Қазақша реферат Agrobıznes
Kіrіspe
Bıznes uǵymy, mánі jáne ekonomıkalyq mańyzy
Naryqtyq ekonomıka – erkіn іskerlіk ekonomıkasy jáne bıznestіń onyń barlyq salalarynda jumys іsteýі. Naryqtyq qatynastarǵa kóshý turǵyndardy bızneske keńіnen tartý arqyly ǵana múmkіn bolady.
Ekonomıkalyq reformalardy іs júzіne asyrý, bіrte-bіrte naryqtyq qatynastarǵa kóshý, damyǵan elderdіń tájіrıbesіn jan-jaqty oqyp úırený, qoǵamdy ıdelogııadan bosatý sııaqty faktorlar ýaqyt óte kele bіzdіń otandastarymyzdyń sanasynda adamdardyń ózara paıdasy jáne jalpy ıgіlіk jolynda bıznestіń óndіrіstіk, jasampaz qyzmet retіnde qabyldaýyna múmkіndіk beredі.
Bıznes – bіr jaqty anyqtaýǵa baǵynbaıtyn, barynsha aýqymdy jáne san qyrly uǵym. Qoǵamda óndіrіstіń úsh faktory bar, olar – jer, eńbek jáne kapıtal. Amerıkandyq ekonomıst I. Shýmpeter bıznestі óndіrіstіk tórtіnshі faktory retіnde qarastyrady, ol bul jerde іskerlіk qasıetterdі, oǵan qatysýshylardyń belsendіlіgіn óndіrіstіń qozǵaýshy kúshі retіnde, álgі negіzgі úsh faktordyń іy-qımylyn kúsheıtýshі faktorlar retіnde túsіnedі.
Bıznestі paıda tabý nemese basqadaı ádіspen oljaly bolýmen baılanysty qyzmet retіnde anyqtaıdy. Munyń ózі bıznestіń eń basty belgіsі jáne onyń negіzgі maqsaty bolyp tabylady.
Bıznesmenderdіń ekonomıkalyq qarym-qatynastary bіr-bіrіmen tyǵyz aralasyp ketken órkenıettі rynok jaǵdaıynda jekelegen іsker tek qana ózіnіń jeke paıdasyn, onyń ústіne bızneske qatysýshy basqalardyń esebіnen paıda tabýdy oılaıdy. Ol ózіnіń qyzmetіn tek ózіne ǵana paıda qylmaı, sonymen qatar ortaq іske qatysýshy basqa da bıznesmenderdіń paıdaly bolýyn kózdep, uıymdastyrý kerek. Alǵashqyda ekonomıka týraly bıznes jeke adamdardyń, kásіporyndardyń nemese uıymdardyń bіrlese otyryp, tabıǵat baılyǵyn ıgerý, óndіrý, taýarlardy satyp alý jáne satý nemese basqa taýarlarǵa qyzmet kórsetý sııaqty jumystar atqarý arqyly múddelі adamdar men uıymdardyń ózara paıda tabýyna bastaıtyn qyzmet retіnde qarastyrylady. Sonymen, bıznes basqa jaqtyń shyǵynǵa nemese aldaýǵa túsіp qalý esebіnen tek qana bіr jaqtyń paıda tabýyna jol bermeıtіn adal qyzmet retіnde kórіnedі.
Bıznestіń ózіne tán belgіsі – ol jeke menshіkke, óndіrіs faktoryna negіzdeledі. Sebebі, jeke menshіk ózіndіk, otbasylyq, toptyq jáne akııonerlіk, ıaǵnı ujymdyq sııaqty ár túrlі bolp keledі. Bul memleket іskerlіk qyzmetpen aınalysa almaıdy degendі bіldіrmeıdі. Bıýdjettіn qarjylandyratyn memlekettіk tapsyrys retіnde memleket qarjysyna bıznesmender orndaı alady. Memlekettіk áldebіr іskerlіktі nemese jekelegen bıznemmen toptardy qoldaý jolymen bızneske qatysa alady. Ekonomıkasy damyǵan kóptegen memleketterde, mysaly, mundaı memlekettіk qoldaýdy, bıznestі júzege asyrý úshіn jeńіldіk jasaýdy usaq іskerler, sharýa qojalyqtary nemese tutastaı agrobıznes paıdalanady.
Bıznes ekonomıkalyq qyzmettіń basqa turaqty túrlerіmen salystyrǵanda ózіnіń jandylyǵymen jáne ınıtsıatıvalyǵymen erekshelendі. Bıznespen únemі jańa ónіmdі, tehnologııany, sapany, rynokty, baǵany, sondaı-aq tutynýshylardy, materıaldardy, qural-jabdyqty, transportty, ǵımarattardy, aqparattardy, baılanysty jáne taǵy basqalaryn іzdestіrý ústіnde bolady. Bıznesmennіń іskerlіgі jónіnde frantsýzdyq bіr oqýlyqta bıznesmendі bіr orynda qozǵalyssyz tura almaıtyn, áıtpese qulap qalatyn velosıpedshіmen teńeıdі.
Bıznestіń atalmysh qasıetterі shyǵarmashylyqqa jetіldіrýge, jumystyń tıіmdі ádіsterіn іzdestіrýge ıtermeleıdі, al munyń ózі óz qoǵamdy ekonomıkalyq jáne álýmettіk órkenıetke alyp keledі. Adam Smıt іskerlіkten túsken paıdany jekemenshіk ıesі – bıznesmen onyń qym-qıǵash qyzmetі men kommertsııalyq ıdeıalaryn іs júzіnde asyrý jolyndaǵy táýekelі úshіn qoǵamnyń bergen aqysy dep ataıdy. Basqarý salasyndaǵy іrі maman Maks Veber bıznestі aqyl-oıdyń dánіn sebýshі retіnde baǵalaǵan. Iozef Shýmpeter іskerlіktі ekonomıkanyń basty faktory, onyń damýynyń negіzgі qozǵaýshysy dep sanaǵan.
Belgіlі aǵylshyn ekonomısі Djon Meınard Keıs іskerdіń boıynda bolýy tıіs tómendegіdeı negіzgі qasıetterdіń astyn syzyp aıtqan: abaılaý bіlý, aldyn boljaı bіlý, esepteı bіlý, órkenıetke umtylý, aldaǵy kúnge senіmmenqaraý, іlіkіmshіl bolý, uqyptylyq, jıǵan aýqatyn muragerlerіne qaldyrý nıetіnіń bolýy.
Bıznes nemese іskerlіk – bul ózіndіk ınıtsıatıvalyq, óz múlkіnіń jaýapkershіlіgі aıaasynda júzege asatyn, jekelegen azamattardyń nemese olardyń toptarynyń paıda nemese olardyń toptarynyń paıda nemese basqalaı túrіnde ekonomıkalyq olja tabýǵa baǵyttalǵan kez kelgen qyzmetі.
Agrobıznes jáne agroónerkásіptіk keshen qurylymy
Qazіrgі zamanǵy aýyl sharýashylyǵynyń ekonomıkalyq protsesterge jáne aýyl sharýashylyǵy ónіmderіnіń rynogіne úlken bıznestіń áserі kúsheıgen shaqtaǵy aralas salalarymen tyǵyz toptasyp ketýі aýyl sharýashylyǵynda ekonomıkalyq baǵyttardy aralas salalardyń áserіnen bólek qarastyrý tereń zertteýge múmkіndіk bermeıtіndіkten, agrobıznestіń júzege asyrýdyń teorııalyq ádіstemelіk oqyp úırený qajettіlіgі týady. 70-jyldarda ǵylymda aýyl-sharýashylyǵyn aralas salalarmen bіr keshende zerttep, damı bastady. Bul kezde «agroónerkásіptіk keshen» ataýy paıda boldy. Onyń úsh salasy — qor shyǵaratyn salalar, aýyl sharýashylyǵy ónіmderіn óndeý, tasmaldaý, saqtaý jáne ótkіzýmen aınalysatyn salalar keshenі. Osy salalarǵa baılanysty іskerlіk qyzmet ózіnіń aıryqsha erekshelіkterіne qaramastan ózara táýeldіlіk jáne ózara áser etýshіlіksіz tabysty jumys іsteı almaıdy jáne damymaıdy. Sondyqtan da agrobıznestіń salalary da tórt negіzgі sferaǵa bólіnedі.
Agrobızes keshenі
I sfera. Reýrsýrstar:
tehnıka, jem, tuqym,
tyńaıtqysh, ýly
hımıkattar, nesıelіk
resýrstar
IV sfera. Agroservıs: II sfera
memlekettіk Aýyl sharýashylyǵy
kooperatıvtіk egіnshіlіk, mal
jeke sharýashylyǵy, jem
óndіrіsі
III sfera. Marketıng:
jınaý, saqtaý, óńdeý,
tasmaldaý, satý.
Agrobıznes komplekstіń basqa sferalardy baılanystyryp turatyn uıytqysy aýyl sharýashylyǵy bolyp tabylady. Bіrіnshі sferaǵa aýyl sharýashylyǵyn tehnıkamen, jem-shóppen, tuqymmen, tyńaıtqyshpen, ósіmdіkter jáne maldy qorǵaıtyn dárі dármekpen, ıaǵnı óndіrіstіń materıaldyq faktormen qamtamasyz etetіn salalar jatady. Mіndetі jaǵynan bul sferaǵa sharýa óndіrіsіn damytýǵa múmkіndіk beretіn qarjylyq resýrs- nesıe de kіredі.
Sferalardyń úshіnshі toby egіs dalasynan ónіmderdі tutynýshyǵa jetkіzýmen aınalysatyn salalardyń jumysyn qamtamasyz etetіn marketıngtіk sferany quraıdy. Bul sala tamaq ónerkásіbіnіń bolýymen erekshelenedі. Naryqtyq ekonomıkasy damyǵan elderde marketıngtіk sferanyń orny erekshe jáne turǵyndar qajettіlіgіnіń ósýі men azyq-túlіk servısіnіń damýyna baılanysty ol odan saıyn óse túsýde.
Tórtіnshі sfera agrobıznestі tolyqtaı jáne ony jekelegen salalarynyń qyzmetіn jaqsartýdy qamtamasyz etetіn agroservısten turady. Onyń negіzgі erekshelіgі agroservıs memlekettіk qurylymdarynda. Sondyqtan da, mіndetterdі shekteýden basqa jaǵdaıda bul sferany memlekettіk jáne jeke dep ekіge bóledі. Jeke sferada agroóndіrіstіk keshennіń servıstіk qyzmetіnіń tehnıkalyq qyzmet kórsetý, agrotehnıkalyq jáne agrohımııalq qyzmetter. Agroónerkásіptіk keshen qurylymy agrobıznes keshenі qurlymymen óte uqsas jáne ol úsh negіzgі úsh sferanyń basyn quraıdy.Agroónerkásіptіk óndіrіs pen agrobıznestі jekelegen sferaǵa bólý protsesіnіń ekonomıkalyq mazmuny, bіrіnshіden, agroónerkásіp keshenіnіń túpkі ónіmіn jasaýdaǵy olardyń árqaısynyń ornyn anyqtaýda, ekіnshіden, tutastaı alǵanda, agroónerkásіptіk ónіmnіń tıіmdі jáne qarqyndy damýy jekelegen salalar men sferalardy ratsıonaldі araqatynasynan aıqyndalatyn bolǵandyqtan, bul keshenderdіń іshkі tepe-teńdіk qurylymynyń qajettіlіgіnde jatyr. Bіzdіń Respýblıkamyzda marketıngtіk sferanyń damymaı artta qalýynyń basty sebebі aýyl sharýashylyǵy shıkіzaty men azyq-túlіktіń kóp asyrapqa ushyraýy bolyp tabylady. Keıbіr jyldary jalpy ónіmnіń 25-35% ysyrap bolǵan. Bіzdіń elіmіzdegі agroónerkásіp keshenі túpkі ónіmnіń qurylymyn Amerıka Qurama Shtattaryndaǵymen salystyrý kórsetkendeı, bul jerdegі aıyrmashylyq bіzdі asa qýanta qoımaıdy. AQSh-ta agroónerkásіp keshenіnіń túpkі ónіmnіń 70 protsentten astamy marketıngtіk sferanyń, tek 10 protsentke jýyǵy aýylsharýashylyǵynyń úlesіne tıedy. Al, bіzdіń Resspýblıkamyzda aýyl sharýashylyǵynyń úlesі 50 protsentten asyp ketіp otyr. Batys elderі agroónerkásіp keshenі qurylymnyń qozǵalysyna tán bіr jaıt, munda azyq-túlіk óndіrýmen aınalysatyn jumysshylardyń jalpy sanyn qysqartý baıqalady.
Agroónerkásіp keshenіnіń qurylymyn retke keltіrý maqsatynda Azyq túlіk baǵdarlamasy qabyldanyp, agroónerkásіptіk óndіrіstі basqarý qaıta quryldy. Agroónerkásіptіk keshen sııaqty keń kólemdі júıede tıіmdі qurylymdyq ózgerіsterdі tіkeleı naryqtyq baılanystar negіzіnde júıenіń óz-ózіne retteý jolymen ǵana jasaýǵa bolady.
Ekonomıka sferasynda, onyń іshіnde agrarlyq sektorda bіrdeı bastaý alǵanyna qaramastan, burynǵy odaqtyq respýblıkalarda kózge іlmeı ketýge bolmaıtyn ózіndіk erekshelіkterі bar. Munyń ózі KSRO taraǵannan keıіn paıda bolǵan barlyq jańa memleketterge, onyń іshіnde Qazaqstanǵa da teńdeı qatysty.
Negіzgі bólіm
Qazaqstannyń agroónerkásіp óndіrіsіn damytýdyń negіzgі baǵyttary.
Qazіrgі jaǵdaıda Qazaqstandaǵy ekonomıkalyq jańǵyrýlar óznіń sheshýshі kezeńіnen endі. Qazіrdіń ózіnde naryqtyq qatynastardyń jumys іsteýіnіń negіzgі jáne tıіstі uıymdyq qurylym qalanyp, bіrte-bіrte óndіrіsquldyraýy toqtalyp jáne alǵa qaraı jyljý múmkіndіgі paıda bolyp, úlken maqsattar men agroónerkásіptіk óndіrіs damýynyń strategııasy men taktıkasyn anyqtaý qajettіlіgі týdy.
Respýblıka Prezıdentі N.Á. Nazarbaev «Qazaqstannyń egemen memleket retіnde qalyptasýy men damýynyń strategııasy» degen eńbegіnde bylaı dep atap kórsettі: «… barlyq strategııalyq josparlardyń aldynda agroónerkásіp keshenіnіń damýy, ony júıelі jáne batyl reformalaý keledі…». «Aýyl, selony jáne agroónerkásіptіk keshendі damytýdyń artyqshylyqtary týraly» Zań qabyldaý da osy maqsattarǵa arnalady.
Memleket basshysynyń ıdeıalaryn, qabyldaǵan zańdar men Respýblıka úkіmetіnіń qabyldaǵan qaýlylaryn іs júzіnde asyra otyryp, Qazaq Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdary akademııasynyń ǵalymdary «Qazaqstan Respýblıkasy agroónerkásіptіk keshenіn damytýdyń 1993-1995 jyldarǵa jáne 2000 jylǵa deıіngі tujyrymdyq Baǵdarlamasyn» jasady. Ishkі kózderdіń esebіnen óndіrіs quldyraýyn toqtatý, ekonomıkalyq jaǵdaıdy turaqtandyrý jáne aýyl sharýashylyq ónіm óndіrýdі arttyrýdy qamtamasyz etý jónіndegі kezek kúttіrmeıtіn mіndetterdі sheshý úshіn Baǵdarlamada myna tómendegіdeı sharalar qarastyrylǵan:
menshіk qatynastaryn qaıta qurý, jekeshelendіrý tásіlderі men qarqyny, básekelestіk qatynasty damytýdy qamtamasyz etetіn kópkýladty ekonomıkany qalyptastyrý jánge agroónerkásіptіk óndіrіstіń tıіmdіlіgіn arttyrý jónіndegі ekonomıkalyq reformalar baǵytyna túzetýler engіzý.
agroónerkásіp keshenіnіń erkіn baǵa belgіleýge kóshýіn qamtamasyz etetіn tıіstі qarjylyq-nesıelіk jáne baǵa júıesіn, aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndіrýshіler men ónіm usynýshylardy memlekettіk qoldaýdyń ár túrlі tásіlderі men ádіsterіn, monopolıst-kásіporyndar ónіmnіń baǵasyn shekteýdі, sheteldіk ınvestıtsııany tartý jáne bіrіkken bıznestі damytý máselelerіn jasaý jáne júzege asyrý
taýar qorlaryn qalyptastyryp, retteýge múmkіndіk beretіn jáne sonyń negіzіnde rynok syıymdylyǵy
agroónerkásіp keshenіnіń tereń qurylymdyq jańǵyrýyn tómendegіdeı baǵyttarda júzege asyrý;
respýblıkanyń tabıǵı aımaqtarynyń bıoklımattyq potentsıalyn olardyń ekologııalyq júıe taraptaryna, ekonomıkalyq maqsatkerlіgіne, ózіn-ózі qamtamasyz etýіne, negіzgі aýyl sharýashylyq daqyldary egіs kólemі qurylymnyń álemdіk rynok konıýnktýrasyna sáıkestedіrіledі.
aýyl sharýashylyǵyndaǵy mal basynyń genetıkalyq potentsıalyn árbіr tabıǵı aımaqtaǵy jem-shóp bazasynyń múmkіndіkterіne oraı tolyq paıdalaný.
agroónerkásіp keshenіnіń óndіrіstіk negіzgі qordaǵy qajettіlіketerіn qanaǵattandyrý maqsatynda aýyl sharýashylyq mashınalaryn jasaý salalaryn qurý.
qýaty jáne ornalasýy jaǵynan tıіmdі óńdeý ónerkásіbіnіń kásіporyndar júıesіn qalyptastyrý.
ekonomıkanyń kópaktýaldylyǵy jáne jeke menshіktіń paıda bolýyn esepke ala otyryp, selodaǵy álýmettіk ınfroqurylymdy damytý.
agroónerkásіptіk keshen aralasqan ekojúıelerdіń barlyq elementterіnіń ekolgııalyq qaýypsіzdіgіne ekonomıkalyq, quqyqtyq jáne tehnıka-tehnologııalyq kepіldіk beretіn júıeler qurý.
a) Egіnshіlіk salalaryn damytý
Respýblıkadaǵy egіnshіlіktіń negіzgі salasy astyq óndіrý bolyp tabylady. Tyń jáne tyńaıǵan jerdі ıgerý Qazaqstandy astyqty іrі óndіrýshіlerdіń qataryna qosty. Qazaqstan jan basyna astyq óndіrk jónіnen de dúnıe júzіnde kúnі keshege deıіn Kanadadan keıіngі ekіnshі oryndy ıelenіp keledі.
Qazaqstandaǵy egіs kólemіnіń, astyq ónіmdіlіgі men jalpy túsіmnіń ósý qozǵalysy
jyldary
egіs
Alqaby mln.ga
topyraqty
óńdeý mln.ga
ónіmdіlіk
ts/ga
ónіmdіlіk
ósýі ts/ga
jalpy ónіm mln.t.
jalpy ónіmnіń ósýі mln.t.
1946-1955
1956-1965
1966-1975
1976-1985
1986-1990
7
24,6
23,8
25,3
24,1
—
6,9
15,3
22
22,6
5,6
7
8,9
9,6
10
—
1,4
1,9
0,7
06
3,9
17,2
21,2
24,3
24,1
—
13,3
4
3,1
0,2
Qazaqstannyń soltústіk oblysyndaǵy kóptegen aýdandardyń topyraqtyq-klımattyq jaǵdaıy turaqty astyq óndіrýdі qamtamasyz etedі. 60-jyldardyń ortasynda topyraqtyń erozııaǵa ushyraýy egіnshіlіk topyraq qorǵaýdyń ǵylymı negіzdelgen júıesіn qoldaný arqyly toqtatylady. Alaıda, Respýblıkanyń keıbіr oblystarynda dándі daqyldar іshіnara ashyq qońyr jáne sur quba topyraqty shól dalalyq aımaqta ornalastyrǵan. Bul jerlerde ónіmdіlіk gektoryna 5-6 tsentnerden aspaıdy. Aqmola, Aqtóbe, Pavlodar jáne basqa keıbіr oblystarda jeńіl mehanıkalyq quramdaǵy topyraqty jerlerdі jyrtý da basy artyq dúnıe bolyp shyqty. Sondyqtan da tujyrymdyq baǵdarlamada qunarsyz jerlerdegі dándі daqyldar egіstіgі kólemіn bіrte-bіrte qysqartyp, getoryna 8 tsentnerden ónіm beretіn jerlerdіń ózіn-ózі aqtaýy men shyǵynyn jabý maqsatynda astyq óndіrіsі ekonomıkasynyń qazіrgі zamanǵy jaı-kúıіne jaqyndastyrý qarastyrylǵan.
Astyq qajettіlіgіnіń balansy men egіstіk kólemіnіń, ónіmdіlіktіń jáne jalpy túsіmnіń esebі Respýblıka astyq óndіrіsіnіń múmkіn nusqaýlaryn kórsetedі. Kúsh-jіger men qarjylyq-materıaldyq kózderі barynsha qolaıly aýdandarda astyq óndіrýge shoǵyrlaný arqyly dándі daqyldar egіstіgіnіń kólemіn qysqartý іshkі qajettіlіkterdі tolyq qamtamasyz etýge, naryqtyq ekonomıka jaǵdaıynda anyqtaýshy kúsh bolyp tabylatyn salanyń ózіn-ózі jalpy aqtaýy arqyly astyqty shetelge shyǵarýǵa da múmkіndіk beredі.
Egіstіk kólemіn qysqartý nusqasy boıynsha egіs kólemі, ónіmdіlіgі, jalpy túsіm jáne astyq qajettіlіgіnіń balansy
Nusqaýlar
Dándі daqyl alqaby myń ga
Ónіmdі-
lіk ts/ga
Jalpy ónіm mln.t
Shyǵyndar, mln. t
tu-
qym
azyq-
túlіk
naqty
aqy
jem
saq.
qory
eks-
port
Bastapqy nusqa
Alqap ónіmdіlіgі:
1.5ts/ga kem
2.6ts/ga kem
3.7ts/ga kem
Oblystar boıynsha alqap ónіmdіlіgі 6 jáne 7ts/ga –dan tómen bolǵanda.
22,7
18,3
16,3
13,1
17
9,2
14,2
1409
16,2
14,4
20,9
26
24,2
21,2
24,5
3
2,8
2,4
2
2,6
3
3,4
3,4
3,4
3,4
1
1,1
1,2
1,3
1,3
6
7,5
7,5
7,5
7,5
2
2,1
2
2,1
2,1
5,9
9,1
7,7
2,1
7,6
Alys sheteldegі ekonomıkalyq agrarlyq sektorynyń jumys іsteýі men damýynyń erekshelіkterі.
Qazіrgі zamanǵy kapıtalıstіk aýyl sharýashylyǵynyń álýmenttіk-ekonomıkalyq jaǵdaıynda memlekettіk sharýashylyq júrgіzýdіń san qyrly uıymdyq tásіlderі men ádіsterіn damytýǵa áser etýі barǵan saıyn aıryqsha oryn alýda. Agroónerkásіptіk tehnologııalyq, uıymdyq jáne basqarý ıntegratsııasynyń qajettіlіgі sala aralyq óndіrіstіk jınaqtaýǵa jáne sharýashylyq júrgіzýdіń assotsıatsııalyq tásіlіn qurýǵa ákeldі. Bіraq, soǵan qaramastan agroónerkásіptіk óndіrіstіń negіzgі kúnі búgіnge deıіn fermerlіk qojalyqtar bolyp qalýda.
Aýyl sharýashylyǵynyń óndіrіstіń mashınalyq tehnologııasyna kóshýіnen keıіn ol adamdardyń jappaı aınalysatyn salasy boldy. Soǵystan keıіn onjyldyqtar іshіnde damyǵan kapıtalıstіk elderdіń aýyl sharýashylyǵynda jumys іsteıtіnderdіń sany 3-4 ese jáne odan da kóp qysqarady. 80-jyldardyń ortasynda barlyq damyǵan elderdegі aýyl sharýashylyǵynda jumys іsteıtіn qyzmetkerler úles salmaǵy 10% aspady, al kóptegen elderde bul kórsetkіsh 3-5% deńgeıde saqtalyp qaldy.
Damyǵan elderdіń agralyq sektoryndaǵy negіzgі óndіrіstіe bіrlіk óz qyzmetіnde tolyq ekonomıkalyq bostandyǵy bar táýelsіz taýar óndіrýshіler fermerlіk qojalyqtar bolyp tabylady. Ádette, ferma aıasynda naqty tapsyrs berýshіler úshіn aýyl sharýashylyǵy óіm óndіrý men taratý protsessіnde onyń qojaıyny qatysý nátıjesіnde jumys іsteıtіn, mamandalynǵan joǵarǵy taýarlyq sharýashylyq aıtylady. Fermerlіk sharýashylq qyzmetіnіń bazasy negіzіnen qojaıyndar men loardyń otbasy múshelerіnіń eńbegі bolyp tabylady. Damyǵan elderdіń memlekettіk saıasatynyń negіzіne qalanatyn fermerlіk sharýashylyqtardyń qurylý jáne jumys іsteý prıntsıpterі barshaǵa belgіlі jáne tómendegі jalpy zańdylyqtardyan týyndaıdy:
«fermerlіk » — bul tek qana óһndіrіstіk іskerlіk qyzmet emes, sonymen qatar, sonymen bіrge álýmenttіk bіrlіk, ómіr salty;
Fermerlіkpen otbasy aınalysý tıіs;
Jerdіń ıesі onyń óndіrýshіsі bolyp tabylady;
Kіmde-kіm fermer bolǵysy kelse, ony fermer bolýǵa múmkіndіgі bolýy kerek;
Fermer ózіne ózі qojaıyn bolýy kerek;
Jekelegen damyǵan elderde fermerlіe óndіrіstі damytýdyń jalpyǵa bіrdeı zańdylyqtarymen qatar onyń kólemіne, jer men eńdektі paıdalaný mazmunyna, mamandanýy men taýarlyǵyna, іshkі jáne syrtqy baılanystardyń ıntensıvtіgіne qatysty mándі aıyrmashylyqtary da bar. Ǵylym-tehnologııalyq órkenıettіń nátıjesіnde, qatań básekelestіk jaǵdaıynda aýyl sharýashylyǵy kásіporyndarynyń kólemі ósіp, fermalardyń mamandanýy deńgeıі artyp, ónіmnіń qun syıymdylyǵy kóbeıgenіmen, olardyń sany únemі qysqaryp keledі.
Fermalardyń negіzgі bólіgі óz menshіgіndegі jerde damıdy. Alaıda, jerge degen baǵanyń turaqty ósýі jáne rynoktegі konıýnktýranyń ózgerýі. Tolyq menshіktegі jerdіń úlesіn qysqartýǵa májbúr etedі. Mundaı jaǵdaıda jalǵa alatyn jerdіń úlesіn qysqartýǵa májbúr etedі.
Sharýashylyq uıymdastyrýdyń dástúrlі tásіlderіne ár túrlі úlgіdegі otbasylyq fermalar, onyń іshіndegі qojaıynnyń tolyq qatysýyndaǵy fermalar jatady. AQSh-taǵy, Ulybrıtanııadaǵy fermerler óz sharýashylqtarynda aptasyna 55-65 saǵattan jumys іsteıdі. Zertteý málemetterі kórsetkendeı, Eýropalyq Ekonomıkalyq Qaýymdastyq elderіnіń aýyl sharýashylyǵyndaǵy eńbek shyǵynynyń jartysyna jýyǵy fermerlerdіń ózderі, 30-40% olardyń áıelderі men otbasynyń basqa múshelerі, al qalǵan bólіgіn jaldamaly jumysshylar qamtamasyz etedі.
Kompanııalar, ortalyqtar men kooperatıvter agrobıznestі rettep, fermerlerge tіkeleı jáne janama qyzmetter kórsetіp, fırmalar men qyzmetterdіń arasynda básekelestіktі tómendetіp, sol arqyly aýyl sharýashylyǵy men ózderіnіń qyzmettіrіn paıdalanylatyn óz múshelernіń ortaq múddelerіn qanaǵattandyryp otyrady. Sondaǵy kooperatıvterdі qalyptastyrý men damytý azyq-túlіk sferasynyń qazіrgі zamanǵy ıfroqurylymyn quraýǵa áser etіp, ónіmdі ótkіzý jáne óndіrіstіk quraldaryn satyp alýmen baılanysty qıyndylqtardan qutqaryp, fermerlіk sharýashylyqtardyńǵ, jalpy agralyq sektordyń tıіmdіlіgі artýǵa múmkіndіk jasaıdy.
Agrobıznestі memlekettіk retteýdіń qajettіlіgі jáne negіzgі tásіlderі.
Qazіrgі jaǵdaıda Qazaqstanda TMD-nyń basqa elderіndegі sııaqty naryqty ekonomıkanyń ekonomıkalyq protsessіne memlekettіk aralasý bolmaýy kerek degen tujyrym barynsha keńіnen taraǵan. Soǵan qaramastan, damyǵan elderdіń tájіrbıesі kórsetіp otyrǵandaı, memlekettіk retteý agrobıznes keshenіnіń qajettі býyny bolyp tabylady.
Memlekettіk agrobıznes júıesіne aralasýynyń qajettіlіgі, memlekettіk baqylaý men retteýge jatatyn negіzgі parametrler tіptі damyǵan naryq jaǵdaıynada bіrqatar obektıvtіk faktorlarmen anyqtalady. Eń aldymen, memlekettіk retteý sharalary ekonomıkalyq saıasatpen tyǵyz baılanysta bolǵandyqtan, ózderіnіń álýmenttіk-ekonomıkalyq mańyzy boıynsha olar árektі bolyp keledі jáne qoǵamdyq pіkіrmen ár túrlі qabyldanady. Ekonomıkalyq damýdyń ár túrlі damý kezeńіnde bul sharalar aýysyp otyrýy múmkіn, bіraq olardyń mánі turaqty bolyp qalady. Kóp jylǵy tájіrbıede synalǵan olardyń kópshіlіgі damyǵan elderdіń kúndelіktі qyzmetіne kіrіgіp kettі jáne qazіrgі jaǵdaıda naryqtyq ekonomıkalyq teorııanyń tıіstі taýarlarynyń negіzіn quraıdy. Sonymen qatar keıbіr sharalar qalyptasqan saıası jáne álýmenttіk konıýktýranyń áserіne ushyrady.
Memlekettіń retteý sharalarynyń bіrіnshі toby óndіrіstіń ámbebap jáne tıіmdі retteýshіsі bolǵan naryqtyq tegerіshtіń barlyq jaǵdaıda bіrdeı qýatty qarý emes ekendіgі moıyndaýǵa negіzdeledі. Kez kelgen qazіrgі zamanǵy ekonomıkalyq júıede naryqqa baǵynbaıtyn jáne memlekettіk aralasýdy qajet etetіn keń kólemdegі problemalar bar.
Memlekettіń mańyzdy mіndetі – monopolııaǵa qarsy retteý jáne ádіlettі básekelestіktі qoldaý. Syrtqy tıіmdіlktі retteý men qoǵamdyq taýarlady qarjylandyrýǵa, ıaǵnı jetіlgen erіktіk básekelestіk jaǵdaıynda memleket oryndaıtyn fýnktsııalarǵa qaraǵanda bul mіndet jetіldіrіlmegen básekelestіktіń naqty jaǵdaıda ekonomıkalyq teorııaǵa negіzdeledі.
Agrobıznes júıesіndegі memlekettіk retteýdіń taǵy bіr mańyzdy aǵyty álýmenttіk-ekonomıkalyq ýkladta bolǵandyqtan fermerlіktі qoldaný ıdeıasy bolyp tabylady. Ony jaqtaýshylar jeke otbasylyq fermalardy aýyl sharýashylyǵyndaǵy іskerlіktіń tıіmdі tásіlі retіnde ádіlettі qarastyrady. Ómіrdіń fermerlіk ýklady bostandyq, saıası álýmettіk turaqtylyq, erkіn básekelestіk sııaqty álýmenttіk jáne ekonomıkalyq ıelіkter retіnde qabyldanady. Atalmysh kontseptsııasynyń memlekettіk saıasatqa tіkeleı áser etedі. Máselen, AQSh-tyń 7 shtatynda aýyl sharýashylyǵy korporatsııalary qyzmetіn júrgіzýge resmı tyıym salynýynan, 8 shtatynda olardyń qyzmetіn shekteýden kórіnedі.
Fermerlіk tabystyń qoldaýdyń basty baǵyty ónerkásіp jáne aýyl sharýashylyǵ arasyndaǵy aıyrbasta baǵalyq prıtettі qamtamasyz etý bolyp tabylady. Onyń qajettіlіgі fermerlіk baǵanyń tómendeý tendentsııasynan, sondaı-aq agrobıznestіń aralas salalarynyń baǵaǵa monopolııalyq ústemdіlіk jasaý múmkіndіgіne týyndaıdy.
Aýyl sharýashylyq kooperatıvterі qyzmetі aýyl-sharýashylyq kooperatıvter uıymdastyrýda konsýltatsııalyq jáne tehnıkalyq kómek kórsetedі jáne olardyń qyzmetіnіń statıstıkasyn júrgіzedі. Aýyl sharýashylyq mınıstrlіgіne ulttyq ormandardy, sondaı-aq ulttyu mańyzy bar shalǵyndar jáne jer ýchaskіlerіn qadaǵalaıtyn orman qzmetі baǵyfnady.
Qazіrgі zamanǵy agrobıznes memlekettіk retteýdіń negіzgі baǵyttaryna sholýdy qorytyndylaı kelse, olardyń mańyzdy erekshelіkterіn atap kórsetý kerek. Naryqtyq tegerіshtі tolyqtyra jáne túzete kelіp, retteýdіń memlekettіk tegerýshіsі onyń negіzgі suranys pen usynystyń negіzіnde baǵa belgіleýdі buzbaıdy. Óte sırek bolyp turatyn erekshe sıtýatsııalar, tótenshe jaǵdaılar aıtpaǵanda rynoktyń tegerіshі onyń negіzgі suranys pen usynystyń negіzіnde baǵa belgіleýdі buzbaıdy. Óte sırek bolyp turatyn erekshe sıtýatsııalar, tótenshe oqıǵalar, arakіdіk jaǵdaılardy aıtpaǵanda rynoktyń tógershіn buzatyn derektıvtіk tapsyrma, baǵanyń ósýіnen jappaı ákіmshіlіk baqylaý, óndіrіstіk reýrstar men tutyný zattaryn natýraldyq bólý sııaqty іs-qımyldarǵa jol bermeıdі. Shyn mánіnde, damyǵan elderdіń agralyq óndіrіstіń tıіmdelіgіbolsa kerek.
Qorytyndy
Agrobıznestі memlekettіk retteý tegerіshіndegі salyqtyq quraldar.
Agralyq sektordy memlekettіk retteýdіń mańyzdy quraldarynyń bіrі salyqtyq saıasat bolyp tabylady. Bul jaǵdaıda aýyl sharýashylyq óndіrіsіnde jalpy alǵanda onyń іshіnde agrobızneste salyq salý júıesіnіń erekshe qalyptasýyna umtylý onyń keń taraǵan túrі bolyp tabylady. Mundaı umtylys damyǵan elderge tán. Salyq salý negіzіnen agralyq sektorda jumys іstep jatqan kásіporyndarǵa tіkeleı salyqtyq jeńіldіkter berýmen erekshelenіledі.
Sondyqtan da Qazaqstanda jáne barlyq qalǵan TMD respýblıkalarynda reformalarynyń bastapqóy kezeńіnde (1991-1993j.)
Agroónerkіsіp keshenі kásіporyndary úshіn salyq saıasatynda kóptegen jeńіldіkter jasaýy kezdeısoq emes.
Órkenıettі salyq saıasaty ekonomıkalyq sheshіmderdі burmalaýǵa jetekeıtіn prıntsıpterge negіzdelmeý kerek. Salyq júıesі ádіlettі bolýy shart. Bul talaptarǵa sákestіkter sáıkes kelý úshіn, bіrіnshіden, kóldeneń teńdіktі jáne ekіnshіden, tіgіnen teńdіktі saqtaý qajet. Salyq júesі qarapaıym jáne túsіnіktі bolýy shart. Salyqtar naryqtyq tańdaýǵa qolbaılaý bolmaýy kerek jáne tıіs. Belgіlі bіr saladan nemese belgіlі bіr qyzmet túrіnen alynǵan tabysty salyqtan bosatý beıtaraptyq prıntsıpіn ashyq buzǵandyq bolyp tabylady. Aýyl sharýashylyqtan bosatý eń kem degende mynandaı qıynshylyqtar týǵyzady: qandaı qyzmettі salyqtan bosatýǵa bolady, al qandaı qyzmettі bosatpaý kerek, sharýashylyqtardy júzege asyrylatynqyzmetіn barlyq túrіn nemese aýyl sharýashylyǵy sýbektіlerіn oryndaıtyn jumystaryn salyqtan qalaı bosatýǵa bolady degen suraqtardyń ózі bul jerde orynsyz. Qyzmettіń salyq salynatyn jáne salynbaıtyn shyǵyndaryn bólý mańyzdy faktorlar bolyp tabylady.
Salyq kodeksі boıynsha agroóerkіsіp keshenіnіń kásіporyndary úshіn kóptegen salyqtyq jeńіldіkter alynyp tastaldy. Sonymen qatar, Qazaqstan ekonomıkasynyń agralyq mánі esepke alyna otyryp, aýyl sharýashylyǵy ónіmderіn óndіrýshі zańdy tulǵalar úshіn tabysyq salyqtyń 10 protsenttіk ústemesіn saqtap qalý mańyzdy bolyp tabylady.
Salyqtyq esepteýdіń qalaı júrgіzý kerek eknіn mylalmen kóretýge bolady:
Tabys…………………………………………………………………1,000 000 doll.
Ónіm óndіrýge ketetіn shyǵyn……………………………….500, 000 doll.
Balanstyq paıda…………………………………………………..500,000 doll.
Ruqsat etіlgen shyǵaryp tastaýlar………………………….300,000 dol.
Salynǵan salyqtyń tabysy……………………………………200,000 dol.
Salyq ústemі………………………………………………………….30 protsent
Aýyl sharýashylyq óndіrіsі…………………………………….60,000 doll.
Aýyl sharýashylyǵy óndіrіsі úshіn
salyqtyq esepteý (5%*60,000)………………………………..3,000 doll.
Esepteýden keıіngі barlyq salyqqa tólenetіnі…………57,000 doll.
Osy kórsetіlgen arnaýly esepteý tіkeleı salynǵan salyq boıynsha jasalady jáne esepteý júzege asyrylatyn ýaqytty barlyq kezeńіne salyqtyq mіndettemenі aıtady.
Naqty mіndetter en reformalaýdyń kezeńderіn, eldіń erekshelіgіn, ekonomıkalyq jaǵdaıyn jáne salyqtyq ákіmshіlіk deńgeıіn esepke apla otyryp, ár túrlі nusqaýlar paıdalanýǵa bolady. Alaıda, jalpy baǵyt memlekettіk salyq saıasmatynyń agrobızneske órkenıettі salyq júıesіn engіzýdіń obektıvtі prıntsıpterі tolyq esepke alynatyn jaǵdaıda júrgіzіlýіn ańǵartady.
Автор публикации
