ұлттық өзін — өзі анықтау және тәуелсіз ұлттық мемлекет құру үшін күрес

Әр ұлт өзін — өзі дамытуға, ұлттық бірегейлікті, тілді, мәдениетті сақтауға ұмтылады. Бұл ұмтылыстар оларды саралау барысында іске асырылады, олар ұлттық өзін — өзі анықтау және тәуелсіз ұлттық мемлекет құру үшін күрес түрінде жүруі мүмкін.
Кеңес үкіметі біржақты, әділетсіз болды және өзінің таза имперлық мүдделерінде осы ұлы ұғымды пайдаланды. Бәріміз бұрынғы КСРО — дан кеткенбіз және Қазақ КСР / Кеңестік Қазақстанда ана тілінің нақты жағдайы қандай болғандығы әлі есімізде.
Бізге КСРО — да бұл ең әділ және прогрессивті мемлекет деп айтылды, онда арнайы тілдер жоқ, КСРО халықтарының барлық тілдері тең және олардың толық дамуы мен өмір сүруіне бірдей жағдай жасалған.

Әйтсе де, мен 5 — 6 жасар балада (өткен ғасырдың 60 — жылдарының аяғы) және анамның Қазалы арқылы туыстарымен кездесуге барған кезде, мен сол кездегі ауылдың үлкендерінің сөйлесуіне куә болдым: «Балаларды орыс мектебіне жіберу керек деген қорытынды, өйткені орыс тілі мен мәдениетін білу қалада жоғары кеңестік білім алуға және кеңестік Қазақстанның қалаларында тұруға мүмкіндік береді». Орыс тілі мен мәдениетін білмеу қалада жоғары кеңестік білім алуға және Қазақ КСР — нің қалаларында тұруға мүмкіндік бермеді. Сіз малшы, тракторшы, жалпы колхозшы боласыз және өміріңізде ауылда өткезесіз.

Сонымен қатар, кеңестік Қазақстанның қалаларында дүкендерден бастап, кейбір кеңестік мемлекеттік мекемеге дейін барлығы орыс тілінде жұмыс істейтін. Демек, кеңестік Қазақстанның кез — келген қаласында орыс тілін білмей өмір сүру және жұмыс істеу қиынға соқты. Сондықтан, тың жерлерден кейін, кеңестік Қазақстанда демографиялық және ұлттық құрам жергілікті тұрғындардың пайдасына емес, келімсектерге өмір сүру үшін пайда болды, Орыс тілін жетік білу керек болды.

Мен бірден айта кеткім келеді, қазақтар орыс тілін меңгеріп, нашарламады, өйткені олар көп ұзамай қаланың кез — келген жұмысында лайықты бәсекелес — мамандарға айналды. Бірақ, дәл сол кезде ана тілінде жағымсыз жағдай болды. Қазақ КСР — нің қалаларында бұл көшпелі малшылардың тілі деп есептелді. Сондықтан, орыс тілді емес халықтың көпшілігі қазақ тілін білмеді және оны үйрену туралы мәселені қоймады.

Орыс мектептің ең нашар сыныптарында қазақ тілі сабағы қалай өткені есімде: гардероб, дәретхана жанында, жақсы жөндеусіз, жарықсыз, мұндай сыныптарда жиі терезелер жартылай сынған, қыста салқын жел соғатын.
Оқушылардың басым көпшілігі қазақтың сабағына теріс және жай теріс жауап бергені түсінікті. Орыс тілі мен әдебиетін оқу екінші қабатта орналасқан кезде, ол өте жақсы жабдықталған, орыс жазушылары портреттері гүлдерінің айналасында болды, сабақты өткізу өзі жеңіл және жайлы, таза және оқушыларға оқуға ыңғайлы болды. Бұл Кеңес Қазақстан қалаларындағы орыс және қазақ тілдеріне деген шынайы көзқарас еді.

Горбачевтің қайта құруымен орыс шовинистері, олардың жергілікті вассалдары мен функционерлері де қайта құрылды. Бұрынғы КСРО — дағы орыс емес халықтардың орыс тілін үйренуінің пайдасын жоққа шығару ақымақтық екенін тағы да айтқым келеді. Ол Лениннің тілі болғандықтан емес, Пушкин мен Лермонтовтың, Гоголь мен Тургеневтің, Достоевский мен Толстойдың, Чехов пен Буниннің тілі болғандықтан зерттелуі керек. Оны ана тілінің орнына және басқа тілдермен қатар — ағылшын, француз, неміс, испан, араб және кез — келген басқа тілдермен бірге үйренуге болмайды, тек өз еркімен таңдау керек. Ерікті түрде үйренуге болмайтын жалғыз тіл — ана тілі!

Егер Хрущев ана тілін үйренуді ерікті деп жариялаған болса, Брежнев орыстандыру саясатында тағы бір қадам жасады — ол орыс тілін ұлттық республикалар үшін мемлекетаралық ғана емес, сонымен бірге республикалардың өздері мен олардың тұрғындары үшін ресми тіл, бірақ бұл мәселе бойынша ресми түрде, кем дегенде, жарияланған заң актілері жоқ. Оның үшінші қадамы ұлтқа қарсы емес: жаңа тарих тұжырымдамасына сүйене отырып, кеңестік тарихшыларды орыс емес халықтардың бүкіл тарихын қайта жазуға мәжбүр еткен Брежнев басшылығы болды.

Жаңа тарихи тұжырымдама тек анти — ғылыми ғана емес, сонымен қатар ашық анти — тарихи болды. Жоғарыда аталған үш тұжырымдаманың негізін құрайтын үш қағида ұсынылды: бірінші қағида — барлық орыс емес халықтар патшалық империяға өздері ерікті түрде қосылды; екінші қағида — бұған қарсы тұрған ұлт — азаттық қозғалыстар реакциялық қозғалыстар болды; үшінші қағида — бұл халықтардың ескі патша империясына енуі олар үшін тарихи прогрессивті әрекет болды.

КСРО құрылуының 60 жылдығына арналған баяндамасында Андропов барлық ұлттардың бір ұлтқа бірігуі туралы большевизм туралы ескі утопиялық тезисті өзінің ұлттық бағдарламасының орталық нүктесі еткенін атап өткен жөн. Алайда, ол қайтыс болғаннан кейін, Сталин мен оның мұрагерлері «қарабайыр ленинизмге» оралды.
Тұңғыш Президенті — Елбасы Н. Ә. Назарбаев басқарған тәуелсіз Қазақстан 1991 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін қоғам мен мемлекеттің дамуына эволюциялық көзқарасты қалыптастыру мен практикалық іске асырудың маңыздылығы — формуласын сәтті қолдана білді. Елбасы әрдайым ұлттық мәселеге немесе республикадағы ұлтаралық қатынастарға үлкен және байыпты назар аударды.

Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ұлттық саясаттың негізгі конституциялық қағидаттары: — ұлттық саясатты іске асыруда шешуші рөл атқаратын этникааралық қатынастар саласындағы ерекшеліктер мен негізгі бағыттарды ескеру; — нәсіліне, ұлтына, тіліне, дініне, әлеуметтік топтар мен қоғамдық бірлестіктерге мүшелікке қарамастан адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігі; — азаматтардың құқықтарын әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік немесе діни көзқарастарға байланысты шектеудің кез келген нысандарына тыйым салу; — республиканың тарихи қалыптасқан тұтастығын сақтау; — Қазақстан Республикасының Конституциясына, жалпыға бірдей танылған халықаралық құқық принциптері мен нормаларына және Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес Қазақстанда тұратын халықтардың құқықтарына кепілдік беру; — ұлттық мәдениеттер мен Қазақстан Республикасы халықтарының тілдерін дамытуға жәрдемдесу; — қайшылықтар мен қақтығыстарды уақтылы және бейбіт жолмен шешу; — әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық және діни араздықты, өшпенділікті немесе араздықты қоздыратын мемлекеттің қауіпсіздігін бұзуға бағытталған іс — әрекеттерге тыйым салу; — шетелде Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғау, шет елдерде тұратын отандастарға ана тілін, мәдениеті мен ұлттық дәстүрлерін сақтау мен дамыту, халықаралық заңнамаға сәйкес тарихи отандарымен байланыстарын нығайтуға қолдау көрсету.
Қазіргі уақытта осы принциптердің барлығы жүзеге асырылуда. Мемлекеттік ұлттық саясаттың негізгі қағидаттары — барлық ұлттық және діни топтардың өкілдеріне тең құқықтар және барлық конфессиялардың қызметі үшін қолайлы жағдайлар жасау.
Кейбіреулер: «Қордайдағы соңғы оқиғалар ше?» — деп қарсылық білдіруі мүмкін. Кейбір деректерге сүйенсек, Қордай оқиғалары шетелден басқарылды, қазір құзырлы органдар тергеу жүргізуде. Кордайдағы тәртіпсіздіктерді ұйымдастырушылардың кейбірі ұсталды.

Осылайша, ұлтаралық қатынастар әсіресе нәзік мәселе. Ұлттық мүдделерді бұзу, жекелеген ұлттарды кемсіту өте күрделі мәселелер мен қақтығыстарға әкеледі. Қазіргі әлемде әртүрлі себептермен туындаған этникалық қақтығыстар бар. Этносаралық қақтығыстарды шешудегі халықаралық қоғамдастық мемлекет тұтастығының, қолданыстағы шекаралардың қол сұғылмаушылығының, сепаратизмнің және онымен байланысты зорлық — зомбылықтың басымдылығынан туындайтындығын атап өткен жөн.

Осыған қарамастан, біздің мемлекет өзінің ұлттық саясатында ұлттық қатынастар саласындағы саясаттың гуманистік принциптерін басшылыққа алып отыр: барлық қатысушылардың консенсус негізінде келісім сұрау; адамның құқықтары мен бостандықтарын маңызды құндылық деп тану; даулы мәселелерді бейбіт жолмен шешуге дайын болу.
Ең бастысы, тәуелсіз Қазақстанның ұлтаралық саясатында үлкен ағаның құрметіне арналған ұрандарды айту кеңестік дәстүр жоқ. КСРО мен кеңестік ұлттық саясатта көптеген өтіріктер көп болды.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты