Жасуша және оның ерекшелігі | Скачать Реферат

Реферат

Пәні: Әлемдік экология

Тақырыбы: Жасуша және оның ерекшелігі

Өскемен қаласы, 2018 жыл

Мазмұны
• 1 Жасуша теориясының ашылуы
• 2 Жасуша органоидтары
• 3 Жануарлар мен өсімдік жасушаларының, айырмашылығы
• 4 Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері
• 5 Жасушаның химиялық құрамы
• 6 Жасушаның құрылысы
• 7 Пайдаланған әдебиет

Жасуша — тірі ағзалардың (вирустардан басқа) құрылымының ең қарапайым
бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын
қарапайым тірі жүйе. Клетка өз алдына жеке организм ретінде (бактерияда,
қарапайымдарда, кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтарда) немесе көп клеткалы
жануарлар,өсімдіктер және саңырауқұлақтардың тіндері мен ұлпаларының
құрамында кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі клеткасыз формада өтеді.
Клетка терминін ғылымға 1665 жылы ағылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 –
1703) енгізген. Тіршілікті Клетка тұрғысынан зерттеу – қазіргі заманғы
биологиялық зерттеулердің негізі. Клетканың диаметрі 0,1 – 0,25мкм-ден
(кейбір бактерияларда) 155мм-ге (түйеқұстың жұмыртқасы) дейін жетеді.
Көпшілік эукариотты организмдер Клеткасының диаметрі 10 – 100мкм шамасында.
Жаңа туған жас сәбилерде – 2×1012 Клетка, ал ересек адамның организмінде –
1014 Клетка болса, организмнің кейбір тіндерінде Клетка саны өмір бойына
тұрақты болады. Клетканың тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен
(жарғақтармен) шектелген био полимерлердің тәртіптелген құрылымдық жүйелері
– цитоплазма және ядродан тұрады. Клетка ядросының құрамындағы әмбебап
органоидты хромосома, ал цитоплазма құрамындағыларды – рибосома,
митохондрия, эндоплазмалық тор, Гольджи кешені, лизосома, клеткалық
мембрана деп атайды. Рибосома Клеткадағы белоктың түзілуін қамтамасыз
етеді, белок синтезі орт. деп қаралады. Оның диаметрі 20 – 25нм. Рибосома
цитоплазмада бос күйінде де, жалғасқан түрде де, сондай-ақ барлық тірі
организмдердің Клеткасында кездеседі. Цитоплазма – ядроны қоршап жатқан
Клетка бөлігі. Оның құрамындағы химиялық макро және микроэлементтерден
күрделі органикалық қосылыстар (белоктар,көмірсулар, липидтер, нуклеин
қышқылдары, гормондар, ферменттер, витаминдер, тағы басқа) және минералдық
заттар түзіледі. Митохондрия – Клетканың тыныс алу процесін қамтамасыз
ететін органоид. Митохондрияның ұзындығы 10мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1мкм,
саны 1-ден 100 мыңға дейін болады. Клеткадағы негізгі энергия тасушы зат –
аденозин үш фосфор қышқылы. Бактерия, көк-жасыл балдырлар, т.б. тыныс алу
процесін Клетка мембранасы атқаратын организмдерде митохондрия болмайды.
Ядро – организмдегі белоктық алмасуды реттеу арқылы тұқым қуалаушылық
қасиеттерді ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін клетканың негізгі бөлігі.
Эндоплазмалық тор – цитоплазмадағы көпіршіктердің, жалпақ қапшықтардың және
түтікше құрылымдардың торлы жүйесі. Бұл әр түрлі иондарды, қоректік
заттарды тасымалдайды, липидтер мен көмірсулардың (полисахаридтер)
алмасуына және улы заттарды залалсыздандыруға қатысады. Гольджи кешені –
бір-бірімен қабаттаса тығыз орналасқан жалпақ жарғақты 5 – 10 цистернадан
және олардың шетіндегі ұсақ көпіршіктерден құралған органоид. Мұнда
өндірілген өнімдер жинақталып, пісіп жетіліп, сыртқа шығарылады, Клетка
лизосомаларының түзілуіне қатысады. Лизосома – қабырғасы мембранамен
шектелген, қуысында ас қорыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида,
фосфатаза, липаза, тағы басқа) бар ұсақ көпіршіктер. Көпіршіктердің
диаметрі 0,2 – 0,8 мкм. Лизосома ферменттерінің (20-дан астам) көмегімен
Клетка ішіндегі ас қорытуға және Клетка құрамындағы жарамсыз құрылымдарды
ыдыратуға қатысады. Клеткалық мембрана – Клетка цитоплазмасын сыртқы
ортадан немесе Клетка қабықшасынан (өсімдіктерде) бөліп тұратын Клетка
органоиды. Оның қалыңдығы 7 – 10 нм. Негізінен Клетка мен оны қоршаған
сыртқы орта арасындағы метаболизмге (зат алмасуға) қатысады, сондай-ақ,
Клетканың қозғалуы мен бір-біріне жалғануында үлкен рөл атқарады. Клетканың
жалпы құрылысы жануарларға да, өсімдіктерге де тән. Бірақ өсімдік
Клеткасының құрылымы мен метаболизмінде жануарлар Клеткасына қарағанда
біраз айырмашылық бар. Өсімдіктер Клеткасының біріншілік плазмолеммасы
күрделі полисахарид негізінде (матрикс) орналасқан целлюлозды
микрожіпшелерден құралған. Микрожіпшелер өсімдік Клеткасы қабырғасының
тіректік қаңқасын түзеді. Көп өсімдіктер беріктік қасиет беретін –
екіншілік Клетка қабықшасын (целлюлозадан) түзеді. Өсімдік Клетканың
целлюлоза талшықтары күрделі полимерлі зат – лигнинді сіңіріп, қатаяды да
Клетка қабықшасы беріктенеді. Өсімдік Клеткасының цитоплазмасында арнайы
органоид-пластидтер – хлоропласт, хромопласт, лейкопласт бар.

Жасуша теориясының ашылуы
Жасуша теориясы — тіршіліктің негізін құрайтын жасушалардың құрылымы,көбеюі
және көпжасушалы ағзаларды қалыптастырудағы қызметі туралы жинақталған
ұғым. Жасуша теориясының даму тарихы 300 жылға созылды.Оны зерттеуде әр
түрлі оптикалық әдістердің дамуы микроскоптың жетілдірілуіне негізделді.
Алғашқы микроскопты 17 ғасырда ағылшын физигі Роберт Гук (1635-1703ж.)
жасаған.Ол микроскоппен 1662 жылдан бастап түрлі объектілерді:тығын
шұрықтарын (пораларын), қымыздық, қамыс және басқалардың ішкі қуыстарын
көрді. Гуктің микроскопы қаралатын затты жүз еседен астам ғана үлкейтіп
көрсететін болған. Роберт Гук өсімдіктерді микроскоп арқылы қарап
отырып,олардың ұлпаларынан ара ұясы тәрізденген құрылысты тапқан.Ол осы
ұяларды грек сөзімен “целлюлла“- “жасуша” деп атады.Бұл жерде Роберт Гук
тіршілігін жойған жасушалардың ұяшығын ғана көрген еді. 17 ғасырдың 70-
жылдарынан бастап голландық Антони Ван Левенгук объектіні үш есе үлкейтетін
микроскоп жасап,оның көмегімен судағы біржасушалы ағза-кірпікшелі кебісшені
тұңғыш рет көрді. Тірі жасушаны алғаш рет 1839 жылы чех ғалымы Ян Пуркинье
көрген еді. Ол жасушаның ішіндегі сұйықты протоплазманемесе алғышқы плазма
деп атады.Қазір протоплазма тек тарихи дерек ретінде ғана пайдаланылады,оны
ғылыми тілде цитоплазма дейді. Протоплазма дегеніміз-жасуша ішіндегі
сұйықтық пен ядро. Роберт Броун жасуша протоплазмасының тұрақты бөлігі-
ядроны ашты.19 ғасырдың басында жануарлар мен өсімдіктердің жасушалары
кеңінен зерттеліп,олардан алынған мағлұматтар 1838-1939 жж.ботаник Маттиас
Шлейден мен зоолог Теодор Шваннға жасушалардың құрылысы туралы ортақ
қортынды жасауға мүмкіндік берді. Олардың тұжырымдауы бойынша,өсімдіктер
мен жануарлар жасушаларының құрылыстары өте ұқсас және тіршіліктің дербес
иесі екендігі,тірі ағзаның ең ұсақ бірлігі,сонымен қатар жасушасыз тіршілік
болмайтындығы туралы ғылымға дұрыс түсінік берді.Осыдан кейін жасушаның
тіршілік үшін маңыздылығы терең және жан-жақты зерттеле
бастады.Мәселен,1858 жылы Рудольф Вирхов әрбір жасуша өзіндей жасушаның
бөлінуі арқылы пайда болатынын анықтады. Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа
жасушасын ашып,көп жасушалардың дамуы бір жасушадан басталатынын және
аталық сперматозоид пен аналық жұмыртқа қосылғанда,зигота түзетінін
анықтады. К.Бэрдің бұл жаңалығы жасушалардың ағза дамуындағы маңызын
дәлелдеді. Тірі ағзалар жасушаларының химиялық құрамы мен зат алмасуының
ұқсастығының ашылуы жасуша теориясын дамытып,барлық органикалық әлемнің
шығу тегі мен эволюциялық дамуының бірыңғай екенін дәлелдей түсті. Сонымен
жасуша теориясының негізгі қағидалары төмендегідей:
1. Жасуша-барлық тірі ағзалардың ең кіші негізгі өлшемі;
2. Әр түрлі ағза жасушаларының құрылысы,химиялық құрамы,зат алмасуы және
негізгі тіршілік әрекеттері ұқсас;
3. Жасушалар бастапқы (аналық) жасушаларының бөлінуі арқылы пайда болады.
Атқаратын қызметі мен құрылысына қарай жасушалардың пішіні алуан түрлі
болып келеді. Ағзалар жасушаларының құрылысына қарай екі топқа
бөлінеді.Оның бір тобына құрылысы өте қарапайым болып келетін бактериялар
мен көкжасыл балдырлар жатады. Олардың толық қалыптасқан ядросы
болмайды,бұларды прокариоттар деп атайды. Ағзалардың екінші тобына ядро
және арнаулы қызмет атқаратын органоидтары болады. Мұндай ағзаларды
эукариоттар деп атайды. Эукариоттарға біржасушалы жасыл
балдырлар,қарапайымдар,жоғары дәрежелі гүлді өсімдіктер және сүтқоректі
хайуанаттар,т.б.жатады. Ал вирустар-тіршіліктің жасушасыз ерекше пішіні.
Қорта келгенде,жасуша теориясы ”жасушаның“ барлық тірі ағзалар құрылымының
бірлігі екенін,жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының өзара ұқсас екенін
толық дәлелдейді. Бұл ұқсастық бүкіл тірі ағзалардың шығу тегінің бір
екенін айқындай түсті. Жасуша теориясы тіршіліктіматериалистік тұрғыдан
түсінуге,ағзалар арасындағы эволюциялық байланысты ашуға негіз болды.
Микроскоп.Жасушалардың мембранасына, ядросына және цитоплазмасының құрамына
кіретін молекулалар мен органоидтарды жарық немесе электрондық микроскоп
арқылы көруге болады.Жарық арқылы көрсететін микроскоп зерттейтін заттарды
100-3000 есеге дейін үлкейтіп көрсетеді, ал жетілдірілген окулярды
қолданып,зерттелетін объектіні экранға түсіргенде оны 100 мың есеге дейін
үлкейтуге болады. Биологияның арнаулы саласы-биохимия жасушаның химиялық
құрамын молекулалық деңгейде зерттеу үшін центрифуга деп аталатын күрделі
құралды пайдаланады.Ол өте жылдам айналып,жасушаның құрылымдық бөліктерін
бір-бірінен бөліп алады,себебі оның бөліктерінің тығыздықтары әр түрлі
болады. Жасушаның аса нәзік құрылысы мен қызметін зерттек тек
цитологтардың,биохимиктердің,физиол огтардың, генетиктер мен биофизиктер күш-
жігерін ұштастырудың нәтижесінде ғана мүмкін екені өзінен-өзі түсінікті.
Жасуша теорясы негізінің қалануы және жетілдірілген техникалық құралдардың
шығуы жасушаның құрылысы мен химиялық құрамын, атқаратын қызметін зерттеуге
кең жол ашты.

Жасуша органоидтары
Жасуша органоидтары — жасушалардың тұрақты арнаулы бөлігі. Жасушаның
қызметі тек органоидтардың көмегімен ғана орындалады.
1.Эндоплазмалық тор (ЭПТ) — (гр. эндо — ішкі, гр. плазма — жапсырылған) —
жасушаның ішін түгелдей бірімен-бірі тығыз байланысқан түтікшелермен торлап
жататын 2 жарғақшалы түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар бекінсе —
түйіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы ЭПТ
майлар мен полисахаридтердің алмасуына қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ
рибосомаларында нәруыздар синтезделеді. ЭПТ торланған түтікшелері жасуша
ішіндегі басқа органоидтардың қатынас жасауына көмектеседі.
2.Рибосома (рибонуклеин қышқылы, лат. soma — дене) — цитоплазмада бос
күйінде, жарғақшаға (ЭПТ) бекінген күйінде болатын нөруызды дөнек тәрізді
өте ұсақ органоид. Ол нәруыз синтезіне қатысады
3.Митохондрия (гр. mitos — жіпше, гр. chondrion — дәнек) — барлық тірі
жасушаларда болады. Пішіні таяқша, жіпше, дәнек тәрізді түзіліс. Жасушада
ондаған, мыңдаған митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 қабатты жарғақша
қаптайды. Сыртқы жарғақшасы тегіс, ішкі жарғақшасы қатпарлы. Митохондриялар
— май қышқылдарьш синтездеп, жасушаларды энергиямен қамтамасыз ететін
энергия жинақтаушы құрылым. ішкі жарғақшадағы ферменттер глюкоза мен
аминқышқылдарды ыдыратып, май қышқылдарын тотықтырады.
4.Лизосома (гр. mitos — еріту, гр. soma — төн) — домалақ немесе сопақша
пішінді, бір қабатты жарғақшалы түзіліс. Құрамындағы ферменттердің әсерінен
нәруыз молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасушаға түскен бөгде
заттарды ерітеді.
5.Гольджи жиынтығы — ядроға жақын, жасуша орталығын (центриоль) айнала
қоршап жататын көпіршік, түтікше тәрізді түзіліс. Жасушада заттардың
тасымалдануына, қажетсіз соңғы өнімдердің жасушадан шығарылуына қатысады.
6.Жасуша орталығы — центриоль (лат. centrum — орталық нүкте, орталық)
Гольджи жиынтығына жақын орналасқан цилиндр пішінді 2 денешік. Жасуша
бөлінуінің алғашқы кезеңінде 2 центриоль бірінен-бірі екі полюске карай
ажырайды. Ортасында ұршықша жіпшелер пайда болады. Жасушалардың бөлінуіне
қатысады.

Жануарлар мен өсімдік жасушаларының, айырмашылығы
Жануарлар мен өсімдік жасушаларының, айырмашылығы:
1. Жануарлар жасушасында центриоль болады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің
жасушаларында центриоль болмайды.
2.Жануарлар жасушасында пластидтер болмайды, дайын ағзалық заттармен
қоректенеді. Өсімдіктер пластидтері арқылы ағзалық зат түзеді.
3.Қалың, тығыз, жасунықты (целлюлозалы) қабықша тек өсімдік жасушасында
болады. Ол өсімдіктің пішінін өзгертуге кедергі жасайды. Жануарлар
жасушасындағы жарғақша (қабықша) өте жұқа цитоплазма қабатының
тығыздалуынан пайда болтан. Сондықтан жануарлар пішінін өзгертіп,
қозғалады.
4.Ірі вакуольдер (латынша уасиш — қуыс) өсімдіктерде болады, ал
жануарлардың тек бір жасушалы қарапайым түрлерінде (асқорыту, жиырылғыш
вакуольдер) ғана болады.

Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері
Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттеріне жататындар: зат алмасу,
тітіркенгіштігі, көбею, өсу мен даму және т. б.
Зат алмасу. Жасуша мен қоршаған орта арасында тынысалу, қоректену, қажетсіз
өнімдерді шығару арқылы үздіксіз зат алмасады. Жасушадан сыртқы ортаға
тотығу өнімдері шығарылып, корек заттар мен оттек қабылданады. Көпжасушалы
ағзалардың жасушалары ағзаның ішкі ортасында тіршілік етеді. Ағзаның ішкі
ортасына қан, лимфа, ұлпа сүйықтығы жатады. Осы ортадан жасушаның
жарғақшалары арқылы су, тұздар, витаминдер, гормондар, оттек өтеді. Бұлар —
жасушаны түзетін құрылыс материалдары. Оттек нәруыздарды, майларды,
көмірсуларды тотықтырып, энергия бөлінеді. Энергия жасушаның барлық
тіршілік әрекеттерін жүзеге асырады. Оттектің жасушаның құрамды
бөліктерімен қосылуы — жасушалық тынысалу деп аталады. Бұл кезде ағзада
қажетсіз заттар (көмірқышқыл газ, тұздар) түзіліп, қан ағынымен зәр шығару
мүшелері арқылы сыртқа шығарылады. Зат алмасу — тірі ағзаларды өлі
табиғаттан ажырататын негізгі белгі.

Тітіркенгіштігі. Жасушалар сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштерінің
әсерінен қозады. Қозғыштық — барлық тірі ағзаға тән қасиет. Мысалы,
суықтын, ыстықтың, жанасудың, химиялық заттардың барлығы тітіркендіргіштер.
Көбею жасушалардың бөлінуі арқылы жүзеге асады. Алдымен ядро, содан соң
цитоплазма екіге бөлінеді. Әрбір бөлінудің алдында ядродағы хромосомалар
ұзынынан екі еселенеді де, бірінен-бірі ажырап, жас жасушаларға бөлінеді.
Өсу мен даму зат алмасудың нәтижесінде жасушадағы жай заттардан күрделі
ағзалық заттар (нәруыздар, майлар, көмірсулар) түзіледі. Цитоплазма, ядро
осы заттардан түзіліп, жасуша өседі. Цитоплазма мен ядро өзгеріп дамиды.
Ересек жасушалардың жаңа пайда болған жасушалардан көптеген … жалғасы