Шаңғы дайындығы бойынша коньки жүрісінін түрлері

Кіріспе … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..3

(- тарау Шаңғы спорты
1.1 Шаңғы спортының тарихы … … … … … … … … … … … … … … …8
1.2 Конькилік жүріс … … … … … … … … … … … … … … … … … …12

((- тарау Шаңғы дайындығы бойынша коньки жүрісінін түрлері.
2.1 Бірмезеттік екі адымды конькилік жүріс … … … … … … … … … … 14
2.2 Жартылай конькилік жүріс … … … … … … … … … … … … … … ..15
2.3 Бірмезеттік біркелкі конькилік жүріс … … … … … … … … … … … .18
2.4 Конькилік жүріс технологиясының жаңа тенденциялары … … … … …19

Қорытынды … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .. …26

Қолданған әдебиеттер … … … … … … … … … … … … … … … … … . 27

Кіріспе

Әлемдегі ең танымал спортпен айналысудың бір түрі шаңғы спорты. Бұл
спортпен айналысу қозғалыс әрекеттерінің өзіндік мінездемесі бойынша
бірінші орында, физикалық тәрбиелеудің маңызды заты болып табылады.
Соңғы жиырма жыл ішінде спорт туралы сонымен қатар шаңғы спортының
теориясы мен әдісі жылдам дамып келеді. Егер ертеде ол тәжірибеге аз
көмектесіп түсініктемелік функциясының орнын алса, қазіргі уақытта оның
рөлі өзгерді. Спорттық жарыстар – бұл командалардың жеке күрестері ғана
емес, бұл ұстаз-жаттықтырушының жоғарғы тактикалық ойлауы, спортсменнің күш-
қуатының үлгісі.
Кімде-кім шаңғы спортымен айналыса бастап алдына нақты бір мақсат
қояды: біреуі – жүлдегер, басқасы – жай қуатты және шыдамды болу, үшіншісі
шаңғы көмегінің жүрісімен арықтауды, төртіншісі – еркіндікті бекітеді.
Осылардың бәрі болады. Тек қана ешбір ерінусіз жаттығу керек.
Шаңғы спорты өздігінен спорттың бірнеше түрін қосады: шаңғы жарысы,
биатлон, трамплиннен шаңғымен секіру, таудағы шаңғы спорты. Осы спорт түрі
бойынша жарысты өткізу ережелері мен Бірыңғай спорттық класификациялардың
талаптарына сәйкес атақ пен шенді иелену қарастырылады. Бұл шаңғышылардың
спорттық жетістіктерінің өсуі мен системалық айналысуларын ынталандырады.
Аталған спорттық шаңғы түрлері қыс Олимпиялық ойындарының әлем Кубоктар
жүлделері бағдарламасына енгізілген.
Шаңғы спорты – қоғамдағы жалпы мәдениеттің бөлігі, адамның дене
қабілеттерін дамыту мен денсаулығын нығайтуға бағытталған әлеуметтік
қызметтің бір саласы. Жастардың жан — жақты дамуын дене тәрбиесінсіз
елестету мүмкін емес. Денесі жақсы дамыған деп күн режиміне спортпен жүйелі
айналысуды енгізген, ағзаның шынығуы үшін табиғи факторларды тұрақты
пайдаланатын, жұмысты белсенді демалыспен кезектестіріп отыратын жас адамды
айтамыз. Біздің елімізде кәсіподақтардың бірыңғай ерікті дене шыңықтыру-
спорт қоғамдары құрылған. Оның негізгі міндеттерінің бірі балалар мен
жеткіншектердің арасында дене шынықтыру – сауықтыру және спорт жұмыстарын
ұйымдастыру болып табылады, өйткені дене тәрбиесінің негізі балалық және
жеткіншектік жаста қаланады. Тек қана осы кезеңде дене жаттығуларымен
айналысу кажеттілігі қалыптасады, дағдылар мен іскерліктер жинақталады,
спортқа қызығушылық калыптасады.
Шаңғы спорты дене тәрбиесінің ең маңызды құралы болып табылады.
 Айтылған кұрал өсіп келе жатқан ағза үшін маңызды сауықтыру мәнге ие. Бұл
біріншіден, дене жаттығуларының арқасында қоршаған ортаның жағымсыз
факторлары мен жұқпалы ауруларға ағзаның қарсылығы артатындығымен
түсіндіріледі. Басқа сөзбен айтқанда, денесі мықты және шыныққан адам сирек
ауырады. Екіншіден, өсу мен даму процесі ынталандырылады, жылуды реттеу
реакциясы жетілдіріледі, яғни салқыннан болатын сырқаттануға қарсылық
артады. Үшіншіден, ақыл-ой және дене қабілеттерінің артуына себепкер
болатын шыдамдылық, күш, жылдамдық пен икемділік секілді қасиеттер дамиды.
Ақырында, дене жаттығуларымен айналысу жағымды эмоционалды жағдайды
туғызады, сергектік пен сенімділік қолдайды.
Шаңғы спортымен шұғылдану кезінде жас, жыныс, ағзаның жеке
ерекшеліктері мен мүмкіндіктерінің есепке алынуы керектігі есте болғаны
жөн. Басты талаптардың бірі – дене тәрбиесімен спортпен айналысу тәртібін
сақтау, яғни олардың жүйелілігін, жүктемелердің біртіндеп арттырылуын,
сабақ өтілетіндей жағымды жағдайларды әр түрлі құралдар мен формаларды
кешенді түрде пайдалану. Қозғалыс дегеніміз — өмір деген қанатты сөз бар.
Шындығында қозғалыс – ағзаның биологиялық қажеттілігі. Күнделікті өмірде
адам ең әр түрлі қозғалыстарды жасайды, олардың жиынтық көлемі қозғалыс
белсенділігі деп аталады. Жүру кезінде жасалатын адамның саны мен жұмыс
көлемінен көрінетін тәуліктік қозғалыс белсенділігі жас өскен сайын
артатындығын зерттеулер көрсетіп отыр, әрі бұл көрсеткіштер ер балалар мен
қыз балаларда бірдей болмайды. Яғни, 14-15 жастағы қыз балалардың тәуліктік
адымының тәрбиесі және спортпен айналысудың нормасы мен режимі ғылыми
тұрғыдан негізделген. 15-17 жастағы жасөспірімдердің тәуліктік қөзғалыс
белсенділігі 25-30 мыңды құрауы мүмкін, ал 15-17 жастағы қыз балаларда жүру
мен жүгіру еңбек пен спорттық қызмет барысында орындалатын өзге
қозғалыстармен алмастырылуы мүмкін.
Қалыптасқан өмір салты, еңбек ету мен дене тәрбиесінің жүйесі балалар
мен жеткіншектердің күнделікті қозғалыс белсенділігін өзгертуі, не
төмендетуі, не оны арттыруы мүмкін. Кіші жастағы балаларда тәуліктік
қозғалыс белсенділігі көп жағдайда тұқым қуалаушылық негізде қалыптасатын,
биологиялық себептермен реттеледі. Үлкен жастағы балаларда әсіресе
жеткіншектерде, ол әлеуметтік жағдайлардың әсерімен қоғамдық тәрбие беру
барысында жекелей қалыптасады.
Қозғалыс белсенділігінің де өлшемі бар. Тәуліктік қозғалыс
белсенділігінің сандық сипаттамасына ие бола отырып, оның ағзаға әсер етуі
туралы алдын ала айтуға болады. Тәуліктік қозғалыс белсенділігінің ең
төменгі қажетті және мүмкін болатын жоғары деңгейі гигиеналық норманың
шектері болады; ол бұзылса сауықтыру тиімділігі болмайды және ағза
жағдайында жағымсыз өзгерістер дамуы мүмкін . Қозғалыстың жетіспеуін
гипокинезия атауы, ал бұл ретте туындайтын ағзадағы көп жақты
ауытқушылықтар гипокинезия жағдайын білдіреді.Шектен тыс қозғалыс
белсенділігін гиперкинезия атауы білдіреді.
Сөйтіп, қозғалыс белсенділігі адам қызметінің таптырмайтын факторы бола
отырып, тек оңтайлы көлемде және қолайлы күн режимінде ғана өсіп келе
жатқан организмге сауықтыру әсерін тигізеді.
 Дене тәрбиесі мен спорттың барлық құралдары мен түрлерін дұрыс
пайдалану арқылы ғана оңтайлы қозғалыс белсенділігіне жетуге болады.
Мектепке дейінгі мекемелердегі, мектептердегі және КМТ- дегі оқыту мен
тәрбиелеу бағдарламаларымен қарастырылған дене дайындығының міндетті
түрлері және үйде дербес шұғылдану әрбір оқушыға қолайлы.
 Қозғалыс белсенділігіне жеткіншектерде тұракты қажеттілікті қалыптастыруда
спорттың рөлі зор. Алайда, шама жетпейтіндей спорттық жүктемелер бала
ағзасында жағымсыз өзгерістерді туындатуы мүмкін. Дәрігерлік дене шынықтыру
диспансерлерінің көптеген мамандары жас спортшылар денсаулығын
қорғайтындықтан мұндай құбылыстар сирек болса да кездесетіндігін білген
жөн.
 Балалық жаста спорттың кез келген түрімен айналыса беруге болмайды. ҚР-
сы Білім, денсаулық және спорт министрлігінің дене тәрбиесімен спорт
комитеті, жеке спорт түрлері бойынша оқу- жаттығу топтарына балалар мен
жеткіншектерді қабылдау үшін жас шектері бар.
 Тәуліктік қозғалыс белсенділігінің ұсынылып отырған көлемі сергектің
(ұйықтамаған уақыттың) барлық кезеңіне бірқалыпты бөлінуі керек; ағзаның
тәуліктік ырғағына сәйкес қозғалыстың көп бөлігін 9-12 және 15-18
сағаттардың арасында орындау керек.
 Шаңғының дамуының адамзат тарихында өзіндік орны бар. Шаңғы адамзат
үшін спорт ретінде емес, қасат қардың бетінде қозғалып жүру үшін
керектігімен дамыды. Кейін келе, жылдамдықпен жүру үшін шаңғының
жаңартылған-дамыған түрлері дайындала бастады.
 Табиғи жүріс — шаңғы тебудің негізгі қозғалысы.
 Табиғи жүріспен жүргенде, айталық оң аяқ алдыға шықса сол қолмен таяну,
сол аяқ алдыға шықса оң қолмен таяну арқылы шаңғымен жүру жалғасады. Жүгіру
де осылай орындалады. Шаңғы тебу барысында трассаның бойында жота, еңіс,
қия бет, т.б. кедергілі жерлермен өтуге тура келеді. Сондықтан жылдамдықты
арттыру үшін өрлеу жерлерде таяқты алма-кезек пайдаланып, итеріліп отыру
керек. Жазық жерде әдеттегідей табиғи жүріспен жүруге болады.
Оқу орнының арнаулы белгіленген шаңғы тебетін, яғни, сабақ өткізетін
алаңы болады.
 Шаңғыны бұрын салынған шаңғы ізімен жүргізіп сабақ өткізеді.
 Шаңғы пайдалану мазмұнына қарай төрт түрге бөлінеді:
 оқу-үйрену шаңғысы;
 жарыс жолына шығатын жүгіру шаңғысы;
 тау шаңғысы;
 туристік шаңғы.
 Пайдалану үшін щаңғы арнаулы бәтеңкеге бекітіледі. Жалпы шаңғы тебудің
қалай қозғалатындығын, жер бедеріне байланысты қалай сырғанау керек
екендігі жөнінде, әсіресе, еңіске түсу, өрге шығу, т.б. қозғалыстардың айла-
тәсіліне тоқтамаймыз. Себебі, бұл материалды оқушылар мектеп қабырғасында
жүргенде оқып кетті.
 Біздің мақсатымыз мүмкіндік болғанша, емтихан тапсырғанда қаралатын
және өткен курстарда оқылмай қалған материалдарды беріп отырмыз. Мәселен,
шаңғыны әркім өз бойына қарай іріктеп алуы керек, шаңғыны күтіп ұстау, оны
сабақтың басында және соңында қалай алып жүруді, қалай майлау керектігін
білуі тиіс. Беттің үсігеніне қандай шара қолдану керектігі сияқты
материалдар өткен курста оқытылып кетті. Енді бір ескеретін жағдай, бұл
материалдың теориялық анықтамасы емтихан сұрақтарына кіреді.
Шаңғы киімі — жалпы шаңғы киімінің ең негізгі талабы жел өтпейтін киім
болуы керек. Шаңғымен шұғылданған кезде жел соғады, спортшының өзінің
жылдамдық қозғалысының үдеуі бар. Әсіресе, солтүстік өңірлерде ауа райының
температурасы, желдің жылдамдығы ескерілгені жөн болады.
 Балалардың шаңғы тебуді қалыптастыру үшін мынадай іс-әрекеттер атқарылады:

денсаулықты нығайту, қалыпты денені шынықтыруды дамыту;
өмірлік мәнді қозғалыс қабілеттері мен дағдыларын қалыптастыру;
қозғалыс қабілеттерін дамыту және үйлестіру;
дене мәдениеті және спорт саласында қажетті білімдерді игеру;
денені шынықтыру жаттығуларымен өз бетінше шұғылдануға қажетті
қабілеттерді үйрету, тәрбиелеу, денсаулықты нығайту, жұмыс қабілеттерін
арттыру;
адамгершілік және ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу, психикалық
үдерістер мен жеке тұлғаның қасиеттерін дамыту.
Шаңғы тебу бойынша бағдарламалық материалдарды оқушылар ойдағыдай
меңгеруі үшін мынадай талаптарды орындайды:
дене тәрбиесі сабақтарына міндетті түрде қатысу;
өзінің денесінің даярлығын арттыру және спорттық шеберлігін жетілдіру;
жыл ішінде бағдарламалық материалдың негізгі бөлімдері жөніндегі
бақылау көрсеткіштерін орындау;
 мектепте спорттық-бұқаралық бағытта өткізілетін іс-шараларға және
денені шынықтыру-сауықтыру жұмыстарына белсене қатысу;
дене тәрбиесі пәнінің мұғалімінің нұсқау-кеңестерін пайдалана отырып,
дене жаттығуларын өз бетінше жасау;
дене тәрбиесі пәніне қосымша бағдарламаның теориялық бөлімінің
талаптарын білу және тәжірибе жүзінде қолдану;
 әрбір оқу жылында бітіретін сыныптарда дене мәдениеті бойынша білімін
анықтау үшін сынақ тапсыру;
әрбір оқушының жеке спорт киімінің болуы.
Балалардың дене мәдениеті бойынша білімі мен тәрбиесіне, олардың дене
мәдениетін қалыптастыруға біршама ғылыми зерттеулер арналған. Алайда,
аталған жұмыстарда жалпы орта білім беру мектептері оқушыларының дене
мәдениетін қалыптастыру, олардың тұлғалық дамуын ескерумен байланысты
ерекшеліктер жеткілікті ашылмаған. Сонымен қатар, мемлекеттің одан әрі
дамуы, жақын болашақта дене тәрбиесі және спорт саласында кәсіби іс-
әрекетпен айналыса бастайтын оқушылар тұлғасының дене мәдениетінің
қалыптасу деңгейіне тікелей байланысты болып отыр. Сондықтан, жалпы білім
беру жүйесінде еліміздің жалпы орта мектептерінде оқушылардың дене
мәдениетін қалыптастыру міндеті қойылады және білім беруде дене тәрбиесіне,
оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру жүйесі мен дене мәдениеті
және спортты дамытуға орай білім беру саласын реформалаудың маңызды
бағыттарының біріне айналады. Осыған байланысты, жалпы орта мектептерде
оқушыларға дене тәрбиесін оқытудың мақсаты, оларда дене мәдениетін
қалыптастыру, заманауи технологиялар негізінде оқытып, үйрету мен білім
беруді басқаруда пайдалану туралы білімді меңгеру, қоғамда салауатты өмір
салтын қалыптастыру және оны жетілдіру мен еңбек етуге, отанды қорғауға
дайындау болып табылады

І – тарау Шаңғы спорты

1.1 Шаңғы спортының тарихы

Бүкіл әлемде шаңғылар қыстың ең танымал спорты болып табылады.
Демократты, қолжетімді спорт түрі адамдар үшін пайдалы және табиғатпен
тығыз байланысты. Шаңғылардың пайда болуы қар жабылған тұрғылықты жер
бойынша жүру және қысқы аңшылықта тағам тауып адам қажеттілігімен
негізделді.
Қарлы қыс шарттарында адамдар өмір сүрген жерде шаңғылар пайда бола
бастады. Алғашқы шаңғылар бастапқы болған. Пскаков облысының аумағында
соңғы шаңғы түрлері табылған. Мамандардың қорытындысы бойынша 4300 жыл
бұрын бұл шаңғы ең көне болып саналды.
Сырғанақ шаңғыларды қолдану туралы алғаш жазбаша құжаттар VI-VII ғ.ғ.
б.з.д. 552ж. Жорданес Готский монахына жатады, VI ғ 770ж грек тарихшылары
Иордан, Авел Диакон лапландтар мен финдер шаңғыларды аңшылық тұрмысында
қолданды деп суреттеген. VIIғ. Соңында тарихшы Верефрид Солтүстік
халықтарының аң аулауда шаңғылардың толық суреттемесін берді. 925ж
жазбалары бойынша Олаф Тругвассон Норвегия Королі ең жақсы шаңғышы деп
танылды. 960ж ауладағы норвегия сановниктерін оқытуға арналған шаңғылар
мүлік сияқты аталады.
Алғаш шаңғы сөзінің Русьта қолданылуы XIIғ жатады.. Митрополит
Никифор киев князі Владимир Мономахқа жазған хатында шаңғы сөзі
қолданылады.
Солтүстік елдердегі халықтық эпос шаңғыларда жиі құдайларды елестеген,
бұл ең басты абзалдықтары болып саналған, мысалы, шаңғылардың норвегиялық
құдайы мен Улл аңшылықтары.
Алғаштұрмысты адамдардың қажеттілігі олардың кең дамуларына арналған
негіздері қыста тағам табу үшін шаңғыларды шығару мен қолдануда.
Әскери жұмыс кезінде тұрмыстық қажеттіліктерден басқа және аңшылыққа
шаңғыны байланыс құралы ретінде қолданған.
1444ж В Никоновский жазбасында Алтын Орданы татардың ханы Мұстафадан
Рязаньды қорғауға мәскеу шаңғышыларының табысты жорықтары суреттелген.
I Петр мен II Екатерина әскерлерінде шаңғылар қолданылған. Көне заман
тамырларына халықтың шаңғымен ойын сауықтары кіреді сонымен қатар жарыс
элементтері.
Спорт ретінде шаңғыға деген қызығушылықты ең алғашқы рет
норвегиялықтар көрсеткен.
1733ж. Ганс Эмахузен спорттық еңіспен әскерді шаңғымен дайындау
бойынша бірінші ақылын басып шығарды. 1767ж. шаңғы спортының барлық түрлері
бойынша алғаш жарыстары өткізілді (қазіргі түсініктер бойынша): биатлон,
слалома, жылдмдық еңісі мен жарыстар.
1862-1863 жж шаңғының әр түрлері және шаңғы құралдарының бірінші
көрмесі Тронхеймде ашылды. Финляндияда спорт клубы ашылып, 1977 ж
Норвегияда алғашқы жалпы шаңғы спорты ұйымдастырылды. Кейін шаңғы клубы
Еуропаның Америка, Азия сияқты өзге елдерінде де қызмет атқара бастады.
Норвегияда шаңғы мерекелері — (1883ж. бастап) Холменколлендік ойындар,
(1922ж. бастап) Финляндияда – Лахтиндік ойындар, (1922ж. бастап) Швецияда
– Васа-лоппет үлестік шаңғылар жарысының танымалдығы өсті.
XIX ғасырдың аяғында шаңғы спорты барлық дүниежүзік елдерде өткізіле
бастады. Шаңғылық арнайыландыру әр елде әр түрлі болатын. Норвегияда
қоссайыс және секірулер, тұғылықты жерлерде үлкен жарыстардың дамуын алды.
Швецияда – тұрғылықты жердегі жарыстар. Финляндия мен Ресейде
тегістіктің жерлері бойынша жарыстар. АҚШ-та шаңғы спортының дамуына
скандинавиялық көшпенділері әсер етті. Жапония австриялық жаттықтырушы
көмегімен таушаңғылық бағытты алды.
1910ж. Ослода 10 елдің қатысуымен халықаралық шаңғылы конгресс
өткізілді. Онда Халықаралық шаңғылы Федерациясы 1924ж. Ұйымдастырылған
Халықаралық шаңғылық комиссия құрылды.

«Шаңғышы»
Зденек Немечек мүсінші
XIX жүзжылдығының екінші жартысында Ресейде ұйымдастырылған спорттық
қозғалыс дами бастады. Мәскеуде 1895ж. 29 желтоқсанында бұрынғы жас
пионерлер стадионы аумағында, бірінші шаңғыларды басқару елінде Мәскеулік
шаңғышылар клубының салтанатты ашылуы өтті. Бұл күнді біздің елімізде шаңғы
спотының туған күні деп арнайы қабылдады. Мәскеулік шаңғышылар клубынан
басқа 1901ж. шаңғы спортының жалпы сүйгіштері, ал 1910ж. Сокольникалық
шаңғылар үйірмесі құрылды. 1897 ж. Мәскеулік аналогиясы бойынша Петербургте
Полярлы жұлдыз шаңғышылар клубы құрылды. Сол жылдары Мәскеуде қысқы
уақытта 11 шаңғы спорт клубы және Петербургте 8 клуб басқа спорт түрлері
бойынша мәдениеттелді. 1910ж. Мәскеу қаласының шаңғы клубы Мәскеулік
шаңғыжүру лигасымен бірікті. Лига шаңғы спортының жалпы басшылығы тек қана
Мәскеуде ғана емес сонымен қатар Ресейдің басқа қалаларында өткізілді. 1909-
1910ж.ж. Мәскеуде шаңғы кезеңінде он сегіз рекордтық жарыстар өткізілді,
кейбіреулерінде 100 қатысушылар шықты.
1910ж.7 ақпаны Мәскеуден Петербургке дейін 12 шаңғышылар 30км шаңғы
жарысы бойынша алғашқы жеке чемпионатын өткізді. Ресейдегі бірінші
шаңғыжүруші атағына Павел Бычков ие болды. 1921 жылы Әйелдер арасындағы
алғашқы сайыс өтті, 3км қашықтықпен Наталья Кузнецова жеңіске жетті.
Ресейдің қуатты шаңғышылары халықаралық сайыста, ел чемпионы Павел Бычков
пен Александр Немухин алғаш рет 1913ж. Швециядағы Солтүстік ойындарына
қатысты. Шаңғышылар 30, 60 және 90км үш арақашықта жарысты. Сәтсіз
бастады, бірақ мүлік конструкциялары, шаңғыларды жағармай, шаңғылардағы
қозғалу техникасы бойынша көптеген керекті сабақ алды.Ресейде бірінші
дүниежүзілік соғыс басталмас бұрын 5 чемпионат өткізілді.
1918ж шаңғы спорты жоғарғы денешынықтыру білімінің бірінші оқу
жоспарының оқу тәртібінің санына енді.
1910-1954ж.ж. жеңіс саны бойынша дүниедегі жоғарғы рейтингті он
сегіз рет жеңген чемпион Зоя Болатова. Ерлер арасыда ең мықты 16 жеңісі бар
– Дмитрий Васильев болды, ол Еңбек сіңірген спорт шебері атағына ие
болды.
Әйелдер арасында 3 тен 50км дейін ерлер арасында 10нан 70км
арақашықтығынан елде 1910-1995ж.ж. кезеңіне 76 чемпионат өткізілді. 1963ж.
бастап ел чемпионаты бағдарламасына ерлерге арналған 70км арақашықтық
жоғарғы марафоны енгізілді. Әйелдерде 1972ж бастап ең ұзын арақашықтық 30км
болды, ал 1994ж бастап – 50км.
1938 ж бастап Мәскеуден Ярославляға дейін 4 күндік ерлер жарысы 232
км ұзындық рекорды өткізілді. 18 сағат 41 минут 02 секундта жеңген –
Дмитрий Васильев.
      39 алтын медальмен – ел чемпионатының жеңіс саны бойынша бірінші
ғасырлық рекордты Галина Кулакова орнатты. Галина Кулакованың спорттық
жетістіктері Халықаралық олимпиадалық комитетінің Олимпиадалық күміс
орденімен марапатталды. Ресейдің олимпиадалық комитетінің қойылымы бойынша
біздің бірінші отандастарымыздың халықаралық Кубертен сыйлығы әлем
шаңғышыларының элиттік жетекшісі – Раиса Сметанинаға берілді. Раиса
Сметанина 5 олимпиаданың, 8 әлемдік чемпионатының қатысушысы, 40 жасында
спорттық ұзақжасауында тағы бір керемет рекортын орнатып, 5-ші олимпиадада
алтын алқамен марапатталды.
Қазіргі заманда шаңғы спортының тәртібі мен түрлері олимпиялық,
олимпиялық емес және көрсеткіштер дифференцияланды.
1924 ж өткізілетін қысқы олимпиадалық ойындарының бағдарламасына
олимпиадалық шаңғы спорт түрлері енгізіледі. Оларға: шаңғы жарыстары,
трамплиннен шаңғымен секіру, тау шаңғылары, биатлон, фристайл, сноуборд
жатады.
Олимпиялық түрлерге шаңғы спортының заңдық статус түрлеріне ие және
Халықаралық шаңғы федерациясымен бекітілген шаңғы жаттығулары жатады.
Олимпиадалық емес спорт түрлері: тұрғылықты жердегі спорттық бағыт,
виндсерфинг, төрт биотлонистердің командалық жарысы,шаңғылық балет немесе
шаңғыдағы мүнерлі сырғанау, шаңғылық қос сайыс, трамплиннен шаңғымен ұшу,
жылдамдыққа түсу (спидскинг), паралелді слалом. Осы спорт түрлерімен арнайы
әлемдік чемпионаттар, әлем кубогі, басқа да халықаралық жарыстар
өткізіледі.
Шамонидегі (1924ж Франция) I қысқы Олимпиадалық ойындарда шаңғы
спорты 18 және 50км арақашықтықта шаңғы жарыстарымен, трамплиннен шаңғымен
секіру ұсынылды.
Шаңғы жарыстарында норвегиялық шаңғышы Тарлиф Хауг олимпиада чемпионы
аталды. Трамплиннен шаңғымен секіруден III орын алды. Әлемде Шаңғы
патшасы атағына Тарлиф Хауг ие болды. Келесі 16 ойында әсіресе Шаңғы
патшасы рекордын бірде бір олимпиядалық ойыншы орната алмады. Өзінің шаңғы
жеңісінде Хауг 10 Патшалық кубогіне ие болды. Көпсөзсіз норвегиялықтар
Тарлифтің ткөзі тірісінде спорттық таңғажайып қиын жеңісінің құрметіне
әлемде бірінші рет оның отанына ескерткіш орнатты. Осы құрметке ие болған
тек 2 спортшы, 60-70 жж олимпиаданың қозғалу тарихынығ жағдайын біледі.
1924 ж екеуі де олимпиаданың батырлары болды. Ол ақ олимпиадасының батыры
Хауг және жаз олимпиадасының батыры Пааво Нурми.
ХХ әлем чемпионаты Фалунеде (Швеция, 1954ж.) Патша шаңғысының
орысының дүниеге келгені өтті. Шаңғылық марафонда 30 және 50 км
арақашықтықта жеңген 24-жастағы Владимир Кузин. Чемпионға үлкен күміс
Король кубогын берді және Шаңғы королі деген атаққа ие болды.
1956ж. итальяндық Кортина ду Ампеццо VII Қысқы Олимпиялық ойындарында
алғаш рет қатысты.Алғаш эстафетаға қатысу ерлердің жеңісімен 4х10 км және
әйелдер арасындағы 10км қашықтықта болды. Владимир Кузин, Николай Аникин,
Павел Колчин и Федор Терентьев сонымен қатар Любовь Козырева – алғашқы
біздің шаңғышылар арасындағы олимпиялық чемпиондар.
Олимпиялық ойындарға қатысқан жылдары шаңғышы-қуғыншылар КСРО-ТМД
әлемнің бес ұлттық командалары арасында (Финляндия, Норвегия, Швеция,
Италия)жоғарғы деңгейде тұрақтылықтарын көрсетті.

Наганодағы барлық бес жарысты XVIII қысқы Олимпиялық ойындарында
ресей шаңғышылары жеңіске жетті. Жапониядан Лариса Лазутина үш алтын- екі
жеке жарыста және біреуін эстафетада, сонымен қатар күміс және қола медалін
әкелді. 98-ойын үш алтын медалге ие болған Л.Лазутина жоғарғы ұлттық
мемлекеттік марапатымен алтын жұлдыз Ресей батыры атағына ие.
1994ж.осындай марапатпен алты олимпиялық шаңғы жарыстарының чемпионы Любовь
Егорова.
Наганодағы XVIII қысқы олимпиада ойынының нағыз ашылуы Юлия Чепалова
болды. Өз өміріндегі ең алғашқы 30 км арақашықтықтағы жарыста жеңіске
жетті.
Ресей құрамына бірінші алтынды 15 км қашықтықтан Ольга Данилова ұтып
алды.
Наганодағы 50 км арақашықтықтағы жарыста 8 олимпиадалық алтын алқаны
алғаннан кейін, ерлер арасындағы жарыста норвегиялық ең лауазымды олимписші
Бьорн Дэли былай деген – Бір де бір жеңіс маған осылай қиын келген жоқ
деп.
30км жарыста Мики Мюлюля осы жеңісті 34 жыл күтті, ұлы шаңғы державасы
Финляндия. Ээро Мянтюранты жылдарында 1964 ж Олимпияда жасаған Инсбруктегі
жеңіс дублі финдерде ешбір ерлер жоғарғы дәрежеге көтеріле алмады.
Финляндия әлемге В. Хакулинен, Ээро Мянтюранта, Юха Мието, Марье
Матикайнен, Марье Люккаринен және т.б. мыұты шаңғышыларды берді.
1998ж. Орталық Финляндияда, Вуокаттиде екі жарым мың адам
қоныстануымен әлемдегі бірінші шаңғы тоннелі салынды. Жазғы ыстықтан есікті
аша сала Сіз суық шаһарында пайда боласыз. Жылдамдық, ән шықырлаған қар
дыбысына ұқсайды. Сөзбен айтып жеткізе алмайтын –сезіну. Бес мәрте
олимпиада чемпионы болған Лариса Лазутина өзінің жазғы жиынын Вуокаттиде
өткізді. Жасанды жаттығуларымен жер астындағы қармен қанағат етіп қалды.
Шаңғыларда айлакерлік нөмірлер көптеген әсер қалдырады. Австриялық
Эрик Фельбермайер 3000 м жоғарыда ұшақтан парашютсыз қауіпті шаңғы
секірісін жасады. Ол нақты есеппен тік тауға қонды.
Уақытымен ептілердің айлаларымен бірнеше спортсмендер үйреніп,
ұйымдастырған алғашқы жарыстарда айлалықтың басында олимпиадалық рейтингке
жете бастады. Осылай фристайлмен болды.
Заманауи шаңғы спорты – бұл Наганодағы олимпиадалық ойындардың 39 шаңғы
тәртібі, шаңғыда 26 жарыс жаттығулары, олимпиадалық тіркеуді күтушілер,
сонымен тым 20 статусты бекітетін спорт түрлерінің жаттығулары.
Жеңіл атлетиканы әдеппен спорт патшайымы, ал қысқы олимпиада
тәртіптерінде долы дамыған шаңғы спортын альнертативтік спорт патшасы деп
атайды.

1.2 Конькилік жүріс

Конькилік шаңғылар – 80 жылдың шығарымы. Коньки сәнінің негізі Сван
Гунде болып табылады: шведтік спортшы, шаңғымен жүгіруден әлем чемпионы.
Каноэда гректер жасайтындай ол ұзын қаданы алып онымен итеріліп, шаңғымен
конькижүріс стильімен жүріп Кейін қада таяқшаға ауыстырылды. көрді. Ол
үлкен жылдамдықты дамытты. Ал шаңғының жаңа табылған жүрісі ұлкен жылдамдық
арқасында таңғажайып танымал болды. Бұл шаңғыларда сұлбасыз тапталған жолда
жүреді. Қосалқы шаңғы тек сырғанақ түсіруден ғана қолданады. Классикалық
айырмашылықтан конькилік шаңғының сырғанақ үстінен қайтаруды сақтандырудың
қажеті жоқ. Жүріс техникасы оларға тек сырғанау құқықтарын ұсынады.
Конькилік шаңғы негізінде қаттылықта таңдалады. Қысқасы олар классикалық
стиль (орташасында 15 см). Ал шаңғы конькиінде таяшалар классикалықтарға
қарағанда ұзынырақ және оларды принцип бойынша жинайды: бойы 15-20 см аз.
Конькилік бәтеңке ұзын (жоғары асық) және сирақты нығыздап, аяқты
жарақаттан қорғап, шаңғыны басқаруды жеңілдету үшін керек.

ІІ – тарау Шанғы дайындығы бойынша коньки жүрісінің түрлері

2.1 Бірмезеттік екі адымды конькилік жүріс

Конькилік стильде бұл нұсқа тым таратылған болып саналады. Сондықтан
біз оған көп уақыт бөлеміз.
Бұл жүрісті шаңғышы әр сырғанау жағдайында тік учаскелердегідей,
жоғарғы мен орташа құламада қолдана алады.
Цикл ұзындығы — 3,5-8,5 м, оның орташа жылдамдығы — 3,5-7,0 мс. Минутына
– 40-75 цикл жылдамдық. Цикл жүрісінің өзі екі сырғанақ конкилік жүрісінен
және таяқтың бір итерілісінен тұрады. Онымен қоса бірінші және екінші
жүріс бірдей емес. Олар ұзындықтарымен және жалғастыру жылдамдығымен
айрықша. Бірінші жүрістің екінші жүріске дайындық екенін де естен шығармау
керек, ең кілтті жүрісті шаңғышы басқа аяғымен және қолымен бірмезетте
итереді.
Бұларды спортшының мысалында қарастырайық, 7° жоғарыда жеңу. Құпия
жүрісті толық айқындау үшін циклды алты фазаға бөлеміз.
1 фаза еркін сол шаңғымен сырғу – сол аяқты бүгу басталуымен оны алға
шығаруға дейін оң аяқ итерілісінің аяқталуы ұзарады. Осы фазадағы басталымы
шаңғышының негізгі жағдайы қандай? Спортшының денесі 50° бұрышына бүгілген.
Тізе буындарыныңсол аяғы 111° дейін, жамбас бөкселік — 91°. Сырғанау
процесінде жазық қойылған сол шаңғы 19° бұрышымен қозғалыс бағытында тізе
буындарының аяғы 31° ал жамбас бөкселік 48° жүзеге асырылады. Дене 9° тік.
(2). Қолдары түзу шығарылады.
2 фаза осы аяқпен сол шаңғымен бір мезеттік итерілумен шаңғы. Ал оң
аяқ сол аяққа жақындауын аяқтап алға жан жаққа шыға бастайды.Қол жағдайына
назар аударыңыз.Классикалық әдістерге қарағанда таяқшалар қарға бірмезетте
емес,симметриялы емес бүгілумен және иық пен білек буындарымен қадалады.
Бұндай классикалық емес орнатуға сол шаңғы кедергі келтіреді.
3 фаза циклдегі белсенді қозғалыстың негізгі бастамасы болып
саналады. Қарға тік бұрышпен сол таяқша орнығып басталады және сол шаңғымен
аяқталады. Спортшы денесін 41° дейін денесін бүгіп буындарда сол аяғын
түзейді. Екінші қадамда 2-6° аз қою керек. Осыған оң таяқшаның жағдайы
әрекет етеді.
4 фаза оң аяқтың қуатты итерілу сәтіне жинақтайды. Бұл бұрыштық 106°
тізелік және 89° жамбас бөкселік буындарда. 36° дейін дене алға иілуін соза
бастайды. Осы жағдайдың арқасында сырғу шаңғысы мен қол итеру жеңілдей дене
салмағының өлшемі азаяды.
5 фаза оң аяқ итерілісінің сырғанауы және сол таяқшамен, кейін оң
итерілістің аяқталуымен. Сол мен оң қол тік сызықты құрайтынын ескеріңіз.
Бұл шаңғышының көтеріліске шығуында осы сәтті конки техникасында,
классикалық жүрісте жақсы орындайды.
6 фаза тізе мен сирақ өкшелік буындарының белсенді итерілісімен
аяқталады. Дене тік бола бастайды спортшы бір уақытта екі шаңғыда сырғиды,
кейін сол шаңғымен біркелкі сырғи бастап, дене салмағын соған
ауыстырады.Цикл қайта қайталанады.
Конкилік стилдің негізгі ерекше техникасы жөнінде. Дененің айтарлықтай
тербелуі туралы. Жазық учаскілердің арақашықтығы 15-45° бұрышында
анықталады, негізінде жылдамдық қозғалысыының көбеюімен азайтылады.
Көтерілістерде тікеге байланысты бұрыш көлемі 75° дейін жетеді.Әрине,
спортшы шеберлігі жоғары болса, шаңғы жағдайы жақсы. Бірақ бұл шаңғышының
физикалық дамуынан тәуелді.

2.2 Жартылай конкилік жүріс

Жартылай конкилік жүрісті трассаның жазықты учаскелерінде қолдануға
болады. Неліктен? Себебі,шаңғы бойынша бір шаңғы қозғалуға тиісті, ал
екіншісі тегіс трассамен. Бір цикл бірмезеттік қол итерілісімен, аяқ
сырғуының итерісімен және еркін сырғанаумен. Осында классикалық жүрісті
еске түсіретін элементтер бар. Бірінші кезекте бұл қол жұмысы.Ол
бірмезеттік жүріс сияқты бірақ бұнда азғантай жан жаққа таратылған. Бір
циклге шаңғышы 4тен 9 метрге дейін, орташа жылдамдықпен 4,5-8,5 мс жүреді.
Жүру барысы шаңғышының дайындығына байланысты және минутына 40-75 шамасында
болады.
Цикл талдауын жамбас бөкселік, тізелік және сирақ өкшелік буындарға
бүгілген оң аяқ итерілуімен бастаймыз.Осықалыпты есте сақтаңыз. Ол осы
стильдің ерешелігі болып табылады.
1 фаза сол шаңғымен бірсүйенішті сырғанау.Оң шаңғы ақырын қардан
алынады. Сол сүйеніш аяғы мен дене тік бола бастады, ал қолдары тура белден
төмен кішкене бүгіліп иық деңгейіне дейін көтеріледі. Осы кадрда дене толық
тік болмайды тек алға 70° бұрышқа, ал сол сүйеніш аяғы толық тік, оң аяқ
қардан 5-7см болады.
2 фаза шаңғышы, таяқшаларын шығарып денесін алға шығара бастайды.
Таяқшаларына белсене сүйеніп оң шаңғыны 16 дан 24° дейін көтеріледі.
3 фаза спортшы, екі шаңғыда сырғанағанда оң аяқ және қолдарымен
итеріледі.
4 фаза қолдар өз жұмысын аяқтап таяқшалармен тік сызықша құрайды.
Осы сәтте таяқшаның иілу бұрышы — 30°. Қорытынды 10 фазада аналогиялық
позиция сәті ұсынылған сол сүйеніш аяғы тізелік буында 120°, ал сирақ алға
бүгілген 80°. Дене бүгілуі осы сәтте — 37°. Осы жүріс циклының жүрісі он
шаңғының қардан үзілуінен аяқталады.
Жоғарыда көрсетілген жалпы үлгісі конькилік жүрісті бүтін үйрену
методикасын қарулануды осы жүрісті игеріге қолдан. Осыған жалпы жүрістегі
мүлтіксіз техникаға қатысты тек үш сәті қосуға болады. Нақтысы:
а) бұл жүрісте әртүрлі қарқындылықпен түсу және көтерілуіне жылжу;
б) итерілу аяқтарын ір 8-10 циклден соң ауыстырылуын ұмытпаыздар (сол,
оң, сол және т.б.);
в) бірмезеттік классикалық жүрісімен басу жартылай конкилік жүрісті
алмастыру ережесіне алыңыз.
Қолдардың көмегінсіз конькилік жүріс
Бұл жүрістің екі нұсқасы қолданылды: қол бұлғаумен және қол
бұлғауынсыз. Екі нұсқада да жүрістің циклі екі сырғанау жүрістен … жалғасы