Курстық жұмыс: Экономика | Төлем балансы

1. Төлем балансының түсінігі, мәні, құрылымы
2. Төлем балансы теориялары
3. Төлем балансы көрсеткіштері
4. Төлем балансын реттеудің әдістері
5. Төлем балансының сальдосын өлшеу тәсілдері
6. ҚР төлем балансы
7.Қазақстанның 2010 жылға дейінгі даму моделі.
1. Төлем балансының түсінігі, мәні, құрылымы
Әрбір елдің көпқырлы, кешенді халықаралық экономикалық қатынастары оның халықаралық операцияларының баланстық (тепе- теңділік) есебінде көрініс табады. Бұндай есепті қалыптасқан дәстүр бойынша төлем балансы деп атайды. Төлем балансы дегеніміз тауарларды, қызмет көрсетулерді, капиталдарды әкету мен әкелу көрсеткіштері формасында (нысанында) елдің дүниежүзілік байланыстарын анықтайтын құндық өлшем. Халықаралық операциялардың баланстық есебі елдің сыртқы экономикалық операцияларының көлемін, құрылымын және сипатын сандық және сапалық тұрғыдан анықтайтын құндық көрсеткіш. Барлық операциялар бойынша валюта ағындарының көрсеткіштері төлемдер мен кіркстер деп белгіленеді.
Төлем баланстарының қазіргі кестелері құндылықтарының барлық түрлерінің ел аралық қозғалысы туралы жеткілікті мәлімет береді. Экономикалық мазмұны бойынша белгілі бір мерзімдік және белгілі бір кезендік төлем баланстарын ажыратады. Белгілі бір мерзімдік төлем балансын статистикалық көрсеткіш ретінде дәл атап айту мүмкін емес, себебі ол күн сайын өзгеріп тұратын төлемдер мен кірістер арақатысы түрінде көрініс береді. Төлем балансы жағдайын ұлттық және шетелдік валютаға деген осы сәттегі сұраныс пен ұсынысты анықтайды және мұның өзі валюта бағамын қалыптастыру факторларының бірімен саналады.
Белгілі бір кезендік (ай, тоқсан, жыл) төлем балансы осы кезең аралығында жүзеге асырылған сыртқы экономикалық мәмілелердің статистикалық көрсеткітері негізінде жасалады да, елдің халықаралық экономикалық қатынастардағы өзгерістерін сараптауға мүмкіндік береді. Кезeңдік төлем балансы көрсеткіштері экономикалық дамудың агрегаттық көрсеткіштерімен (жиынтық ішкі өнім, ұлттықтабыс т.с.с.) байланысты сондықтан мемлекеттік реттеу объектісі болып табылады. Кезеңдік төлем балансының жағдайы ұлттық валюта жағдайымен, оның тұрақтылығымен немесе валюта бағамының өзгерістері сипатымен тығыз байланыста болып келеді.
Бухгалтерлік есеп тұрғысынан төлем балансы әрқашан тепе-теңдік жағдайында тұрады. Бірақ, негізі бөлімдері бойынша егер кіріс төлемдерден жоғары болсаоңды сальдо орын алады да, ал төлемдер түсімдерден артып кеткен ситуациясында теріс сальдо бой көрсетеді. Сондықтан, төлем балансын жасау және сальдоны есептеу әдістері елдің сыртқы экономикалық операцияларын сипаттайтын көрсеткіштерді дұрыс сараптауды ұйымдастыру жолында үлкен рөл атқарады .
Төлем балансының әртүрлі анықтамалары бар. Егер төлем балансының шетелдік әдебиетердегі анықтамасына зер салатын болсақ, онда олардың көпшілігі төлем балансын елдің сыртқы экономикалық қызметтің статистикалық өлшемі дегенге саяды.
меншік займдар несиелерді көрінісі өзгешелеу болып келеді. Бұл жағдайда дамушы елдер дамыған елдердің қаржы- кредиттік институттарынан несие алу шараларын қарастырады. Дамыған елдер корпорацияларының өзі бағалы қағаздар щығру арқылы дүниежүзілік рыноктан ресурстар тартаны да белгілі де қалыпты құбылысқа айналып отыр.
2. Қысқа мерзімді операциялар қатарына бір жыл мерзімге дейін берілетін халықаралық несиелер, шетелдік банктердегі ұлттық банктердің ағымдағы есеп- шоттары (авуарлары), ақша капиталдарының банкаралық қозғалысы жатады. Соңғы он жылдықтардағы дүниежүзілік ақша рыноктарындағы банкаралық қысқа мерзімді операциялар едәуір көбейіп, қанатын кеңге жайған жағдайы бар. Егер, өткен ғасырдың 60-70 жылдары қаже қаражаттың стихиялы қозғалысы етек жайып, инфляциялық процестерді күшейткен болса, 80-90 жылдары ақша капиталдарының қысқа мерзімді ағындары негізінен еуровалюта рыноктары арқылы жүзеге асатын болды.
Төлем балансының статистикалық көрсеткіштерін жинау мен өндеу әдістерінің ұдайы жетілдіруіне қарамастан едәуір қателіктердің д орын алатындығы жасырын емес. Сонықтан, төлем балансында “қателіктер мен қалдырулар” айырықша көрсетеді бұл бапта статистикалық қателіктер есепке алынбаған операциялар кіреді. Мамандардың айтуы бойынша капиталдың қысқа мерзімді қозғалысын есептеу, әсіресе дағдарыс жайлаған кездерде тіптә киындап кетеді екен. Сондықтан, “қателіктер мен қалдырулар” бабы капиталдар мен несиелер қозғалысын көрсететін бөлімге жапщарлас беріледі де, сол себептен дағдарыстық ситуацияларды оның көрсеткіштері шамдан тыс көбейіп кетеді.
Төлем балансының қорытынды баптары өтімді валюталқ активтер мен операцияларды көрсетеді. Бұл операцияларға мемлекеттік валюта органдары араласатындықтан орталықтандырылған, ресми алтын- валюта резервтері көлемі мен құрамында өзгерістер пайда болады.
2. Төлем балансы теориялары
Елдің төлем балансын мемлекет реттейд.і Бұл ертеден келе жатқан теория ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында шотландық Д Юманың стандарт шартында автоматтытүрде теңестірудің классикалық теориясы өте жоғары деңгейде дамыған. Бұл теория алтын стандарт шартымен бірге қалып қойды. Бірақ соңғы он жылдықтарда бұл теорияға қызығушылық қайта артты. Бұрынғы жағдайда автоматтық реттегіш (регулятор) ретінде “резервтің қортынды өзгерістері” танылса валюта, валюта курсының “қалқымылы” жағдайында автоматты регулятор ретінде ұлттық валюта курсы айырбасталуының “қалқымылы” болуы саналды.
Төлем балансы оның құлдырауына байланысты төмендейді, оның жақсаруына байланысты жоғарылайды. Ол өздігінен автоматты түрде көптеген ағымдағы операциялардың өзгеруіне әкеледі Капиталдың қозғалуына ықпал етеді.
3. Төлем балансы көрсеткіштері
Төлем балансын елдің халықаралық есептесулерін анықтайтын құжат ретінде жасау өзара тығыз байланысты есептеу және сараптау қызметтерін атқару үшін қажет. Сыртқы экономикалық операцияларға қатысушылар шеңбері көптүрлі: жекелеген елдер және олардың одақтастары, ұлттық, шетелдік және трансұлттық корпорациялар, компаниялар мен мекемелер, жеке тұлғалар, мемлекеттік валюта органдары және т.б. Мұның өзі тек қана ұлттық емес, сонымен қатар шетелдік дерек көздерінен келіп түсетін көптеген мәліметтерді есептеу, өндеу қажеттілігіне алып келеді. Сондықтан, біртекті көрсеткіштерді есептеудің мазмұны мен әдістерінің бірлігі негізгі талап болып табылады. Бұндай бірлікке жету және олардысалыстыра қарастыру мүмкіндігіне ие болу үшін халықаралық валюта қорының төлем баланстарын жасауға арналған ұсыныстарын пайдаланады.
Қазіргі кезде бұл ұсыныстар халықаралық валюта қарына мүше елдердің төлем баланстары негізін қалайды. Сонымен бірге жекелеген елдертөлем балансын жасау ережелеріне өздерінің экономикалық ерекшеліктеріне байланысты өзгерістерін қосады. Сондықтан, жекелеген елдердің төлем баланстарын салыстыру кейбір шартылықтар мен дәлсіздіктерден ада емес. Осыған байланысты мұндай салыстырулардан шығатын қарытындылар экономикалық құбылыстрдың тенденциялары мен негізгі бағыттарын көрсетеді де, абсолютті дәлділік пен толықтыққа дәмелендірмейді.
Төлем балансының операциялары әр түрлі мақсаттарда, СОҢҒЫ Өзгерістерін талдау мен болашаққа жоспарлар құруда пайдалануын жеңілдету үшін логикалық өзара байланысты құрылым шеңберінде ұйымдастырылып, топтастырылуы кажет. Төлем балансының жасақталуы ХВҚ, төлем балансы бойынша ұсынысы атты бесінші басылымы ұсынған стандартты бөліктер негізінде жасалады. Ұсыныста төлем балансындары операциялардың барлық түрлерінің толық тізімі берілген. Осыған байланысты мәмілелердің алғашқысы мен туындысын аныктау, барлық баптардың дербес және толыктырушы (компенсирующие) болып бөлінуі өте манызды болып табылады.
Төлем балансы мынандай құрамдас бөліктерден тұрады:
ағымдары операциялар есебі; капиталмен жасалатын операциялар есебі қаржы операциялары мен қосалкы активтер. Осылардың әрқайсысын жеке қарастырайық.
Ағымдары операциялар есебі — тауарлар, қызмет көрсетулер, табыстар мен ағымдары трансферттермен жасалатын наұты операцияларды қамтиды, ағымдары операциялар есебінің оң сальдосы тауарлар мен қызмет көрсетулердің экспортын, табыстардың және трансферттердің келуін білдіреді. Ал теріс сальдо тауарлар мен қызмет көрсетулердің импортын, табыстар мен трансферттердін төленуін білдіреді. Жоғарыда келтірілген операциялар әр түрлі баптарда төмендегідей топтастырумен керсетіледі.
4. Төлем балансын реттеудің әдістері
Төлем балансы ежелден мемлекеттік реттеу объектісі болып табылады. Біріншіден бір елдің сальдосының кем көлемді тапшылығы, екінші бір елдің шамадан тыс активті сальдосына жалғасады. Халықаралық есептеулер балансының тұрақсыздығы валюта бағамының динамикасына, капиталдың кетуіне, жалпы экономика ахуалына әсері зор.
Екіншіден, алтын стандарттан бас тартқан өткен ғасырдың 30- шы жылдарынан бергі уақыттағы төлем балансын баға арқылы реттеу әдісінің әрекеті әлсіз, дәрменсіз болып шықты. Сондықтан, төлем балансын теңестіру ісі мақсатты түрде мемлекеттік шаралар қолданулыталап етеді.
Үшіншіден, шаруашылық байланыстарының жаһандануы жағдайындайын экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі төлем балансының маңызы жоғарылай түсті. Мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі міндеттері шеңберіндегі экономикалық саясатының негізгі міндеттері шеңберіндегі экономикалық өсу қарқынын қамтамасыз ету, инфляция мен жұмысыздықты ауыздықтау міндеттерімен қатар төлем балансын теңдестіру ісі де негізгі мәселелер жиынтығы ортасынан орын алады.
Төлем балансын реттеудің материалдық негізіне мыналар жатады:
1) ресми алтын- валюта резерві;
2) мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін ұлттық табыс;……..