Меритократия қағидатын ұстану қажет, жетекші орындарды иеленуі керек
1917 жылдың қазан төнкерісіне дейін қазақтардың туыстық өмір сүруінің табиғи формасы, халықтың әлеуметтік және жеке өмірінің негізгі заңы болған еді. Сол кездердің туыстық қарым — қатынасы бәрін анықтады. Әрбір қазақ бала кезінен өзінің қайдан келгенін біліп, оны өмірімен өткізді.
Әрбір қазақ өзінің ата — бабаларының жеті ұрпағын білуі керек еді, өйткені төлқұжаттар мен туу туралы куәліктер болмаған. Сонымен қатар, қазақтарда экзогамия жүйесі болған: әйелдерді басқа тұқымнан алған немесе туыстық қатынас болмау үшін қан қатынасы жеті ұрпақтан есептелген.
Қазір олар жасушалық деңгейде жад туралы айтады, яғни біз ата — бабаларымыздан ұлы мәліметтерді денемізге балаларға таратамыз. Көптеген халықтарға белгілі бабалар табынуы бұл жадты жақсартады. Өткенді, оның атақты өкілдерін елемеу генетикалық ақпаратты қалпына келтіреді, бұл жасуша деңгейінде ақаулар тудырады және «қаңғыбас адамдар» мен аурулар пайда болады.
Мұндай жағдай сонымен бірге жақын адам қайтыс болғаннан кейін жерлеу рәсімдерін бұзуға немесе сақтамауға әкелуі мүмкін. Дәстүрлі медицина ата — бабаларының білімін міндетті отбасылық мұра ретінде бағалайды. Кейбір аурулар үшін ол аңыздар мен мифтерді оқуға кеңес береді; олардың музыкалық сүйемелдеуімен кәсіби шеберлігі ерекше пайдалы.
Дәстүрлі көшпелі қоғамда отбасылық тайпалық қатынастар әрқашан бірінші орынға ие болды. Бізде жетімдер, балалар үйі жоқ, балалар көшеде қалмады, оларды тастамады — ата — аналары, туыстары қайтыс болған кезде балаларды қабылдады; балалар неғұрлым көп болса, отбасы мен клан неғұрлым берік болады. Клан мен отбасы барлық функцияларды, әлеуметтік міндеттемелерді өздеріне алды. Қазір мемлекет бұл функцияларды өзіне алды: балалар үйлері, қарттар үйі, зейнетақылар және т. б. Бірақ бұл белгілі бір дәрежеде дәстүрлі отбасын құртты.
Көшпелі қоғам оның санын көбейтуге үнемі мүдделі, бұл оның дамуының негізі. Егер кланның адамдары жеткілікті болса, олар есептеледі. Егер тұқым аз болса, онда арақатынас орынды болады. Сондықтан тайпа билеушілері әрқашан отбасылар мен рулықтарды нығайтуға тырысты.
Жеңілген жауларының балаларын асырап алу да қарапайым салт немесе норма болды. Олар тіпті тәрбиеленушілерді, балаларды сырттан алып шықты — оларды тәрбиелеп, өз руларының атын берді, олар толыққанды адамдар болып өсті. Көп әйел алу, әменгерлік (жесір әйелдің інісіне, күйеуінің туысына тұрмысқа шығу) және оның мүшелері үшін рулық жауапкершілікке байланысты жалғызбасты әйелдер аз болды. Егер ағайындылардың бірі қайтыс болса және оның балалары рулық ішінде тәрбиеленсе, жесір әйел басқа еркекке тұрмысқа шығатын еді.
Ру басшысы, әдетте, өз рулық қоғамдастықтың ең үлкен адам мен басшы болды. Оның малдарына кедей туыстары міндетті түрде қарады. Ол өз кезегінде оларға қамқорлық жасады. Мұндай өзара қолдау жүйесі өмір сүрудің тәсілі болды.
Кеңестік сталиндік күштеп ұжымдастыру жылдары осындай қазақтардың өмір сүруін құртып жіберді. Осындай рулық ынтымақ пен бір біріне көмекті байқаған сталиндік үкіметі таптық тәсіл арқылы бір біріне қарсы қойып, кедей қазақтардың қолымен бай — дәулетті және билік жүргізген рулас қазақтарды құртқан екен. Сонымен қатар, кеңестік (және патшалық) заманда олар рулық бірлікті бұзуға, адамдарды сан ғасырлық мекен — жайларынан әртүрлі сылтаулармен мәжбүрлеп көшіруге тырысты.
Қазіргі жағдайда рулық қарым — қатынастары және өмір сүру жағдайының түбегейлі өзгеруіне байланысты бастапқы мағынасын жоғалтып қана қоймай, басқа да ерекшеліктер мен мазмұнға ие болды.
Қазіргі заманда рушылдық – қазақ қоғамындағы ең үлкен әлеуметтік дерті туралы ештеңе айтпаймыз. Алайда, бұл құбылыс қазіргі қазақ қоғамында бар. Көпшіліктің пікірінше, сыбайлас жемқорлықпен қатар мемлекет дамуындағы негізгі кедергілердің бірі. Көптеген ғасырлар бұрын құрылған тайпалық одақтар бүгінде саясат пен экономика саласындағы күштердің тепе — теңдігіне әсер етеді.
Жасыратыны жоқ, әртүрлі деңгейдегі көптеген басшыларының кадрлық саясаты әлі күнге дейін рулық мен жеке адалдық принципімен анықталады. Бұл мәселені зерттейтіндер рушылдық — трайбализм біздің елде болып жатқан демократиялық процестерге зиянды әсер етеді және мемлекеттің жойылуына ықпал етеді деп санайды.
Біздерге Қазақ мемлекет мүддесі мен қазақ ұлттың дамуы үшін мүдделердің әділетті паритетін сақтай отырып, елдің оңтүстік, солтүстік, батыс, шығысқа бөлінуінің жоғарғы билік құрылымындағы тенденцияны болдырмау ету керек.
Бізге меритократияны пайдалану керек: 1) бұл терминнің бірінші мағынасы — арнайы қамқорлық астындағы дарындардың арасынан басқарушылардың тағайындалуын жүзеге асыратын жүйеге сәйкес келеді; 2) ал екінші мағынасы — дарынды және еңбекқор адамдарға еркін бәсекелестік жағдайында жоғары қоғамдық мәртебеге иеленуге мүмкіншілік беретін алғышарттарды ұйғарады. Меритократия қағидатын ұстану қажет, оған сәйкес ең қабілетті адамдар өздерінің жүздік құрамына, әлеуметтік шығу тегіне және қаржылық жағдайына қарамастан жетекші орындарды иеленуі керек.
Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты.
