Қасым Жомарт Тоқаев, саяси қуғын

Қазақстан Президенті Қасым — Жомарт Тоқаев саяси қуғын — сүргін құрбандарын ақтау бойынша мемлекеттік комиссия құруды тапсырды, деп хабарлады Мемлекет басшысының баспасөз қызметі.
1997 жылы 31 мамыр Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен Саяси қуғын — сүргін құрбандарын еске алу күні болып жарияланды. «Тарихи сот төрелігін қалпына келтіру үшін мен саяси қуғын — сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құруды тапсырдым», — деді Тоқаев 30 мамырда президенттің сайтында жарияланған хатында.
Тоқаевтың айтуынша, «әділетсіз сотталғандарды еске алуды мұқият сақтай отырып, біз тәуелсіздігіміздің негізін қалайтын жарқын болашақты жасай аламыз».
«Бұл қайғылы күнде өткен ғасырдың ең қатал трагедияларының бірінде жазықсыз жапа шеккендердің бәріне құрмет көрсету біздің әрқайсымыздың міндетіміз. 100 мыңға жуық қазақстандықтар саяси қуғын — сүргінге ұшырады, оның 20 мыңнан астамы атылды. Бүгін біз ұжымдастыру жылдарында аштықтан қайтыс болған немесе туған жерінен кетуге мәжбүр болған адамдарды қатты еске аламыз. Бұл бақытсыздық үш миллионға жуық адамның басына түсті», — деп жазды Қасым — Жомарт Тоқаев.
Айту қажет, сталиндік ұжымдастыру бойынша алғашқы әрекеттер революциядан кейін бірден кеңес үкіметі тарапынан жүргізілді. Дегенмен, сол кезде көптеген маңызды проблемалар болды. КСРО — да ұжымдастыруды өткізу туралы шешім 1927 жылы большевик коммунистік партиясының 15 — ші съезінде қабылданды. Сталиндік ұжымдастыру себептері, ең алдымен:
1. КСРО — ға индустрияландыру үшін ірі капиталға салынған инвестициялардың қажеттілігі;
2. 1920 — шы жылдардың соңында кеңес биліктің «астық жинау дағдарысымен» күресу.
1928 жылдың басында әлеуметтік — экономикалық және саяси жағдай күрделі болды және өзекті мәселелерді шешуге теңдестірілген көзқарасты талап етті, алайда саяси көшбасшылықта көпшілікке қол жеткізген сталиндік топ әлеуметтік мәселелерді және әсіресе ауыл шаруашылық жағдайына байланысты шешуде мемлекеттік даналықты көрсетпеді.
Сталиннің қолдары қойған қауіп — қатерлері бар директивалар, бірінші кезекте партиялық басшыларға «партия ұйымдарын көтеруді» талап етіп, «құлақ қауіпіне қарсы күресті күшейтуді» талап етті. Бұл тілінде азаматтық соғыс уақытынан бері большевик партиялық қызметкерлері мен ұйымдары тарапынан айтылмаған еді.
Қазақстан экономикасына ең күшті соққы көшпелілер мен малшылардың тұрмыс жағдайына мәжбүрлеп көшіру саясатынан туындады, алайда көшпелі экономика өзінің экономикалық әлеуетін әлі толық пайдаланбаған және Қазақстанда негізгі экономика болды. Соған қарамастан, қоныстанудың күштеп саясаты және қоныстанғаннан кейін оларды ұжымдық шаруашылықтарға тарту мүмкіндігінше тезірек жүзеге асырылды.
1932 жылдың ақпан айына дейін Қазақстанда колхоздардың 87 % және жеке қожалықтардың 51, 8 % мал басын толық жоғалтты. 1933 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша еліміздің шығысында ірі мал шаруашылығы базасы болып саналатын аймақ ұжымдастыру қарсаңында 40 миллион бастан 4 миллион бас ірі қара мал қалды. Мұрағаттық деректер арқылы мен сталиндік саясаттың барлық қатыгездігі мен адамгершілікке жатпайтындығын анықтадым, өйткені ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық менталитет пен мінез бұзылып, гомо советикус немесе совок деп жаңа топ пайда болды.
Ол бүкіл кеңестік жүйе пен оның экономикалық жүйенің құлы болды, ол өзінің жұмысында ешқандай ынталандырумен айналыспады, ол ХХ ғасырдың 80 — ші жылдарының ортасында бүкіл кеңестік жүйенің дағдарысына және тұтастай алғанда экономикалық дағдарысына әкелді.
«Ақтөбе облысындағы ұжымдастырудың кейбір сәттері» мақаласында сталиндік режимнің ұжымдастыру жүргізгенде барлық қылмыстық сипатын мен оның саясатын КСРО, Қазақстан және Ақтөбе облысында барлық жағынан айқын көрсетуге тырыстық.
Ғылым әлемінде танымал американдық тарихшылар Роберт Конквест, Марта Олкот және басқалар осы мәселеге үлкен мән және жауапкершілігімен зерттеді. Қазақстанда бұл халықтың трагедиясы туралы алғаш рет Қазақстандағы танымал тарихшылар Манаш Қозыбаев, Жұлдызбек Әбілхожин, Мақаш Татімов жазды, олар 1989 жылы КСРО — ның басты тарихи журналында — «Тарих мәселелері» — «Қазақстандық қайғылы оқиға» мақаласында жариялаған еді.
Ақтөбе облысының мұрағаттық мәліметтерінің негізінде Сталиннің ұжымдастыру мен Қазақстан және Ақтөбе облысының кез — келген ұлтының генофонды болатын адамдарды жоюы, сталиндік және анти — адамдық саясатының мәнін көрсету үшін «Ақтөбе облысындағы ұжымдастырудың кейбір сәттері» мақаласын жаздық және жарияладық.
1992 жылы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Президиумы жанынан құрылған комиссия аштықтың мән — жайын және себептерін зерттеуде үлкен жұмыс жасады. Көптеген зерттеулер орыс және қазақ тілдерінде жарық көрді. 2012 жылдың маусым айында Астана қаласында — Қазақстанның астанасында — ашаршылық құрбандарына арналған ескерткіш ашылды. 2 580 000 қазақтар қаза тауып, 800 мыңға басқа елдерге қоныс аударды. Республика тұрғындарының 11 % украиндықтардың, 6 % орыстардан, 8 % өзбектерден, 13 % ұйғырдан, 10 % татарлардан, 11 % немістерден аштықтан қаза тапты.
Астанада 2012 жылы болып өткен «Қазақстандағы ашаршылық: халықтың қайғысы мен тарих сабақтары» атты халықаралық ғылыми конференцияда ҚР Білім және ғылым министрлігінің Ғылым комитетінің Мемлекет тарихы институтының директоры Б. Аяган 1926 жылы республикадағы қазақтардың саны — 3 628 000 адамды құрады деп айтты. Келесі халық санағы 1939 жылы өтті және қазақ халқы 1 300 000 адамды жоғалтқанын көрсетті, яғни, барлығы шамамен 36%. Ғалымның айтуынша, 1929 жылдан 1931 жылға дейін, Қазақстанда кеңес үкіметіне мен оның жүргізген ұжымдастыру саясатына қарсы 372 көтеріліс болды, онда 80 мыңнан астам адам қатысты. Аштық 1938 — 1939 жылдарға дейін созылды.
Б. Аяған былай деді: «Бұл қайғының ауқымы соншалықта сұмдық болғанын, оны геноцид саясатының көрінісі ретінде толық моральдық жауапкершілікпен белгілей аламыз. Мұндай мәлімдеме геноцид қылмысын болдырмау және жазалау туралы халықаралық конвенцияда бекітілген халықаралық құқықтың қатаң нормаларынан туындайды. «1932 — 1933 жылдардағы аштық туралы шындық» ұжымдық монографиясында «30 — шы жылдардағы ұлы аштық» деп атап көрсетті. Қазақстанда 1926 — 1939 жж. қазақ халқы мен басқа да халықтар тарихында бұрын — соңды болмаған ұлттық қайғылы апат ретінде білеміз. Қорытындылай келе, Украинадағы ашаршылық сияқты, Қазақстанда ұлы ашаршылық ресми түрде АҚШ, Канада, Австралия және көптеген Латын Америкасы мен Шығыс Еуропа елдерінде геноцид деп танылды». (http://l. 120 — bal. ru/istoriya/23851/index. html.)
Сталиннің, қазақтарға ұжымдастыру саясатын жүргізгенде аштыққа әкелді және бұл оның қазақтарды құртуға ниеті болмады деген Омарбековтың пікірі, өйткені олар, оның пікірінше, артта қалған, дамымай қалған халық; олар Сталинге, оның жеке билігіне, сондай — ақ кеңестік мемлекетке ешқандай қауіп төндірген жоқ – бұл, біздің пікірінше, Отан тарихты және тарихи процесті зерттейтін адам үшін үлкен кешірілмейтін қате.
Неліктен? Кеше және бүгін артта қалған және дамымаған халық, бірақ белгілі бір уақытта ол бірінші болуға жолын табады, содан кейін дамыған және жоғары дамыған халық, ұлт пен мемлекетте айналады екен – тарихта сондай мысалдар көп.
Сталиндік ұжымдастыру және Қазақстанда, Украинада т. б. болған аштық, содан кейін 1937 — 1938 жылдарда сталиндік саяси қуғын — сүргін саясаты ХХ ғасырдың бірінші жартысында біздің халықтардың тәуелсіз мемлекет мен халық болуына үлкен кедергі жасады.
ХХ ғасырдың басында осы екі халықта өздерінің ұлттық — патриоттық интеллигенция мен ұлттық — демократиялық саяси партиялары болған еді, біздің жағдайда, Алаш партиясы 1918 — 1920 жылдарда азаматтық соғыстың қиын кезеңдерінде бұл партия қазақ халқын мүдделерін мүмкіндігінше қорғауға тырысты.
1920 — 1937 жылдарында олар Қазақстанда қайта құруды бастаған, бірақ Сталин мен оның серіктестері бұлардың оған мойынсұнбайтын және үндемей қалмайтынын, «простой винтик» болмайтынын түсінген кезде, ұлжанды қазақ немесе украин, т. б. азаматтарды фашистік — неміс немесе жапондық шпион, капиталистік барлау қызметтердің тыңшысы; Сталинді және оның серіктестерін өлтіруге тырысты және т. с. с. өтірік жаламен құғын — сүргінгі ұшыратты. Балаларын, олардың тікелей туыстарын және достарын бәрін құртты. Керек болса, 1986 ж. желтоқсан айында Алматыда қазақ жастардың кеңес үкіметінің әділ емес ұлттық саясатына қарсы болғанына, оларға қарсы аямай репрессия жүргізді.
Мұның бәрі Сталиннің кремльдің тағына отыру үшін имперлық, ұлыдержавалық сыртқы және ішкі саясаттын жүзеге асырғанын көрсетеді және дәлелдейді. Оған бұлардың аштыққа немесе қорқынышты азаптарына тап болғанын, әсіресе дамымай және артта қалған халық ретінде, бәрі бір болған еді.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты