыңнан астамы өндіруші салаларға кетті, халыққа қажет тауарлардың 60 %-ы республикадан тыс жерлерден әкелінді. Әлемде бірде-бір ел экономиканың осындай қисық, отарлық құрылымына ие болған жоқ. Идеологиялық тоталитаризм және ғылым мен білім беруді қаржыландырудың қалдық принципі адамның рухани әлемінің дамуына теріс әсер етті.

Ғылым ресми саясаттың мойынсұнғыш «шенеуніктеріне» айналды, ал мәдениет ұлттық тамырлармен байланысын жоғалтты, сұр және бет-бейнеден айырылды. 1954-1986 жж Республикада қазақ тілінде оқытатын 600-ден астам мектеп жабылды. Қазақ тілі көптеген қоғамдық орындарда жұмысын тоқтатып, күнделікті таза тұрмыстық тілге айналды. Ұлттық мәдениеттен және тілден алыстаудың бұл ұзақ процесі белгілі манқұрттар тобының пайда болуына әкелді.

Сонымен, наразылық Орталықтың дәстүрлі командалық іс-әрекеттері мен жарияланған қайта құру демократиялық қағидалары арасында айқын қайшылықты тудырды. Алғашқы жарияланған мақсаттар мен сол кездегі шындық арасындағы елеулі қайшылықтардың нәтижесі Желтоқсан оқиғалары болды.

Олардың себебі Қазақстанның жоғарғы басшылығындағы өзгеріс болды. Алайда, бұл демократиялық жолмен болады деп күтілген, сондықтан адамдар одан әрі оқиғаларды Кеңес үкіметі жариялаған дәл сол қағидаларды бұзу ретінде қабылдады.

1950 жылдардың ортасында Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру басталды және бұрынғы Кеңес Одағының Еуропалық аумағынан «тың жерлерді игеретіндердің» үлкен толқыны республикамызға құйылды. Бір қызығы, бұл саясат қазақ жерін бөлуге және республикамыздың ұлттық мен  ел тұтастығы құртуға бағытталған.

Кеңес үкіметінің жетекшісі Хрущев Қазақ КСР-ін Батыс, Тың және басқа өлкелерге бөлу идеясын алға тартты, сол кезде Қазақстанның солтүстік және тың аумақтары кейіннен РСФСР құрамына енуге тиіс еді.

Осы «Хрущевтің ұлтаралық саясатын» түсінген қазақ халқының патриоттары ата-бабаларының жерінің бірлігі мен тұтастығын сақтауға тырысты. Сондықтан «Менің Қазақстаным» әні жазылды — бұл қазақ халқының Хрущевтің ұлттық саясатына наразылық болды.
Бұл керемет және патриоттық әнге өлеңдер Жұмекен Нәжімеденов жазған. Ал музыкасын Шәмші Қалдаяқов. Бұл әннің алғашқы орындаушысы халықтың сүйіктісі Жамал Омарова болды, 1960-1970 жылдары ол Қазақ КСР-нің республикалық радиосында жиі айтылып тұрды. Менің ойымша, Омаровадан гөрі бұл әнді ешкім жақсы орындамаған.

Омарованың орындауындағы ән қазақ халқына Құдайдың әділдігі орнайды деп үміттенді және қазақтар өз халқы ретінде де, жері ретінде де тұтастығы мен бірлігін жоғалтпайды деп үміттенді! 1986 жылы желтоқсанда Алматыда қазақ студенттері күш пен батырлық сыйлаған дәл осы әнді шырқады.

15 желтоқсанда Алматыға КОКП ОК мүшесі Г. Разумовский және Ульяновск облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Г. Колбин келді. 16 желтоқсанда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Пленумында Колбин жоғары партия органдарының республикалық бірінші хатшы қызметіне ұсыныс жариялады. Қазақстандағы партиялық элиталар «талқылаусыз» дауыс берді, сөйтіп, партияның барлық нормалары мен жарғысын бұза отырып, адам тек Қазақстанмен байланысы жоқ және жергілікті жағдайларды білмейтін, бірақ кез келген жергілікті жерде тіркелмеген республиканың басшысы болып сайланды. Бұл қазақ халқына тіл тигізу ретінде қабылданды және риясыз наразылық туғызды. 1986 жылғы 17-18 желтоқсанда Алматы қаласының жастары республиканың мүдделерін ескермеуге қарсы наразылық ретінде көшеге шықты. Демонстрация бейбіт болды, мемлекетке қарсы немесе үкіметке қарсы ұрандар болған жоқ, азаматтар өздерінің конституциялық құқығын пайдаланды, бірақ билік диалогқа қатысқысы келмеген, террор мен репрессияға жүгініп, демонстранттарға қарсы әскерлер мен милиция жіберді. Осылайша, Конституция мен Кеңес заңдары қайтадан өрескел бұзылды.

Билік темір дубинкалармен және сапер күректермен қаруланған әскерлер мен милиция, өнеркәсіптік кәсіпорындардың орыс тілді жұмысшыларынан құралған отрядтарды қазақ демонстранттарына қарсы қояды. Кейбір мәліметтер бойынша, 17-18 желтоқсандағы қайғылы оқиғалар кезінде 150-ден астам демонстрант қаза тапты, Алматыда 540 адам медициналық мекемелерге, 200-ден астамы ауруханаға түсті, 1700-ден астам адам түрлі жарақаттар алды.

Демонстрацияны тарату үшін сапер күректер, қызметтік иттер қолданылды, адамдарды суықта суға батырып, ұсталғандарды ұрып-соғып, жартылай киінген көптеген адамдар қала сыртына шығарылды. Демонстрацияның таратылуы туралы хабар бүкіл Қазақстанды дүрліктірді, осыған ұқсас сөздер республиканың көптеген қалаларында да өткізіліп, билік басылды.

Халық көтерілісінің қанды басуы қатыгез репрессиямен аяқталды. 900-ге жуық адам әкімшілік жазаға тартылды, 99 адам сотталды, оның ішінде түрме зындандарында қайтыс болған 18 жастағы Қ. Рысқұлбеков. Тек елордада жоғары оқу орындарынан 264 адам, комсомолдан 758 адам, партиядан 52 адам шығарылды. Комсомолдық және партиялық жазалар 1400-ге жуық адамға қабылдады.

Ішкі істер органдарынан 1200 адам, көлік және медициналық мекемелерден 300 адам жұмыстан шығарылды. Университеттің 12 ректоры қызметінен кетті. Тергеу мен сот процедуралық ережелерді өрескел бұзумен жүргізілді, билік Сталиннен кейінгі кезеңде бұрын-соңды болмаған ұлттық интеллигенцияны қуғын-сүргін мен қудалаудың толқынын бастады.

1987 жылдың басында КОКП ОК қарар қабылдады, онда оқиға «қазақ ұлтшылдығының» көрінісі деп жарияланды. 1987 жылы жұмыс орындарына және жоғары оқу орындарына түсуге пайыздық квоталар енгізу практикасы азаматтардың ұлттық құрамына қарамастан теңдігінің конституциялық принциптерін бұзу болып табылады.

Г.Колбиннің интернационализм және қазақ тілін үйрену қажеттілігі туралы демагогиялық мәлімдемесі білімге қол жетімділіктің жабылуына және байырғы тұрғындардың беделді жұмысына, «ұлтшылдар» мен «жемқор шенеуніктерді» іздеумен қатар жүрді. Соған қарамастан, 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы бүкіл Кеңес Одағының саяси өмірін демократияландырудың катализаторы болғанын және КСРО халықтары үшін де, бүкіл әлем үшін де маңызды тарихи маңызы барын атап өткен жөн. Сонымен қатар, бұл бұрынғы КСРО аумағында қалыптасқан саяси жүйеге қарсы алғашқы демократиялық көтеріліс болды, ол қазақ халқының тәуелсіздік пен егемендікке қол жеткізуіне жол ашты.

Хрущев ана тілін үйренудің ерікті екенін жариялады, содан кейін Брежнев русификация саясатында тағы бір қадам жасады — ол орыс тілін ұлттық республикалар үшін мемлекетаралық тіл ғана емес, республикалардың өздері мен тұрғындары үшін мемлекеттік тіл деп жариялады.
Оның үшінші қадамы ұлтқа қарсы емес: жаңа тарих тұжырымдамасына сүйене отырып, кеңестік тарихшыларды орыс емес халықтардың бүкіл тарихын қайта жазуға мәжбүр еткен Брежнев басшылығы болды. Жаңа тарихи тұжырымдама тек анти-ғылыми ғана емес, сонымен қатар ашық анти-тарихи болды.

Жоғарыда аталған үш тұжырымдаманың негізін құрайтын үш қағида ұсынылды: бірінші қағида — барлық орыс емес халықтар патшалық империяға өздері ерікті түрде қосылды; екінші қағида — бұған қарсы тұрған ұлт-азаттық қозғалыстар реакциялық қозғалыстар болды; үшінші қағида — бұл халықтардың ескі патша империясына енуі олар үшін тарихи прогрессивті әрекет болды.

Венгрия Республикасының Қазақстандағы төтенше және өкілетті елшісі Андраш БАРАНИ: «Азаттық жолындағы күрес, көтеріліс – өте маңызды мәселе. Алматыдағы Желтоқсан көтерілісі (1986) мен Будапештегі Қазан көтерілісі (1956) – адамзат тарихында орны бар, әлемдік мәртебеге ие көтерілістер!» – деген баға берді.

Алматыдағы Желтоқсан (1986) мен Будапештегі Қазан (1956) көтерілістерінің тарихи маңыздылығы туралы айтқанда – осы екі ұлт-азаттық көтерілістер екі халықтың тарихи дербестігіне мен тәуелсіздігіне, онымен қатар орыс-кеңес империясының ыдырауына әкелген тарихи оқиғалар деп толық айтуға болады!

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты