Қазақ және ағылшын мақал — мәтелдерінің этнолингвистикалық негізі

Көкшетау қаласы, (қазақ тілінде оқытылатын) Ж.Мусин атындағы педагогикалық
колледжі МКҚК

Тіл және әдебиет кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдеріндегі үндестік

Мамандығы: 0111000 – Негізгі орта білім

Біліктілігі: 0111013 – Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Пәні: Қазақ тілі

Орындаған: Нұрмағамбетова Айым

Ғылыми жетекшісі: Рахым А.Қ.

Курстық жұмысты қорғаған бағасы: ___________

Хаттама № ______ _____ 20___ж

Кафедра меңгерушісі: _____________ф.ғ.м.Рахым А.Қ.

Көкшетау, 2014

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … …3-4

І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Мақал-мәтелдердің және олардың
зерттелуі … … … … … … .. … … …5-9
1.2 Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық
үндестігі … … … … … … .. … … … … … … … … … … .
… … … … … … … … … 10-17
1.3 Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық негізі.18-23

ҚОРЫТЫНДЫ … … … … … … .. … … … … … … … … … … ..
… … … … … … 24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ … … … … … … … . … … … …25

ҚОСЫМША … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … ..26-32

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектiлiгi: Қазіргі заманның талабына сай –
шығармашылық тұрғыдан бәсекелестікке сай, үш тілді — қазақ, орыс, ағылшын
тілдерін – жетік меңгерген, жан – жақты дамыған жеке тұлға болу керек.
Осыған орай, заман талабына сай шетел тілдерін меңгеру дәрежесі елімізде
өсіп келеді. Әр азамат шетел тілін ауызша және жазбаша қатынас құралы
есебінде пайдалана алу қабілеттерін іске асыра білу керек, яғни өздерінің
тіл мәдениетін, тілін оқып – үйреніп отырған елдің мәдениетімен салыстыра
алуда, әр түрлі әлеуметтік орталарда қабылдаған және қолданылып келе жатқан
мәдениеттердің, нормалардың, міндеттер мен құқыттардың ерекшелетері мен
ортақ белгілерін ажырата білуде жатыр.
Мақал-мәтелдердiң тiл бiлiмiнде, оның iшiнде, қазақ және ағылшын
тiлдерiнде әр түрғыдан азды-көптi зерттелiп келгенi мәлiм. Зерттеу нысанына
қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, мақал-мәтелдердiң тiлдiк табиғаты,
олардың басқа тұрақты тiркестермен ұқсастықтары немесе ерекшелiктерi А.
Байтұрсынов, I. Кеңесбаев, Р. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Ә.Қайдар, С.
Нұрышев, F. Мұсабаев, М. Fабдуллин, F. Тұрабаева, салыстырмалы-
салғастырмалы тұрғыдан А. Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А. Донбаева, Д.
Бегалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тiл
бiлiмiнде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагиев, Н. М. Шанский, Г.
Л. Пермяков, Л.A. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен,
құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйiн-тұжырымдарымен белгiлi.
Ағылшын тiлiндегi ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты
тұрақты тiркестердi, мақал-мәтелдердi жан-жақты, түбегейлi зерттеген
ғалымдар — Н.Барли, А. Дундэс, А,Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер,
Г. Л. Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың
зерттеулерi жұмысымызда теориялық және әдiстемелiк тұрғыдан басшылыққа
алынды.
«Ұлт пен тiл бiртұтас» деген қағидаға сәйкес, қазақ және ағылшын мақал-
мәтелдерiн тек тiлдiк емес, этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру бiрлiк
астарындағы ұлттық болмысты тану жағынан да өзектi мәселе қатарына жатады.
Зерттеудің нысанын туыс емес казақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-
мәтелдер құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерін салғастыра зерттей отырып, олардың
мазмұнындағы ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу, семантикалық тұрғыдан
ортақ тұстары мен ерекшеліктерін және олардың себеп-салдарын айқындау.
Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
— зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық, әдістемелік қағидаларды
айқындау және негіздеу;
— этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасау, оларға қысқаша
сипаттама беру;
— мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір
тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
— қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар мен айырма
белгілерді айқындау;
— қазақ-ағылшын тілдеріне ортақ паремиологиялық қорды межелеу.
Курстық жұмысының зерттеу әдіс-тәсілдері. Жұмыс барысында сипаттамалы,
салыстырмалы, салғастырмалы, статистикалық пен ғылыми талдаудың
этнолингвистикалық, тарихи-этимологиялық, жүйелеу сияқты түрлері
колданылды.
Жұмыстың кұрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Мақал-мәтелдер және олардың зерттелу тарихы

Мақал-мәтелдер – сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді,
қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, кеңілге түйгенін мақал-
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, жариялау ісінің екі
кезеңнен тұратыны анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші
жартысы. Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек
халық аузынан жинап, жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген
болса, екінші кезең — оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен
сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым —
Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде XIX ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер
сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ
мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен
әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан
Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Я. Лютш,
Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов, А.Е.
Алекгоров т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал
ғалым – Ә.Диваев. Ғалым жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық
қамтуды көздей отырып, өз топтамаларын 1900-1927 жылдар аралығында «Сборник
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области», «Этнографические
материалы» жинақтарының, «Туркестанские ведомости» газетінің басылымдарында
жариялады. Сондай-ақ, «Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде
Семиреченской области» деген топтамасын 1900 жылы Қазан қаласында
жарияланған.(3). Н. Н.Пантусовтың еңбегін де ерекше атап өткен жөн. Сөздік
құрамның негізгі қаттауын құрайтын мақал-мәтелдерді жинақтау, жүйелеу,
жариялау жұмыстары әр кезеңге орай жалғасын тапты.
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі
монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық. Солардың ішінен ғалым
Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып, аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, олардың негізгі мағыналық топтарын, жанрлық
ерекшеліктерін анықтады. М. Ғабдуллин өзінің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті»
(4)деген еңбегіңде қазақ халкының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-тіршілігін
сипаттайтын мақал-мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметін айқындаса,
С.Нұрышев оларды даму тарихы тұрғысынан қарастырды.
Қазақ мақал-мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі –
Р.Сәрсенбаевтың «Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық
ерекшеліктері» атты кандидаттық диссертациясы (5). Қазан революциясынан
бұрын басылып шыққан жинақтарды өз еңбегінің негізі зерттеу материалы
ретінде ала отырып, ғалым мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымын, жасалу
жолдарын, лексика-семантикалық, стилдік ерекшеліктерін жан-жақты талдап
таратады. Ал М.Әлімбаевтың «Өрнекті сөз- ортақ қазына» (6) деп аталған
зерттеу жұмысы аударма мәселесіне арналған. Жұмыста зерттеушінің қазақ
мақал-мәтелдерінің тілде қалыптасу тарихы,жасалу жолдары,тілде қолданылуы
бір тілден екінші тілге аудару мәселесі, тәржімалаудың амал-тәсілдері
жөнінде, кұнды пікірлері, теориялық және практикалық мәні зор ұсыныстары
баяндалады. Еңбектің поэтикалық аудармаға бой ұру басымдылығына қарамастан,
бұл — ғылымда өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек. Б. Аламбаевтын»Халық
даналығы» атты монографиялық еңбегі «Мақал-мәтелдер» және «Шешендік сөздер»
деген өзара байланысты екі бөлімнен тұрады(7). Жұмыс осы аталған тілдік
бірліктердің жанрлық табиғатын, тәрбиелік мәнін,құрылымы мен әдеби-
көркемдік ерекшеліктерін талдауға арналған. Сондай-ақ, мақал-мәтелдердің
окказионалды өзгерістері, варианттылығы Ғ.Тұрабаеваның, құрамы мен
құрылымы, компоненттерінің байланысу тәсілдері, синтаксистік белгілері,
инверсиялануы С.Кенжемұратованың, фразеологиялық тұтастықтар мен мақал-
мәтелдердің танымдық-прагматикалық аспектілері Д.Бегалықызының ғылыми
зерттеулерінде баяндалған (8).
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты
қарастырған зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім. Мысалы,
Л.И.Селянинаның еңбегінде варианттылығы, варианттардың өзара
ұқсастықтары мен айырмашылықтары және сөйлеу тіліндегі
окказионалды өзгерістері сипатталады. Л. И.Швыдкояның ғылыми
зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер «клише» деген атаумен бір
топқа біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген. С.И.
Вяльцеваның кандидаттық жұмысы ағылшын мақал-мәтелдерін стильдік,
ал Э.Ахундованың зерттеуі синтаксистік ерекшеліктері тұрғысынан
талдауға арналған. Ағылшын тілінің тұрақты тіркестерін зерттеу
жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығыз байланысты. Ол өзінің
«Курс английского языка», «Курс фразеологии современного английского языка»
тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен «Англо-русский фразеологический
словарь» сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі табиғатының кейбір өзгеге
беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына елеулі үлес қосты және
салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар берді. Мақал-мәтелдердің
басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда өзіндік ерекшеліктерін,
күрделілігін, мән-мазмұнының тереңдігін айқын көрсететін тұстардың бірі –
аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық универсалдық сипатқа ие түрлерін
есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер бір тілден екінші тілге тікелей
аударылмайды. Бір тілден екінші тілге тәржімелеу барысында мағынасы мен
тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме- дәл келетін теңбе-тең баламасы
(абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы сәйкес эквиваленті
қолданылуы мүмкін. Әсіресе ,ілеспе аудармада шапшаңдық, жинақылық, дәлдік
қажет. Осы мақсатқа негізделген, практикалық мәні бар жұмыстардың бірі —
Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың құрастыруымен жарық көрген
«Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском
языках» (22) атты еңбек. Жұмыста мақал-мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп,
олардың орыс және қазақ тілдеріндегі баламалары берілген. Алайда, ағылшын
мақал-мәтелдерінің қазақ тілінде баламалары бола тұра, тікелей аударылған
тұстары да баршылық.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген мәселеге келер
болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректігі қалтықсыз табудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б.Адамбаевтың «мақал-
мәтелдер әуелде, аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап,
оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге — заңға айналған»
деген ой тұжырымымен толық келісуге болады. Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің
халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы, бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен
таралып, танымал болуы мүмкін. Халықтың дана билері мен шешендерінің бір
кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа
енген сөздерінен бірер мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен
жастайынан елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа
мирас болып, халық арасында мақал-мәтел ретінде кен қолданыс тапқаны
байкалды:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, ел жетім.
Сондай-ақ,халықтық мақал-мәтелге айналып,жиі қолданылып жүрген «Көпті
қорлаған көмусіз калады» тіркесінің Әйтеке бидің, ал «Бұлақ көрсен көзін
аш» Бәйдібек бидің дуалы аузынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер
бар, мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде қалыптасқан мақал-
мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына сеніп, жылдан құр
калыпты; Қайда барса Қорқыттың көрі, Аяз би.
Тілімізде жұмбақтардан бастау алатын мақал-мәтелдер кездеседі: Сырты
бүтін, іші түтін (оқ); Караңғы үйде қабан күркірейді (диірмен) т.б. Бұл
жұмбақтардың кейде жұмбактық негізінен «қол үзіп», фразеологиялық тіркес,
мәтел ретінде де қолданысқа енгені анықталды.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, мән-мазмұны терең, кесек
туындыларымен ерекшеленетін дарынды ақын-жазушылардың, дара тұлғалардың
көңіл түпкірінен шыққан пікір-пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніп,
тұрақты қолданысқа, мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек
етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; Азға қанағат етпесең, көптен құр
қаларсың.( Ыбырай); Берекені көктен тілеме ,еткен еңбектен тіле (М.Әуезов);
Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ (Ғ.Мүстафин) т.б. Қорыта
айтқанда, қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің басым көшпілігі тарихтың терең
кат-қабат қаттауларынан көрініс беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілердің
және көрнекті ақын-жазушылар шығармалары негізінде қалыптасқан.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
түпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: «You cannot serve God and mammon» (сөзбе-сөз аудармасы:
Сен құдай мен байлыққа бірдей кызмет ете алмайсың);» A soft answer turneth
away wrath «(c.c.a.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
Інжілге барып саятын мақал-мәтелдердін сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі. Мысалы, Saw the wind and reap the whirlwind : Spare the red and
spoil the child; You cannot make bricks without straw.
Ағылшын паремиологиялық жүйесінің Шекспир шығармаларын-дағы цитаталар
арқылы едәуір байығандығы жөніндегі мағлұматтар бар, алайда, олардың
Шекспир дәуіріне дейін де қолданылған болуы мүмкін екендігін де естен
шығармаған абзал. Десек те, бұл мақал-мәтелдер Шекспир туындыларына дейін
ауызша таралып, кейінгі ұрпаққа Шекспир шығармалары арқылы жеткен. Әлі
күнге дейін ғалымдар қай мақалдың Шекспир дәуіріне дейін қолданыста
болғаны, қайсысы оның өз туындысы,жазушының данышпандылығы мен
тапқырлығының жемісі деген сұраққа жауап іздеуде.
Дүниежүзі тілдерінің сөздік қоры тәрізді ағылшын паремиологиялық
жүйесі де басқа тілдерден, мысалы, латын, француз, испан тілдерінен енген
мақал-мәтелдермен толығып отырғаны мәлім. Олардың бір бөлігі ағылшын
тіліне кіріп кетсе, келесі бөлігі басқа тілден енген бастапқы қалпын сақтап
қалған.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұтымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі
нұсқа, айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір
үлес қосқаны нақтыланды. Мысады: «The customer is always right «(Әрқашан
тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен сауда орталықтарының
бірі «Сэлфриджезді» (Selfridge’s) ашқан Г.Селфриджге тиесілілігі жөнінде
деректер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде «The customer is always
right», яғни «әрқашан тұтынушынікі дұрыс» деген қатаң қағида қалыптасқан.
Көпшілік көңілінен шыққан осы сөз кейіннен халық арасында жиі айтылып,
дәстүрлі колданысқа енген. Ағылшын тілінде бұл тәрізді қолдануға даяр,
астарлы «авторды» тіркестердің мол қоры бар.
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті
кітап Інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сыңды көркемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Сонымен, жоғарыда келтірілген пікір, пайымдауларды және зерттеу
нәтижелерін қорыта келгенде, мақал мен мәтелдің айырмашылықтары
төмендегідей:
-Мақалдың толық тұлға болып келіп, тұтас ой мен қорытынды пікірді
қатар білдіруі ойды ишарат арқылы тұспалдап жеткізетін мәтелден ара-жігін
ажыратады.
-Мақал бір немесе бірнеше толық сөйлемнен құрылуы мүмкін, ал мәтел
салыстырмалы түрде алғанда, құрамының ықшамдылығымен ерекшеленеді, көбіне
толымсыз жай сөйлем түрінде келеді.
-Мақалдың басым көпшілігі егіз жолды, қос тармақты, кейде үш тармақты
болып келеді және ұйқаса құрылады.
-Мақал көбіне уағыз, өсиет, үндеу сипатында келіп, дәлел мен қорытынды
пікір қатар беріледі.
-Мақалдар қолданысы мен мағынасы жағынан екі топқа бөлінеді:
а) тура мағынада қолданылатын MM:
Достың алыс- жақынын іс түскенде білерсің.
A friend is never known till man have need.
б) ауыз мағынада қолданылатын MM:
Аз сөз — алтын, көп сөз— күміс.
Speech is silver, but silence is gold.

1.2 Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің құрылымдық,
мағыналық үндестігі

Паремиология – мақал-мәтелдер мен әр алуан қанатты-нақыл сөздерді жан-
жақты зерттеуге байланысты пайда болған тіл білімінің дербес те жаңа
салаларының бірі. Көркем сөз тәсілдерінің ішіндегі қуаттысы мен қүнарлысы
болып саналатын мақал-мәтеддер тіл атаулының баршасына тән, өзіндік
ерекшелігімен көзге түсетін универсалдық құбылыс. Қазақ тіл білімінде
барлық тілдердің екі түрлі қызметін атап көрсетеді: оның біріншісі қоғам
мүшелерінің өзара түсінуіне; пікір алмасуына қажетті қатынас құралы
ретіндегі коммуникативтік қызметі де, екіншісі-өмір шындығын, барлық
болмысты өзінде бейнелеп көрсету қызметі. Мақал-мәтелдердің табиғатына тән
қасиет тілдің осы екінші қызметіне байланысты, өйткені олар белгілі бір
гілде сөйлеуші халықтың өткен өмірі мен барлық болмысының куәгері іспеттес,
оның дүниетанымы мен, даналығын бойында сақтап, атадан балаға, үрпақтан-
үрпақа үзілмей ауысып келе жатқан асыл мұра, рухани қазына болып табылады.
Мақал-мәтелдердің ең бойында поэзияға тән жинақылық, үнділік, саздылық,
ұйқас ырғақтылық байқалады. Онда басы артық бір сөз болмайды, барлығы өз
орнында екшелген, сұрыпталған, жымдаса біріккен, ішкі мазмүнына сыртқы
формасы сай үндестік тапқан болып келеді. В.Виноградов мақал-мәтелдердің
түрақты сөз тіркестерімен бірге зерттелуі қажет дейді. Өйткені олардың
мағыналық бірліктері түрақты сөз тіркестеріндегідей дәстүрлі, сазды және
дайын күйінде қолданылады.
Қазақ тілінде мақал-мәтелдердің бәрі негізінен жай сөйлем түріндегі
тұрақты сөз тіркестеріне жатады, яғни олар түлғасы жағынан ұзақ уақыттан
бері қалыптасып, белгілі бір формада тұрақталган, мазмұны жағынан
біртұтастыққа ие болған жай сөйлем типтері. құрылымы жағынан қазақ және
ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің өзара ұқсастықтары жиі кездеседі:
1. Бұйрық райлы сөйлемдер:
1)Make hay while the sun shines- Темірді қызғанда соқ.
2)Let sleeping dogs lie – Жатқан жыланның қүйрығын баспа.
3)Cut your coat according to your cloth – Көрпеңе қарай көсіл.
4)Catch the bear before you sell his skin – Қашпаған сиырдың ұзынан
дәметпе.
5)First think, then speak – Ойнасаң да ойлап сөйле.
2. Болымсыз түрдегі бұйрық рай, яғни тыйым салу;
1)Never say die — Салық сұра кетпесін.
2)Don’t count your chickens before they are hatced — Тігілмеген етігіңді
мақтама, орылмаған егініңді ақтама.
1)Donft cross a bridge before you cote it- Байыбына бармай бал ашпа.
2)Don’t hallo until you are out the wood -Асатпай жатып, құлдық деме.
3)Don’t look a gift horse in the mouth- Алғанды білген-анайы, бергенді
білген
сыпайы.
4)Don’t trouble until trouble troubles you — Жатқан жыланның құйрығын
баспа.
3. Шартты райлы сөйлем түрінде:
1)When cat is away, the mice will play- құлан құдыққа құласа, құрбақа
құлағында ойнар.
2)If it were not for hope, the heart will break- Үмітсіз шайтан.
4. Болымсыз жай сөйлемдер түрінде:
1)All are not friends that speak us fair — Жалған дос көзіңе мақтар, сырт
айналып сойылын сатар.
2)All are not hunters that blow the horn — Мылтық ұстағанның бэрі аңшы
емес.
3)All are not thieves that dogs bark at — Ит үргеннің бәрі ұры емес.
Мақал-мәтелдерде халық сөзді барынша үнемдеп қолданады. Тіпті кейде сөз
тастап кетіп отырады. Мысалы: «No sweet with out some sweat» деген мақалда
бастауыш пен баяндауыш, ал «Ақыл-жастан, асыл-тастан» дегенде «шығады» сөзі
қалып қойған.
Мақал-мәтел құрылыс жағынан сырттай ұқсас болып келгенмен, олардың
мазмұнды түйіндеуінде, ойды шешуінде өзіндік ерекшелігі байқалады.
Мақалдарда бір-біріне сай қарама-қайшы ұғымдар мен нәрселерді
салыстырып, шендестіру арқылы ой-пікірді айқындау тәсілі басым болып
келеді.
Мысал:
Ағылшын баламасы Қазақша баламасы
«It is useful to lock the stable Ақымақтың ақылы түстен кейін
door, when the steed is stolen» кіреді, ырысы кеткеннің, иті үры
кеткен соң үреді
Business before pleasure Еңбек түбі-бейнет,
Бейнет түбі-зейнет.
East or West, home is best Туған жердей жер болмас,
Туған елдей ел болмас.
Great boast, small roast Сөзге көп-іске жоқ.
No sweet with out some sweat Жылай-жылай жер қазсаң,
Күле-күле су ішерсің.

Мақал-мәтел тұлғасына тән дәстүрлі тұрақтылықты паремиология клише
деп атайды.
Қаншама берік және тіл үшін нормаға айналған стандарт болса да,
абсолюттік ұғым емес, ол тілдің тарихи дамуына байланысты, көрші тілдердің
әсерінен, сондай-ақ тілдің ішкі даму заңдылықтарына сәйкес, стильдік
қолданысқа сөз зерерлеріне сөз саптау шеберлеріне байланысты ертүрлі
өзгерістерге түсіп отырады. Бірақ бұл өзгерістер мақал-мәтелдердің жалпы
мазмұнына, мағынасына, бүкіл тіркеске негіз дәнекер болып тұрған образ
бейнеге бөленденуі сан келтіре қоймайды .
Мақал-мәтелдердің осылайша әртүрлі өзгерістерге, түлғалық
модификацияларға ұшырауы салдарынан пайда болған, тіл практикасында бір-ақ
рет қолданыс табатын түрлерін инварианттар деп атаймыз.
Инварианттық, өзгерістер авторлық тек өз еркіне, асыл тасты ер қырынан
бір көрсетіп құбылта білетін шебердей, мақал-мәтелдердің көркемдік өрнегін,
образы мен бейнелеушілік әсерін, эмоция-экспрессивтік қуатын бойында сақтай
отыра, пайдаланатын талантына байланысты.
Мақал-мәтел инварианттары бірде олардың компоненттеріне инверсия жасау
арқылы, бірде оларды түсіріп, эллипсис түрінде айту арқылы, бірде дербес
екі түрлі мақал-мәтелдердің элементтерін өзара шебер қиыстыру арқылы, т.б.
жолдармен жасала береді.
Компоненттерін өзгертіп айтуға байланысты инварианттар: Қырық жұт
қырғын болса да ажалды өлер, Қырық жыл қырғын болса да ажалсыз адам тірі
қалар деген… (М.Мағауин Қияндағы қыстау, 37-бет)
A living dog is better than a dead lion (From the Bible)
«Haslit was unable to appreciate the writer till he was dead-that he
thought a dead ass better than a living lion».
Мақал-мәтелдердің жеке элементтері ғана сақталатын инварианттар:
Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам, Есеней оңай түсінді… Қазақ айласының
құйрығы бір-ақ түтам (Ғ.Мүсірепов Ш.Ж, 5-том, 400-бет)
«The last straw breaks the camel’s back» «He can’t stand to the last
straw» (Martin Eden, p 45)
Компоненттерінің орнын ауыстыруына байланысты инварианттар: Ақсақ қой
түстен кейін маңырайды.
— Уай, жарандар! Бұл түстен кейін маңырайтын ақсақ қой дейсіңдер ғой.
(М.Әуезов, Абай жолы 1-том, 82-бет)
«All is not gold that glitters»
It will be an age not, perhaps, of gold but at least of glitter (Arnold
«The English Word)
Мақал-мәтелдерден біз белгілі бір халықтың этнос болмысын, оның рухани-
заттық мәдениетін, дүниетанымын, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сенімін,
т.б. туралы бай ақпарат табамыз.
Қазақ мақал-мәтелдері мал шаруашылығына, саятшылық-құс баптауға, кей
кездері егіншілікке байланысты болса, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерінің
көп бөлігі бағбаншылық саласын қамтиды.
Мысалы:
Ағылшын Мағынасы Қазақша баламасы
The rotten apple injuresШірік алма табиғатын Бір құмалақ бір қарын
its nature бұзады майды шірітеді
Acorns were good till Адамның Тойғанда тоқтының еті
bread was founded тоғышарлығына топырақ татиды. Қарын
байланысты тойса, қарта әлем
сасиды.

Айтылған сөздер, үзінділер халықтың көңілінен шығып, кең қолданысқа
көз болса бірте-бірте қанатты сөзден мақал-мәтелге айналады.
Шекспирден алынған кейбір үзінділер қазақ тілінен өз баламаларын тауып
жатады: Brevity is the soul ofwit- Аз сөз-алтын.
Rieh gifts are poor when givers prove unkind –
Ғайыптан тапқан алтыннан ақсақал берген бата артық, қайыры жоқ жақыннан
жаны жақсы жат артық.
Ағылшын ауыз әдебиетінде көп кездесетін кейіпкерлер мақал-мәтелдерден
де өз орындарын тапқан.
Ағылшын Мағынасы Қазақша баламасы
A good Jack makes a goodЖақсы ер адамның әйелі Жақсы әйел жігітке
Jill де жақсы біткен бақ,
Жақсы жер, жайлы
қамыс алтын таң.
Жақсы әйел теңі жоқ
жолдас, түбі жоқ сырлас.
Jak off all trades and Әр істің басын шалу Аузымен астау шапқан,
master of none қолымен жаңқа жара
алмас.

Қай халық болмасын, билік пен байлыққы сүйенген абырой-атақты мысқылдап
отырған. Ағылшын тілінде бұл қаһарлы Цезарьдың атымен байланыстырылса,
қазақ әдебиетінде бай-болыстарды мысалға келіп еді.

Ceaser`s wife is above Цезардың әйелі күдіктен Аузы қисық болса да, бай
suspicion жоғары баласы сөйлесін.

Әр халықтың тәлім-тәрбиеге байланысты мақал-мәтелдері сол халықтың
менталитетінен хабар береді.

Ағылшын Мағынасы Қазақша баламасы
Leopard can not change Жолбарыс өз дақтарын Сүтпен сіңген мінез,
his spots өзгерте алмайды. сүйекпен кетеді не Қара
киізді қанша жусаң да
ағармайды

Қазақ мақал мәтелдерінде дүние заттарына көп көңіл бөлінеді. Қоғам
және жанұя:
Әкесіз жетім — жартылай жетім,
Шешесіз жетім — бүтін жетім.
Атасыз үй — батасыз,
Анасыз үй — панасыз.
Диқаншылық және аңшылық:
Егіннің жайын еккен білер,
Арбаның жайын жеккен білер.
Диқан болсаң, өгізің болсын сұңқар.
Кей кезде ағылшын мақал- мәтелдері терең мағынаны бір-екі сөзбен
ғана береді.
Мақал – мәтелдер халықтың әлеуметтік өмірін суреттейді.
e.g. Ісіңнің ағымына қарама, маңдайыңның бағына қара.
(Don’t enjoy, look at your job, but pay attention to your lunch)
«Еңбек етсең емерсің»
Оқу — өмір шырағы, Отан үшін отқа түс, күймейсің қaзырғы заманның
идеологиясын көрсетеді.
Монғолдардың шапқыншылығынан кейін, e.g. Бастыны еңкейткен, тізеліні
бүктірген сияқты мақалдар пайда болды. Бұл мақал монғолдардың қатыгездігін
көрсетті, қазырғы кезде қатал адамды білдіреді.
Мал асырау қазақ халқының өмірінде ерекше орын алған. Осы мәселені
мақал-мәтелдер жақсы сүреттейді.
Семіздікті қап қана көтереді.
Мал өсірсең, қой өсір, өнімі оның көл — көсір.
Қой алты күн аштыққа шыдайды.
Қойың болмаса байлықта ойың болмасын.
Осы мақал –мәтелдер қазақ халқының өмірінде қой өсіру ерекше орын
алғанын көрсетеді.
Орта ғасырларда байларды өте құрметтейтін, сол жөнінде біраз мақал-
мәтелдер сақталған:
Аузы қисық болса да, байдың баласы сөйлесін.
He, who is a son of a rich man, speaks though he is ugly.
Құл бас бола алмайды, күң тас бола алмайды.
A slave cannot be a ruler as sand cannot be a stone.
Қазақ халықы қонақжайлығымен ерекшеленетін, қонақ келсе қуанатын:
Қонақ келсе құт келеді.
Келгенше қонақ ұялады,
Кеткенше, үй иесі ұялады.
Шақырмаған тойға барма,
Шақырған жерден қалма.
Қазақ елінің танымал жазушылары Ы. Алтынсарин, С. Торайғыров, М.Ауезов
өз жұмыстарында мақал-мәтелдерді пайдалану мен қатар жаңа мақал-мәтелдерді
ойлап шығаратын:
Аш бала тоқ баламен ойнамайды.
Тоқ бала аш баламен де ойнамайды.
А. Құнанбаев қазақтың әйгілі жазушысы У. Шекспир сияқты қазақ тіліне
көп мақал-мәтелдер қосты.
e.g. Түстік өмірің болса күндік мал жый.
Өзіңде жоқ болса, әкеп те тап.
Мал – адамның бауыр еті.
Ер азығы мен бөрі азығы жода.
Ердің малы елде, еріккенде қолда.
Берген жерде бұзар.
У. Шекспир А. Құнанбаев сияқты өзінің жұмыстарында мақал-мәтелдерді
дұрыс пайдаланып және өзі шығаратын дарын болған:
Brevity is the soul of wit.
Too swift arrives as tardy as too slow.
An honest tale speeds best, being plainly told.
Ағылшын және қазақ тілінде сөйлейтін халықтардың ерекшелігі халық
философиясы, айырмашылық дәстүрлері және фразеологиялық ерекшелігі.
Сондықтан мақал-мәтелдердің мәні шексіз болғандықтан, олар халықтың билігі
болып саналады, оларды оқытудың құралы ретінде пайдалануға болады,олар
өткен заман мен қазіргі заманды ұштастырады, кейде қысқа болса да мәні зор
болады. Мақал-мәтелдерді пайдаланып, халықтың тарихын зерттеуге болады.
A clear conscience laughs at false accusation.
Repentance is good but innocence is better
Politeness costs little but yields much.
Қазақ тілінде ондай мақал-мәтелдер көп.
Ақ жүрген адам абзал.
Сыртың сыйлы болғанша, ішің майлы болсын.
Patience is a plaster for all sores.
Тағат пен еңбек.
Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің айырмашылығы да байқалады.
Ағылшын мақал-мәтелдері абстрактік ұғымдарды білдіретін нақыл сөздер:
Honesty — lie
Honesty is the best policy.
Liars need good memories.
Fortune — misfortune
Misfortunes — tell us what fortune is of two evils choose the
least.
Hope — joy. Hope is good breakfast but a bad supper.
After storm comes a fair weather.
He laughs best who laughs last.
Love — friendship.

A friend in need is a friend indeed.
Love will creep where it may not go.
Love can’t be forced.
Бірақ қазақ мақал –мәтелдерінде ерекше мән дүние заттарға беріледі.
Жанұя және қоғам: Әкесіз жетім — жартылай жетім,
Шешесіз жетім — бүтін жетім.
Атасыз үй — батасыз,
Анасыз үй — панасыз.
Ауыл шаруашылығы және аң аулау:
Егіннің жайын еккен білер,
Арбаның жайын жеккен білер.
Диқан болсаң, өгізің болсын сұңқар.
Тіл білімінде мақал-мәтелдерді топтастырудың бірнеше қағидасы бар, енді
солардың негізгі түрлеріне тоқталайық:
1. Әріптік, әліпбилік (алфавиттік) топтастыру. Аты айтып тұрғандай,
топтастырудың бұл түрінде мақал құрамындағы алғашқы сөздің басқы әрпі
негізге алынады. И.С. Гварджаладзенің, Г.Л. Айшерсонның, B.C. Смиттің
жинақтарында ағылшын ММ-дері әліпбилік тәсілмен түзілген. Тілдік
бірліктерді осы тұрғыдан топтастырудың тиімділігін оның қарапайым-
дылығымен, қолдануға қолайлығымен, ал кемшілігін басқы әріп негізге
алынатындықтан, мағыналас тіркестердің басқа топқа саралануымен түсіндіруге
болады.
2. Ұйытқы сөз арқылы (лексикалық энциклопедиялық) топтастыру.
Зерттеу барысында белгілі паремиологтар А.Жигулиев, М.В. Буковская және
бірқатар шетел ғалымдарының осы әдіске зор мән беретіндігі байқалды. Қажет
тілдік бірлікті ұйытқы сөзге сүйене отырып, оңай тауып алуға болатындығын
аталмыш әдістің ерекшелігі деп танимыз. Ал кемшіл тұсы
жоғарыда аталған әдіспен пара-пар, өзара мағыналас мақалдар бөлек,
ал, керісінше, лексемалары бір, мазмұны бөлек түрлері бір топқа енеді.
Мысалы,
«Жуас түйе жөндеуге жақсы»,
«Түйе бойына сеніп жылдан құр қалыпты»,
«Түйе көп болса, жүк сыймас» тәрізді ММ-дер семантикалық алшақтыққа
қарамастан, болғандықтан, бір тақырыптық топқа біріктіріледі. Зерттеу
нәтижесінде қазақ тілінде аталмыш әдіс бойынша құрастырылған MM жинағының
жоқтығы анықталды.
3. Монографиялық топтастыру. Мұнда MM жинақталған уақытына, кезеңіне,
таралу аймағына орай жіктелген. «Пословицы, поговорки, загадки в рукописных
сборниках ХІІІ-ХХ веков» және «Ақылдың көзі, Ташкент маңы және Сырдария
жағалауындағы Қазығұрт пен Қаратау бөктеріндегі ежелден тұратын
қазақтардың мақалдары» атты жинақтар монографиялық топтастырудың айқын
үлгісі.
4. Генетикалық тұрғыдан топтастыруда ММ-дердің шығу төркіні, белгілі
бір халыққа, тілге қатыстылығы негізге алынады. М.Брагинскийдің
жетекшілігімен жарық көрген «Шығыс халықтарының мақал-мәтелдері» жинағы осы
генетикалық әдіспен түзілген.
5. Тақырыптық (тематикалық) топтастыру. Бұл қағида бойынша мақал-
мәтелдер мән-мағынасына қарай топтастырылады. Зерттеу барысында көп
жағдайда қазақ мақал-мәтелдерінің осы қағидамен топтастырылғандығы
байқалды. Топтастырудың бұл қағидасы мағыналас мақал-мәтелдерді бір топтан
оңай тауып алуға болатындығымен ерекшеленеді. Деп ұрғанмен, топтастырудың
бұл жолы да кемшіліксіз емес. Біріншіден, көптеген мақал-мәтелдер
ауыспалы мәнге ие болғандықтан, көп тақырыпты болып келеді де, оларды бір
топ аясына енгізу қиындық туғызады. Екіншіден, көп мақал-мәтелдердің
тақырыптық тобын айқындау да едәуір қиындық туғызады. Үшіншіден, мақал-
мәтелдерді тақырыптық топқа саралау, топ жиынтығын құрайтын топшалардың
жалпы санын айқындау, мақалдардың топ-топқа меншіктігін анықтау тәрізді
мәселелерді шешу зерттеуші немесе жинақтаушының құзырында. Бірақ, жоғарыда
аталған кемшіліктерге қарамастан, мақал-мәтелдерді тақырыптық тұрғыдан
топтастырған жөн деп ойлаймыз. Себебі, ізденуші немесе тілді үйренуші
өзінің мақсат-мүддесіне орай қажет мақал-мәтелді тақырыбына қарап оңай
тауып алады, әрі қолдануға да өте ыңғайлы, Мақал-мәтелдер табиғатын арнайы
зерттеп жүрген тілші қауымға да аталмыш топтастырудың мәні зор екендігі
айтпаса да түсінікті.
6. Мақал-мәтелдерді зерттеуге зор үлес қосқан белгілі
паремиолог ғалым Г.Л.Пермяков жоғарыдағы топтастыру үлгілерінің
кемшін тұстарын ескере отырып, мақал-мәтелдерді жүйелеудің жаңа бір
принципін ұсынды. Бұл – мақал-мәтелдерді инвариантты тақырыптық
жұптармен топтастыру. Бұл принцип бойынша, мақал-мәтелдер тобы «жақсы —
жаман», «кәрі-жас», «бай-кедей» т.б. деген тақырыптар бойынша жіктеледі.
Мысалы: «Жақсыға айтсаң ұғар, Жаманға айтсаң күлер» тұлғасының ықшам,
мазмұнының тереңдігімен ерекшеленетін тілдік орам «Жақсы-жаман» тобына
енеді.
7. Академик Ә.Қайдар көп жылдан бергі ізденуі нәтижесінде этнография
мен лингвистика ғылымдарында қолданылып жүрген топтастыру принциптерін
ескере отырып, қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне сәйкес,
«Табиғат-Адам-Қоғам» деген идеографиялық классификацияны ұсынған еді.
Бұл топтастыру бойынша «Табиғат» бөлімі төрт тараудан (жануарлар,
өсімдіктер дүниесі, аспан әлемі, т.б), «Адам» бөлімі (адамның ішкі дүниесі
мен сипаты, іс-әрекеті т.б.) он бір тараудан, «Қоғам» бөлімі (қоғамдық
қарым-қатынас, шаруашылық, кәсіп т.б.) жиырмадан астам тараудан
тұрады. Соңғы аталған принцип ағылшын және казақ тілдеріндегі мақал-
мәтелдердің этнолингвистикалық ерекшеліктерін ашуға қолайлы.

1.3 Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің
этнолингвистикалық негізі

Этнолингвистика – гректің ethnos (халық,тайпа) және лингвистика деген
ұғымдарынан туындайтын, тілді оның мәдениетке қатысы тұрғысынан зерделейтін
әрі лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың бірге
қайнаса келіп, тілдің қызметі мен дамуына тигізетін әсерін зерттейтін тіл
білімінің саласы. Кең мағынада этнолингвистика – мәдениеттің,
психологиясының және мифологияның парқын лингвистикалық әдістердің
көмегімен зерттейтін күрделі ғылыми арна.
Қазақ этнолингвистикасын дербес пән ретінде қалыптастырып, бағыт-
бағдарын айқындау, одан әрі дамыту жұмыстары академик Ә.Қайдардың
есімімен тығыз байланысты. Оның қазақ тіл біліміндегі жас әрі жаңа сала
екенін айта келіп, мақсаты мен нысаны жөнінде: «Бұл ғылым саласының
кереметтігі де, бүгінгі таңдағы ғылыми практикалық маңызы да оның
монолиттік тұтастығында, бір-біріне етене жақын, тіпті бірінсіз бірін толық
түсінуге болмайтын нысан екендігінде. Ол нысаны – этнос және оның
тілі. Өйткені тілсіз-этнос, этноссыз-тіл сүре алмайды. Этнос пен оның тілін
этнолингвистика тұрғысынан қарастыру деген сөз оның сол балалық кезеңінен
есейгенге дейінгі болмысы мен өмір тіршілігін, дүние тануы мен мәдени,
рухани байлығын ана тілінде сақталған фактілер мен деректер негізінде
зерттеп білу және бүгінгі таңның игілігіне асыру болып табылады,» дейді
(23).
Қазақ және ағылшын тілдеріне ортақ мақал-мәтелдерді этнолингвистикалық
тұрғыдан бірнеше топқа жіктеуге болады:
— Адамға қатысты ММ-дер
Екі тілде де осы тақырып аясына жататын тіркестердің саны жағынан
әлдеқайда көптігі байқалады. Мұның сыры адамның қоғамдағы шешуші күш
екендігінде жатса керек.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын «Manners makes
man», Manners make the man» (c.c.a.: Адамды адам ететін оның әдептілігі)
тұлғасы ықшам, … жалғасы