Дәнді дақыл түрі | Скачать Дипломдық жұмыс

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Сәбит Сержан Сәбитұлы

Сусымалы материалдарды кептіруге арналған құрылғының тиімділігін арттыру

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

мамандығы 5В072400 — Технологиялық машиналар және жабдықтар

Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Технология және биоресурстар факультеті

«Азық-түлік өнімдерінің технологиясы және қауіпсіздігі» кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

тақырыбы: «Сусымалы материалдарды кептіруге арналған құрылғының тиімділігін арттыру»

Беттер саны 61
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны 8 сурет, 8 кесте
Қосымшалар жоқ

—
Орындаған:

_____________

Сәбит С.С.

2018 ж. » ___ » ______ қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі, б.ғ.к., қауымд. проф.

_____________

Мамаева Л.А.

Жетекші,

т.ғ.д., профессор
_____________
Оспанов Ә.Ә.

Норма бақылау
т.ғ.к., доцент

_____________

Тимурбекова А.К.

Рецензент
т.ғ.д., профессор

_____________

Алтаев С.А.

Алматы 2018
МАЗМҰНЫ

бет

АНЫҚТАМАЛАР … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
7
КІРІСПЕ … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
9
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .
1.1 Сусымалы дәнді дақылдардың құрылымдық-механикалық қасиеттері…
1.2 Сусымалы дәнді дақылдардың физика-химиялық және технологиялық қасиеттері … … … … … … . … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
1.3 Электрофизикалық әдістердің жалпы сипаттамасы … … … … … … … … …
1.4 Астық массасының сіңіргіштік (сорбциялық) қасиеті … … … … … … … …
1.5 Астық массасының жылу физикалық және масса алмастыру қасиеттері … … … … … … . … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … …
14
14

17
20
22

25
2 негізгі БӨЛІМ … … … … … … … .. … … … … … … … … … … … … … … … … …
2.1 Астықты қабылдау, орналастыру және сақтаудың технологиялық негіздері … … … … … … .. … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … …
2.2 Астықты кептіру технологиясы мен техникасы … … … … … … .. … … … ..
2.3 Астықты тездетіп салқындату технологиясы мен техникасы … … … … ..
28

28
34
36
3 СУСЫМАЛЫ МАТЕРИАЛДАРДЫ КЕПТІРУГЕ АРНАЛҒАН ҚҰРЫЛҒЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУҒА ҰСЫНЫС … … … … … … … .

47
4 КЕТТІРГІШ МАШИНАЛАРҒА ЖӘНЕ КЕПТІРУ ҮРДІСІНЕ ҚОЙЫЛАТЫН ҚАУІПСІЗДІК ТАЛАПТАР … … … … … … … … … … … … … .

50
5 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ … … … … … … … .. … … … … … … … … … … … … …
53
ҚОРЫТЫНДЫ … … … … … … .. … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .
57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ … … … … … … … . … … … … … ..
58

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
жылу процестері — жүру жылдамдығы берілген және шығарылған жылу жылдамдықтарымен анықталады;
қыздыру — өңделетін материалға жылу беру арқылы температурасын жоғарлату. Химия технологиясында қыздыру зат алмасу және процестерді жылдамдату үшін қолданылады;
салқындату — қайта өңделген материалдың температурасын жылуды шығару арқылы төмендету процесі. Суытқыш агенттер ретінде су, ауа, мұздатқыш ерітінділер қолданылады;
конденсация — жылу шығару арқылы заттардың буын сұйылту процесі. Конденсацияланатын бу мен хладоагент контактісінің принципіне сай жіктеледі;
буландыру — ұшқыш заттарды ұшыру арқылы қатты ұшпайтын ерітіндіні қанықтыру процесі. Буландыру процесінің өту жағдайлары бу аппаратының жұмыс көлеміндегі бу қысымы мен ерітінді қысымының теңесуі болып табылады;
абсорбция — сұйық абсорбентпен газды немесе булы қоспадан газды немесе буды жұту процесі. Абсорбция процесі Рауль заңына бағынады. Абсорбент қысымы таза абсорбент қысымының ерітіндідегі мольдік үлесімен көбейтіндісіне тең;
кептіру — қатты материалдан буландыру немесе пайда болған буды бөлу арқылы ұшқыш компоненттерді бөлу процесі;
какао жарма — какао бұршақтарының құырылған және ұсақталған дәндері, майдың массалық бөлшегі 50 % кем емес, ылғалдылықтың массалық бөлшегі 3 % кем емес, какаовелланың массалық бөлшегі 2 % кем емес;
какао күнжарасы — жартылай майсыздандырылған сығымдалып үгітілген какао, ылғалдылығының массалық бөлшегі 7,5 % артық емес;
какао майы — какао бұршағынан алынатын май қышқылдарының және ұқсас заттар үшглицеридтерінің қоспасы немесе бос май қышқылдары бар какао бұршағының құрамдас бөліктері, олеин қышқылына қайта есептегенде 1,75 % артық емес сабындалмайтын заттар, петролеинді эфирді қолданып анықтағанда 0,5 % артық емес, сығымдалған какао майлары үшін 0,35 % артық емес;
какао өнімдері — какао бұршағын қайта өңделген өнімдері, шоколад өндірісінде қолданылады: какао жарма, үгітілген какао, какао майы, өндірістік какао ұнтақ;
қант күлділігі — қанттағы минералдық заттардың массалық үлесі, пайызбен берілген;
қант түстілігі — шартты бірлікпен немесе оптикалық тығыздық бірлігімен белгіленген қант ерітіндісінің боялу дәрежесін сипаттайтын көрсеткіш;
қант ұнтағы — өлшемі 0,2 мм артық емес құмшекердің майдаланған кристалдары;
қант-шикізат — құмшекер, қант-рафинад және сұйық қант өндіру үшін шикізат болып табылатын, сахароза мен қант еместерден құралған жекеленген кристалдар түрдегі қант қызылшасын немесе қант құрағын қайта өңдеуден алынған өнім;
қант ылғалдылығы — кристалды қанттағы ылғалдың массалық үлесі, пайызбен берілген;
қанттың гранулометриялық құрамы — жалпы массадағы белгілі өлшемдері бар қант кристалдары фракцияларының қатынасы, пайызбен берілген;
қаттылық — жұмылдырылған күштің бұзушы әсеріне қарсы болатын материалдың қасиеті, бұл тұста бірге өзгермейтін пішіні мен құрылымдық элементтердің өзара орналасуы сақталады;
құмшекер — 0,45 % қоспасы бар кейбір кристалдарының өлшемі 0,2 ден 2,5 мм дейін болатын сахароза түрлес тағамдық өнім;
майдалау — сыртқы күштің әсерінен қатты дененің механикалық бұзылу (майдалану) үдерісі;
меласса — соңғы кристаллизациялы утфелді центрифугалау кезінде бөлінетін кристаларалық ерітінді түріндегі қант өндірісінің қосымша өнімі;
өндірістік какао ұнтақ — какао күнжарасын ұнтақтау жолымен алынатын кондитерлік шикізат, құрамында какао майы 12 % артық емес, ылғалдылығы 7,5 % артық емес, ұнтақталу дәрежесі 3 % артық емес;
сахарозаның инверсиясы — сутегі иондары немесе ферменттер әсерінен су ерітіндісіндегі сахарозаның глюкоза мен фруктозаға айналу үрдісі;
сұйық қант — дайын тағам өнімі ретінде, сонымен қатар тамақ өнеркәсібі мекемелерінде қайта өңделу үшін қолданылатын әртүрлі тазалық дәрежедегі сахарозаның сулы ерітіндісі;
үгітілген какао — какао бұршағын механикалық бұзып, қуырып қабығынан ажыратып ұнтақталған өнім, оның құрамында какао майының массалық бөлшегі 50 % кем емес, 3 % кем емес ылғалдылықтың массалық бөлшегін құрайды;
ұнтақталған какаовелла — какао майының массалық бөлшегі 3 % артық емес, ылғалдылығының массалық бөлшегі 10 % артық емес, ұнтақталу дәрежесі 30 % артық емес.

КІРІСПЕ

Сусымалы астықты ұзақ мерзімге қоймаларда немесе элеваторларда сақтауда дәнді дақылдарды алдын ала кептірудің маңызы аса зор. Өйткені астық дақылдары дәндерінің сақталу барысында түрлі өзгерістерге ұшырауы, нәижесінде ыластанып бүлінуінің бірден бір себебі астық массасы ылғалдылығының тиісті мөлшерден біршама асып кетуінде екені мәлім.
Сондықтан астықты сақтау алдында оны кептіреді. Ал сусымалы астық кептіргіш қондырғылардың жұмыс істеу тиімділігін арттыру аса маңызды және өзекті шара болып табылады. Бұл тұста кептірілетін астықты сақтау үрдісін және оған қойылатын талаптарды білудің қажеттілігін айта кеткен жөн [1].
Астықты сақтауда өтетін физиологиялық үрдістер. Астық массасын бүкіл тірі организмдердің өмір сүру жағдайы бірдей жиынтығынан құрылған деп қарастыруға болады. Астык массасынынң тірі компоненттер түрінде құрамына кіретіндер: негізгі дақылдар, арам-шөптер тұқымдары, микроорганизмдер, зиянкес жәндіктер [2, 3, 4].
Осы аталған тірі компоненттерден тірі тіршілігінің арқасында үрдістер жүріп жатады. Оны жалпы мағынада физиологиялық үрдістер деп атайды. Осы үрдісті білу арқылы оны басқарып астық массасының шығымын азайтып және сапасын арттыруға болады [2, 3].
Дақылдардың дәні мен тұқымының тұқымдық, технологиялық, азық-түліктік қасиеттерін сақталу уақыттарын оның ұзақтық сақталуы деп атайды.
Астық массасында өтетін физиологиялық үрдістерге мыналар жатады: демалуы, орудан кейін пісіп жетілу және ұрықтанып өсуі [2, 4].
Астықты сақтаудың ұзақтылығы туралы түсініктеме. Түрлі дәнді дақылдардың дәндері және тұқымдарының көпшілігі орып жинау, одан әрі тасымалдау және сақтау кездерінде тірі организмдер қатарына жатады. Тірі материя өмір сүру, тіршілік етудің керекті шарты тұрақты зат алмасу болатын болса, осының бәрі астық жиымында орын алады. Тіршілік әрекеті негізгі формасы газ алмасу тыныс алу болып табылады. Одан басқа, көп астық партияларының дәндері мен тұқымдарында орақтан кейінгі пісіп жетілуі деп аталатын күрделі физиологиялық биохимялық процестер әлі жүріп жатады. Астық қорын сақтауды дұрыс ұйымдастырмаудың салдарынан болатын өніп кету құбылысы орын алу мүмкін [2, 4, 5].
Астықты сақтау барысында осы процестердің әдісін тауып белгілі бір жөнге салып отыру арқылы дән шығынын азайтып, тұқымдық және технологиялық сапаларын арттыра түсуге болады. Астықтың әрбір партиясын сақтау және оны халық шаруашылығында тиімді пайдалану тәжірибиесінде әрбір дәнді дақылдың сақтау ерекшеліктері мен сақтаудың мүмкін мерзімі туралы мәселенің елеулі мәні бар [2, 3].
Дәннің, тұқымның тұтынушылық қасиеттерін (тұқымдық, технологиялық, азық түліктік) сақтай алатын мерзімді ұзақ мерзімді сақтауға төзімділік, (ұзақ тіршілік, ұзақ өмірлілік) деп атайды.
Тұқымдыққа арналған дәннің ұзаққа төзімділігі, оған тұқымдық тірілік қабілетінің толық сақталу талабы қойылатындықтан, оның техологиялық төзімділігінен көп аз болады.
Тұқым шаруашылығында биологиялық және шаруашылық ұзаққа төзімділік деген түсініктер бар. Биологиялық төзімділік деп ең болмаса бірлі жарым тұқымдары өсіп өну қабілетін сақтаған уақыт аралығын атайды. Іс жүзінде, шаруашылық тәжірибиесінде төзімділіктің маңызы жоғары. Шаруашылықтық төзімділік дегеніміз тұқымның өнгіштігі мөлшері бойынша кондиция шамасында болып, тұқымдық сапасы бойынша мемлекеттік талапқа сай бола алатын мерзімі [2, 3, 4].
Технологиялық төзімділік деп астық партияларының азықтық, жемдік және техникалық мұхтаждыққа пайдалануға жарайтын қасиеттерін жоя қоймаған мерзімді айтады.
Дәннің және тұқымның ұзаққа төзімділігі көп факторларға байланысты. Олардың негізгілері ботаникалық түрі, өсу, өсіру, пісу, өңдеу (тазарту, кептіру, дәрілеп улау және т.б) және сақтау жағдайлары. Қолайлы жағдайларда кейбір өсімдіктің тұқымдары өзінің тіршілікке қабілетін ондаған жылдар сақтай алса, ал басқа бір өсімдіктің тұқымдары бірнеше сағат қана өмір сүреді [2, 3].
Барлық өсімдіктердің тұқымдарын олардың биологиялық төзімділігі бойынша шартты түрде микробиотиктер, мезобиотиктер және макробиотиктер деп үш топқа бөлінеді.
Бірінші топтағылар өнгіштігін бірнеше күннен 3 жылға дейін, екіншідегілер 3 жылдан 15 жылға дейін және үшіншідегілер 15-100 жылға және оданда көпке дейін сақтайды [2, 4, 5].
Ауыл шаруашылық өсімдіктері тұқымдарының көпшілігі ыңғайлы жағдайда 5-10 жыл өнгіштігін сақтайды да, мезобиотиктер тобына жатады. Құрғақ тұқымдарды төмен температура жағдайында сақтағанда олардың биологиялық төзімділігі жоғары болады, бірақ өнгіштік %-ының аздығынан шаруашылықтық мәні төмен [2, 4, 6].
Дала дақылдарының ішінде ең көп ұзаққа төзімділігімен бұршақ дақылдары, сұлы, қонақ, жүгері, бидай көзге түседі. Ұзаққа төзімділігі төмендеу болатын қара бидай, ат қонақ, тары және жылтыр дәнді арпа тұқымдары. Биология ғылыми тұқымдардың тіршілік қабілетінің ұзақ сақталғанда жоғалту себебіне әлі егжей-тегжейлі түсініктеме бермей келеді.
Ең ықтимал себебі ретінде дәннің ақуыздарының тозуынан деген қағидаға сүйенуге болады. Тұымдардың тіршілік кабілетінің жоғалуы ақуыздың коагуляциясымен (ыдырауымен) қатар жүретіндігі байқалған. Тұқымның өнгіштігінің жоғалуы түйіршік ядросындағы хроматиннің біртіндеп толуынан деп жорамалдауға болады. Бұл түйіршіктердің бөлінуін және оның санының көбейюін реттейтін процестерді бұзуға әкеліп соғады [2, 4, 5, 6].
Ескі ұзақ сақталған дәндердің тұқымдық бүршігін зерттеу онда айтарлықтай елеулі өзгерістердің болатындығын көрсетіп отыр. Мұндай тұқымды сепкенде жарамсыз, қисайған бүршіктер береді де, көбінесе өнбей қалады.
Тұқымдарды ұзақ уақыт сақтағанда тіршілік қабілетін жоюының табиғатын ашу жолында әртүрлі төзімділікпен сипатталуын анықтау үшін ғылыми тәжірибиелер, зерттеулер кең түрде жүргізілуде. Мысалы, Калифорния технологиялық институтында 1948 жылы өсімдіктердің 100 түрінің тұқымдарын сақтау тәжірибесі қойылды. Зерттеуді арнаулы жоспар бойынша 2037 жылға дейінгі, яғни 90 жыл жүргізу көзделіп отыр [2, 4, 5, 6, 7].
Қоймада 7-ден 10 жылға дейін сақталған бидайдың және қара бидайдың партияларын нан пісіру сапасы бойынша бағалаудың арқасында ұнның шығымы ұн тартқандағы энергия шығыны және пісірілген нанның сапалық көрсеткіштері аз уақыт сақталған астықты өңдегендегі көрсеткіштерінен көп айырмасы жоқ екенін көрсетті [2, 5].
Астықты ұзақ уақыт сақтағанда оның ұны мен нанының сапасы дәннің бастапқы қасиеттері мен белгілеріне байланысты екенін дәлелденген жайт есебінде қарауға болады. Мәселен, шыны тәрізді жұмсақ бидайдың ұнды жұмсақ бидайдан беріктігі артық. Жақсы пісіп жетілген, дүрыс кептіріліп салқындатылған астық партияларының нандық сапасын төмендетпей, өзгеріссіз 10 жылдай сақтауға болады [2, 4, 5 ].
Жарма дақылдарының сақтау мерзімі ұзарған сайын дәндері сынғыш, морт бола бастайды да жоғары сапалы жарманың шығымы азая түседі. Майлы дақылдардың тұқымдарында майлар ыдырайды және тотығып қышқылданады. Мұндай тұқымнан алынған май тамаққа, тіпті кейбір техникалық мақсатқа да пайдалануға жарамайды [2, 6].
Тұқымға арналған астықты сақтау тәртіптері. Астық қабылдау кәсіпорындарына сондай-ақ сұрыпты дәнімен мамандандырылған астық қабылдау кәсіпорындары және кейбір тұқым шаруашылығы зауыттары дайындайтын тұқымдық дәнде түседі. Осындай кәсіпорындар қызметкерлерінің негізгі міндеті- дәнді тұқымдық қорға дер кезінде құю, оларды сақтауға төзетіндей күйге келтіру, сапасын егіс кондициясына жеткізу, бүкіл сақтау мерзімі бойы дәнге мұқият бақылау жасап отыру. Сақтауға қойылған тұқымдық дәнге салғырт қарау оның өнгіштігін күрт төмендетуі ықтимал [2, 4, 5].
Егіске көп тұқым жұмсалатын біздің елімізде оның өнгіштігінің болмашы төмендеуінің өзі орасан шығынға ұшыратады, себебі бұдан әр гектара жұмсалатын себу нормасы көбейеді. Бидай 60-65 млн гектар жерге себілетін болса, өнгіштіктің 1 процент нашарлауы себу нормасын 70 мың тоннаға дейін өсіретіні есептеп шығарылды. Оның есесіне өнбейтін дән азықтық және жемдік мақсатқа пайдалануға әбден жарамды [2, 4, 6, 7].
Әр түрлі дақылдардын сортты және будан туқымдары мемлекеттік қорға сақтық қор есебінде және ауыл шаруашылыгына тандаулы аудандастырылган және перспективалы сорттар енгізу үшін келіп түседі.
Тұқым жинау және дайындау басталғанға дейін тұқым шаруашылықтары астық қабылдау касіпорындарында сортты егістерді апробациялау актілері мен жүгері егісін зерттеу актілерін тапсыруға тиіс. Бұл құжаттар егістерді апробациялау жөніндегі нұсқаға сәйкес толтырылады.
Сортты тұқым партиялары сорттық және егістік сапасын куәландыратын арнайы құжаттармен бірге әкелінеді. Оған жататындар: тұқым аттестатын (тұқым анықтамасы, тұқым куәлігі) және кондициялылығы туралы куәлік. Құжат болмаған жағдайда сортты тұқым қабылданбайды [2, 4, 7].
Астық қабылдау лабораториясының қызметкерлері құжаттар мен актілер мәліметтер дұрыстығын тексереді, одан соң партияларды орналастыруға қажетті сапалық көрсеткіштерді анықтау, сондай-ақ толық тауарлық және ауыл шаруашылық талдау жасау үшін дән үлгісін алады [2, 4, 7, 8, 9].
Сортты дән жоспарға сәйкес таңдаулы қоймаларға орналастырылады, бұл дәнді оның сорттық тазалығы мен кондициялылығын сақтауға, яғни олардың сапасының егістік дән жөніндегі стандартқа сай болуын қамтамасыз етеді [2, 4, 7, 8, 9, 10].
Дән партиялары дақылдар, сорттар, репродукциялар, сорттық тазалық категориясы, тұқымдық стандарт класы ішінде ылғалдылығы бойынша бөлек орналастырылады. Класқа жатпайтын тұқым сапасына қарай бөлек қойылады. Оларды орналастырылуда тұқымның сорттық тазалығын сақтауға басты назар аударып, әр түрлі сорттар мен дақылдардың араласып кетпеуіне сақ болған жөн. Тұқымдық дәнді құрғақ күйінде қапта сақтау кезінде қаптар қатарының саны туралы нұсқау 1 — кестеде берілген [2, 4, 7, 8].

1 — кесте
Тұқымдық дәнді құрғақ күйінде қапта сақтау кезінде қаптар қатарының саны туралы нұсқау

Дәнді дақыл түрі
Дән температурасы, 0С

10
10
Бидай, қара бидай, сұлы, арпа, қарақұмық
8
8
Бұршақ,жасымық,үрмебұршақ,күнбағар,
зығыр
8
6
Күріш, тары, қытайбұршақ, үпілмәлік (майкене), күнжіт, көкнәр, арахис, қыша, рапс, арыш
6
4

Ылғалдылығы мен тазалығы бойынша класқа жатпайтын тұқым партиясы жиналғаннан кейін өңделеді.
Тұқымдық дәнді сақтау. Астық қабылдау касіпорынының басты міндеті-тұқымды сақтап, өнгіштігі мен өну энергиясын жақсарту [2, 4, 7, 8, 9, 10].
Ылғалдылығы жоғары дән қарқынды тыныс алған кезде дән араларындағы кеңістікте көмірқышқыл газ жиналады да, дән клеткалары анэробты тыныс алудан пайда болатын өнім этил спиртінің әсерінен өледі. Құрғақ дән әлсіз тыныс алады. Оның өнгіштігі тіпті қалың қабат етіп салынғанда да сақталады [2, 4, 7, 8, 9].
Тұқым өнгіштігін төмендететін ең басты фактор- микроорганизмдер, кенелер мен жәндіктердің дамуы. Қызу да дән өнгіштігін нашарлатады. Ылғалдылығы шеткі мөлшерден жоғары тұқымды салқындату оның өнгіштігіне зиян тигізеді. Ылғалдылығы жоғары болған сайын тұқым да суыққа сезімтал келеді.
Жинаудан кейінгі өңдеу түрлері мен тәсілдері де тұқым өнгіштігін төмендетуі мүмкін. Өнгіштік жарақат алу, кептіру кезінде күйіп қалу, тұқымды дезинфекциялау салдарынан да кемиді. Сақтау мерзімі ұзарған сайын тұқым өнгіштігі де кеми береді.
Тұқым өнгіштігі мен өну энергиясына әсер ететін себептерге жасалған талдау, сақтаудың негізгі тәртібі тұқымды құрғақ, таза және салқын күйде ұстау екенін көрсетеді. Сақтау мерзіміне байланысты тұқым ылғалдылығы әр түрлі болуға тиіс. Ылғалдылығы шеткі мөлшерден екі пайыз төмен болған жағдайда ғана тұқымды ұзақ сақтауға болады. Ылғалдылығы шеткі мөлшерден бір пайыз төмен дән аз сақталады. Тұқымды 5-10 градустан төмен температураға дейін ғана салқындатуға болады. Тұқымдық дәнді ойдағыдай сақтау үшін оны үнемі және мұқият бақылап отыру қажет (2 — кесте) [2, 4, 7, 8, 9, 11].

2 — кесте
Тұқымдық дән температурасын бақылау мерзімдері

Ылғалдылық деңгейі
Жаңа орылып жиналған тұқымдықтың түскенінен бастап 3 ай бойы
Басқа үйіндінің температурасы, 0С

00С-тан төмен болса

00-тан +100Сқа
дейін болса

+100С-тан жоғары болса

Құрғақ
3 күнде 1 рет

15 күнде
1 рет

15 күнде
1 рет

10 күнде
1 рет
Құрғақтау
2 күнде 1рет
10 күнде 1рет
10 күнде 1рет
5 күнде 1рет
Ылғалды
күн сайын
7 күнде 1рет
5 күнде 1рет
Күн сайын

Дипломдық жұмыстың мақсаты — Қазақстанда өсірілетін дәнді және бұршақ дәнді дақылдарды майдалауда қолданылатын майдалағыш машиналардың заманауи бағыттарын талдау.
Осы мақсатты орындау үшін келесі міндеттер орындалуы керек:
oo зерттеу тақырыбы бойынша әдеби шолу жасау;
oo кептіргіш машиналарының жіктелуімен және кептіру технологиясымен танысу;
oo сусымалы массаларды кептіруде қолданылатын қондырғылардың негізгі түрлерімен танысу;
oo сусымалы материалдарды кептіруге арналған құрылғының тиімділігін арттыруға ұсыныс жасау;
oo кептіруге және кептіру үрдісіне қойылатын талаптарды меңгеру;
oo кептіру технологиясы өлшемдерін анықтайтын әдістемені игеру.

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Сусымалы дәнді дақылдардың құрылымдық-механикалық қасиеттері

Бидай шикізаты қайта өндіру процесінде тағам өнімдерін әр түрлі механикалық әсерлерге ұшырататын қатты дисперсті жүйе болып табылады.
Бидай шикізатының механикалық жүктелуінің нәтижесінде, қайта өндіру үрдісінде серпімділік, беріктілік, қаттылық (қатаңдық), ағымдылық, морт сынғыш, сыртқы үйкеліс және тағы сол сияқты реологиялық қасиеттер маңызды болып табылады [10, 11,12].
Беріктілік материалдың технологиялық өңдеу процесіндегі (майдалау, араластыру, түйіршіктеу) сыртқы күштердің бұзушы әсеріне төтеп беруін жасай алатын қабілеттілігін анықтайды [12].
Беріктілікті бағалау үшін ағымдылық шегі, уақытша төтеп беруі, беріктілік шегі және сол сияқты басқа да әр түрлі бақылау өлшемдері пайдаланылады.
Беріктілік шегі σр нәтижессінде материалдың бұзылуы жүзеге асатын қуат болып табылады. Өз кезегінде σр шамасы деформация түріне (ажырау, сығылу, жылжу, кесілу және сол сияқтылар) байланысты, өйткені әр материалдың беріктілік шегі әр түрлі.
Материалдардың серпімділік қасиетін сипаттау үшін ерекше мәндерді пайдаланады [12]:
oo Юнгтың серпімділік модулі: (1)
oo Пуассон коэффициенті: (2)
oo жылжу модулі: (3)
oo серпімділіктің көлемді модулі: (4)

мұндағы σ — қалыпты күш; τ — жанама күш; — созылыңқы деформация; — көлденең деформация; γ — жылжу деформациясы.

Қаттылық — материалдың өзгермейтін форманы сақтай отырып, қосылған күштің деформациялаушы әсеріне төтеп бере алатын қасиеті және құрылымдық элементтердің өзара орналасуы [12].
Гук заңының орындалуы шегіндегі қарапайым деформация жағдайында қаттылық серпімділік модулінің туындысы немесе дененің кейбір физикалық сипаттамаларының жылжу модулі ретінде сандық анықталыды [12]:
созылу-сығылу кезінде: көлденең қиылысу ауданындағы серпімділік модулінің туындылары Y = E · F;
жылжу кезінде: көлденең қиылысу ауданындағы жылжу модулінің туындылары Y = G · F;
иілу кезінде: инерцияның осьтік моментіндегі серпімділік модулінің туындылары Y = E · I.
3 кестеде ылғалдылықтың екі түрлі мәнді кезінде әр түрлі дақылды дәннің құрылымдық-механикалық қасиеттерінің көрсеткіштері көрсетілген [11, 12, 13].

3 кесте
Әр түрлі дән қасиеттерінің құрылымдық-механикалық қасиеттері

№
қс
Дақыл
Ылғалдылық, %
Беріктілік шегі, σр, МПа
Серпімділік модульі, Е, Мпа
1
Бидай
11,6
17,0
5,20-5,68
3,20-3,70
40,2-45,0
19,8-20,5
2
Арпа
11,6
17,0
4,90-5,10
3,40-3,89
37,7-42,5
18,9-22,8
3
Сұлы
11,6
17,0
3,60-3,80
1,25-1,80
15,0-19,0
3,7-4,6
4
Жүгері
11,6
17,0
9,50-10,2
7,80-8,30
100,8-110,5
14,5-15,8
5
Қарақұмық
11,6
17,0
3,89-4,15
1,87-2,9
21,6-27,7
7,9-9,8
6
Тары
11,6
17,0
4,30-4,56
2,36-2,86
26,9-32,6
9,9-13,7

3 кестеде келтірілген мәндердің барлығы үздіксіз емес, олар бірқатар факторлардың (ылғалдылық, температура, материалдың геометриялық параметрлері және сол сияқтылар) әсерімен өзгеріске ұшыраған. Көптеген материалдар үшін Пуассон коэффициентінің мәндері 0,2-0,5 шегінде жатыр, сарпімділік модульінің жылжу модульіне қатынасы — 2…3 шегінде, жан жақты және бір жақты қысым кезіндегі серпімділік модульінің қатынасы — 0,3…3,3 шамасында.
Бидайдың беріктілік қасиетіне эндосперм консистенциясы, оның әйнек тәрізділігі біршама әсер етеді. Пластикалық қасиеттері ұнды эндоспермі бар, әсіресе ылғалдылығы жоғары бидайларда анық көрінеді.
Өзінің құрылымы бойынша бидай шикізаты сусымалы материал болып табылады, осыған байланысты ыдыстың формасын қабылдау қабілеті мен ағыммен жылжу мүмкіндігі сусымалы материалды сұйықтыққа ұқсас етеді, бірақ әр бөлек, жеке бөлшек қатты дененің барлық қасиеттерін көрсетеді. Сұйықтыққа қарағанда сусымалы материалдар олардың беттік бөлігінің жанасу орындарында бөлшектермен өзара әсерлесу күшімен анықталатын шектелген жылжымалылыққа ие. Бұл күштер бөлшектердің бір біріне қатысты орын ауыстыруы кезінде пайда болатын үйкеліс күшіне және оның физика-механикалы қасиеттерін анықтайтын тіркесу күштеріне тәуелді [12].
Форманың елеулі өзгеріссіз бұзылу кезінде морт сынғыш бұзылыс жайлы айтады, ал форманың елеулі өзгеріспен бұзылу кезінде тұтқыр бұзылыс жайлы айтады. Жүктемелену кезінде әр бөлек дән материалдың қарапайым қылығына мысал бола алады және жағдайы Гук теңдеуімен сипатталатын сөзсіз серпімді дене болып табылады [12]

(5)

мұндағы G — жылжу кернеуі, Па; γ — жылжу жылдамдығы, с-1.

Қарапайым тұтқыр серпімді қатты дененің реологиялық жағдайы Кельвин заңымен сипатталады [12]

(6)

Деформация жылдамдығы [ ]

(7)

мұндағы: — серпімді салдарының периоды.

Сонымен бірге тепе-теңдік жағдайына t — infinity, γ(t) = 0, γ = const мәндері мынадай болғанда қол жетімді.
Гуктық емес дененің жүктемесінен кейін деформация біртіндеп азаяды және оны мынадай теңдеумен сипаттауға болады [12]

(8)

Серпімді салдары және релаксацияға ие тұтқыр-серпімді күрделі денелер үшін Максвелл-Томсон теңдеуімен сипатталады [12]

(9)

мұндағы λt — серпімділік салдарының (жылжығыштық) периоды; λ — релаксация периоды.

Қатты денелердің ағымы шекті кернеудің — ағымдылық шегінің артуы кезінде байқалады. Бірақ сонымен қатар, қайтымды серпімді деформациядан басқа қалдық пластикалық деформация жүреді. Жеткілікті ұзақ уақыт бойы жүктемелеу кезінде беріктілік шегі артқан кезде қатты дене бұзылады. Бұл құбылысты майдалау, үгіту және кесу сияқты процестер кезінде байқауға болады, және сондықтан да ол маңызды технологиялық маңыздылыққа ие [10, 11, 12].

1.2 Сусымалы дәнді дақылдардың физика-химиялық және технологиялық қасиеттері

Бидай қымбат шикізат болып табылады. Жалпы шығында ұн мен жарма өндірісінің бидай үлесіне 90 % астам шығын келеді. Сондықтан да тиімділігі жоғары бидайды пайдаланған маңызды, яғни өнімнің максималды шығымын, минималды меншікті пайдалану шығындар кезіндегі оның сапасын жақсартуды қамтамасыз ету [2, 12, 13].
Бұл маңызды міндетті ұн өндірісі кезіндегі бидай қасиеттерін басқару негізінде ғана шешуге мүмкіндік бар. Үрдістердің үйлесімді режимдерін таңдау кезінде бидайдың бастапқы қасиеттері мен олардың әр түрлі технологиялық факторлардың әсерімен өзгеруі eскерілуі керек [2, 13].
Заманауи ғылыми көзқарастар бойынша бидайдың ұн өндіруге арналған шикізат ретінде бағалау кезінде келесі жағдайларға негізделу керек [2, 13]:
бидай құрылымы мен анатомиялық бөліктерінің — эндосперм, ұрық және қабықша қасиеттері бойынша қатаң әркелкі бір бүтін органикалық қосылыс негізіндегі күрделі құрамды дене болып табылады;
бидай анизотропты дене болып табылады, өйткені тіпті әр анатомиялық бөліктің шегінде құрылымы, химиялық құрамы мен қасиеттері біршама ерекшеленеді;
бидай ұлпалары полимерлерден (ақуыздар, көміртектер және т.б.) құралған полимерлі дене болып табылады;
бидай — тірі организм, сондықтан да онда өтетін барлық үрдістер олардың табиғатына байланыссыз, ерекше биологиялық жүйемен бақыланады.
Бйдайды қайта өндірудің нәтижелері көп жағдайда оның анатомиялық бөлшектерінің салыстырмалы салмақтық мөлшерімен анықталады. 4 кестеде астық және бұршақ дәнді дақылдары дәндерінің анатомиялық бөлшектері салмағының ара-қатынасы бойынша әр түрлі авторлардың жалпыландырылған мәліметтері келтірілген [2, 12, 14, 15].
Адам тағамындағы тағамдық өнімдердің мәні олардың химиялық құрамымен анықталады. Әр дақылдың сұрыпына, өсірілу жағдайына және басқа да факторларға байланысты химиялық құрамы біршама ауытқуы мүмкін, бірақ кез-келген жағдайда бидайда іс жүзінде адам организіміне қажетті барлық заттар кездеседі: ақуыздар, көміртектер, майлар, минералды тұздар, дәрумендер, ферментер [2, 12, 16, 17].
Дәнді дақылдар — қарабидай, жүгері, қарақұмық, тары — құрамында орта есеппен 10-12 % ақуыз, шамамен 70 % көмірсутектер (негізінен крахмал), 2-5 % майлар және шамамен 2 % минералды заттар бар. Құрамында ақуыз мөлшері жоғары (орта есеппен 34,9 %), дәнінің ең құнды құрамдас бөлігі ретінде майбұршақ сипатталады [2, 11].
Арпа, сұлы, тары, күріш және қарақұмық сияқты дәнді дақылдардың құрамында наубайханада пайдаланылатын дәстүрлі дәнді дақылдар — қарабидай және бидаймен салыстырғанда клетчатка мөлшері жоғары. Бұл қандағы холестерин мөлшерін төмендетуге ықпал ететін тағамдық талшықтардың құрамында β-глюкан біршама жоғары мөлшерінің кездесетіндігі тән, яғни олардың қосу арқылы дайындалған нан-тоқаш өнімдері холестеринді төмендететін диеталар кезінде ұсынуға болады. Дәнді дақылдардың химиялық құрамы 5 кестеде көрcетілген [2, 15, 18].
Аминқышқылдық құрамы бойынша дәнді дақылдардың ақуызы толыққанды, өйткені олардың құрамына барлық алмастырылмайтын аминқышқылдар, сонымен қатар олардың ішіндегі ең маңыздылары — триптофан, метионин және лизин кіреді. Қарақұмық ақуыздық мөлшері бойынша басқа дәнді дақылдардан қалыспайды және көпшілік жағдайда адам тамақтануында қымбаттау жануардан алынған өнімдерді алмастыра алады.
Валин мөлшері бойынша қарақұмық дәні сүтке тең, лейцин бойынша — сиыр етіне, фенилаланин бойынша — сүт пен сиыр етінде теңестірілуі мүмкін. Триптофан мөлшері бойынша қарақұмық дәні жануардан алынған өнімдерден кем емес [2, 18].
Жоғарыда келтірілген дәнді дақылдар кейбір минералды заттардың (Na, K, Ca және т.б.) және дәрумендердің (β-каротин, РР ниацин, В1 тиамин) көп мөлшері бар [2, 18, 19].
Дәнді дақылдардың майларында — потенциалды энергияның қыруар көзі бар. Олардың мөлшері бойынша жүгері (орта есеппен 4,9 %) мен майбұршақ (17,3 %) ерекшеленеді.
Бұршақ дақылдарының химиялық құрамы 6 кестеде келтірілген [2].
Химиялық заттар дәннің анатомиялық бөліктері бойынша біркелкі таралмаған, ол ұрық, эндосперм мен қабықшаның әр түрлі қызметімен, сонымен қатар түрлі-түсті қабықшаларға байланысты.
Минералды заттар негізінен алейрон қабығы мен қабықшада шоғырланған және құрамында кальций, магний, калий, темір, марганц, натрий бар.
В1, В2, В3, В6, В9, В12, РР, Е, сонымен қатар β-каротин дәрумендері негізінен ұрық пен алейрон қабатында шоғырланған [2, 11].
Осылайша, ұн ассортиментінің тізімдемесін кеңейту мен тағамдық және биологиялық құндылығы жоғары жаңа тағам өнімдерін өндіру технологиясын меңгеру үшін бидай шикізатының физика-химиялық және технологиялық қасиеттерін ескеру керек [2, 11, 18].

4 кесте

Әр түрлі дақылдары дәндерінің анатомиялық бөлшектері салмағының ара-қатынасы, құрғақ затқа шаққанда %-бен

Дақыл
Гүлді қабықшалар
Қабықша
Эндосперм
Ұрық

жемістік
тұқымдық
барлығы
алейронды қабат
крахмалданған эндосперм
барлығы

Бидай
—
3,54,4
1,12,0
5,68,9
6,38,9
7785
83,592,0
1,43,8
Қарабидай
—
6,17,4
4,87,0
11,114,4
10,912,2
70,877,7
81,789,2
3,44,3
Тритикале
—
мж
мж
913
мж
мж
8287
24
Арпа
815
3,54,0
2,02,5
4,55,5
1213
63,068,5
75,081,5
2,53,0
Сұлы
2040
2,54,0
22,4
3,04,5
46
4953
61,565,0
3,03,5
Күріш
1724
мж
мж
1,52,5
34
6470
7075
1,54,5
Қарақұмық
—
1824
1,52
19,526,0
35
5765
6070
1015
Тары
1522
мж
мж
3
6
мж
6575
58
Сорго
56
мж
—
23
мж
мж
8288
610
Бұршақ
—
—
611
611
11,5
мж
мж
8894
Жүгері
—
мж
мж
58
мж
мж
7884
812

Ескерту: мж — мәлімет жоқ

5 кесте

Дәнді дақылдардың химиялық құрамы, %
Негізгі тағамдық заттардың атауы
Дәнді дақылдар

бидай
қарабидай
сұлы
арпа
тары
күріш
қарақұмық
жүгері
сорго
Ақуыздар
10-20
8-14
10-13
10,5-14,5
10-15
7-11
8-16
9-14,3
9-14
Майлар
1,6-2,5
1,6-3,5
4,5-5,8
1,9-2,6
1,9-4,2
1,5-3
2,4-3,1
4-8
2,7-4,7
Көмірсулар: (сіңімді) жалпы
68,7
70,9
57,8
65,8
60,7
мж
мж
мж
мж
моно- және дисахаридтер
2,6
3,5
1,2
3,6
2,5
мж
мж
мж
мж
Крахмал
53,7-75
54-66
36,1-50
50,1-68
54,7-65
59-80,4
50-70
66,2-76
51-67
Клетчатка
2-3
1,8-3,2
10,7-14
4,3-7,2
7,9-11
9,5-12,5
10-16
2,4-3
4-6,5
Күл
1,5-2,2
1,7-2,3
3,2-5,7
2,4-3,1
2,9-4,5
4,5-6,8
1,87-2,6
1,4-1,8
1,8-2,5
Nа
0,024
0,022
0,075
0,041
0,028
мж
0,009
0,009
мж
К
0,379
0,424
0,421
0,453
0,328
мж
0,66
0,36
мж
Са
0,050
0,059
0,117
0,093
0,051
0,05
0,19
0,12
0,11
Мg
0,111
0,120
0,135
0,153
0,131
мж
0,20
0,09
мж
Р
0,339
0,310
0,361
0,353
0,320
мж
0,37
0,30
0,34
Fе
5,1
5,4
11
12,1
9,6
мж
0,012
0,014
мж
Витаминдер, мг%:

В1 тиамин
0,41
0,44
0,48
0,33
0,67
0,34
мж
0,38
0,46
В2 рибофлавин
0,17
0,2
0,12
0,13
0,07
0,08
мж
0,14
0,16
РР ниацин
5,04
3,3
1,5
4,48
2,85
3,82
мж
2,1
3,3
Энергетикалық құндылық, ккал
318
320
300
311
307
283
мж
325
323

Ескерту: мж — мәлімет жоқ

1.3 Электрофизикалық әдістердің жалпы сипаттамасы

Тағам өнімдерін электрофизикалық әдістермен өңдеу 1970-1975 ж. қолданыла бастады. Олардың жағымды жағы да кемшіліктері де бар. Жағымды жағы болып процестің жоғары жылдамдықпен жүруі және өндірісте қолданылатын қондырғылардың ықшамдығы табылады. Кемшіліктеріне өндірістік қондырғылардың күрделі болуын және бағасы жоғары болуын жатқызуға болады [19, 20].
6 кесте
Бұршақ дақылдарының химиялық құрамы, %-ға шаққанда

Көрсеткіштері
Бұршақ
Майбұршақ
Асбұршақ
Жасымық
Су
14,0
12,0
14,0
14,0
Ақуыз
21-32
30-34,9
22,3
24,8
Майлар
1,2-2,9
15-18
1,7
1,1
Көмірсулар (жалпы)
53,3
26,5
54,5
53,7
сонымен қатар: моно- және дисахаридтер
4,2
9,0
4,5
2,9
Крахмал
46-61
2-4
43,4
39,8
Клетчатка
5-75,7
4-5
3,9
3,7
Күлділігі
2,5-4,0
4-5,2
3,6
2,7
Дәрумендер, мг100 г:

β-каротин
0,07
0,07
0,02
0,03
В1
0,81
0,94
0,50
0,50
В2
0,15
0,22
0,18
0,21
РР
2,20
2,20
2,10
1,80

Тағам өнімдерін өңдеудің электрофизикалық әдістері сәулелердің электрмагниттік энергиясын қолдануда негізделеді.
Төмендегі тағам өнімдерін электрофизикалық өңдеу әдістері кездеседі [19, 20, 21]:
1. инфрақызыл сәулемен өңдеу;
2. СВЧ-өңдеу (аса жоғары жиіліктегі тоқпен өңдеу);
3. электросимуляция;
4. электроплазмолиз;
5. электрофлотация.
Инфрақызыл сәулелер тамақ өнеркәсібінің әр түрлі салаларының: кондитер, нан пісіру, ет, сүт өнеркәсібінің технологиялық процестерін де, әр түрлі сандық және сапалық химиялық анализдерді де жүргізгенде қолданылады.
Инфрақызыл сәулелер ең алдымен өнімдерді қыздыру үшін қолданылады. Басқа дәстүрлі қыздыру әдістеріне қарағанда инфрақызыл сәулелердің ерекшеліктері бар. Кондукция арқылы қыздыру сияқты, инфрақызыл сәулелер арқылы өнімге қуаты жоғары жылу ағыны беріледі. Бірақ, кондуктивтік қыздырудан артықшылығы, инфрақызыл сәулелер бірқатар тереңдікке дейін жетеді (барады). Қысқа толқынды инфрақызыл сәулелер қолданғанда бұл тереңдік бірнеше миллиметрге дейін құрайды. Инфрақызыл сәулелерінің өнім ортасына енуінің арқасында жылу ағынының куатын көп мәрте еселеп арттыруға болады және бұл жерде өнімнің беті аса қызып кетпейді (күймейді) [19, 20, 21, 22].
Кондуктивтік қыздырудан ерекшелігі, инфрақызыл сәулелермен қыздыру кезінде өнімнің беті жабылмайды, бетінен ылғал интенсивті түрде буланып ұшады, сол кезде өнімнің беті салқындайды. Бұл құбылыс өнімге интенсивті жылу ағынын беруге мүмкіндік береді, өнімнің беті қатты болып кепкенге дейін [19, 20, 21].
Конвективтік қыздырумен салыстырғанда, инфрақызыл сәулелермен қыздыру кезінде процесті интенсивті түрде жүргізуге болады. Ыстық газ ортасында конвективтік қыздыру кезінде жылудың негізгі ағынын өнім жылу беру (теплоотдача) арқылы қабылдайды. Жылу беру коэффициенті жылу әкелгіштің қозғалу жылдамдығынан дәрежелік тәуелділікте болып табылатыны белгілі. Сондықтан, конвективтік әдісте жылу процесін интенсивтеуге жылу әкелгіштің температурасын жоғарлату және оның қозғалу жылдамдығын арттыру арқылы қол жеткізеді. Өнімді интенсивті түрде қыздыру үшін жылу әкелгіштің қозғалу жылдамдығын едәуір жоғарлатуға тура келеді. Бұл жерде өнімнің беті жылдам кеуіп кетеді, содан өнім бұзылады немесе оның сапасы жоғалады [19, 20, 21].
Сонымен, кейбір жағдайларда инфрақызыл сәулелерді немесе басқа тәсілді, мысалы, ауыспалы электр тоғы өрісін қолдану процесті жандандырудың бірден-бір жолы болып табылады [19, 20, 21, 22].
Инфрақызыл сәулелермен қыздыру былайша жүзеге асырылады. Бағыт берілген инфрақызыл сәулелер ағыны өнімнің бетіндегі қабаттарымен әрекеттесіп, жылуға айланады. Өнімнің оптикалық қасиеттері мен сәуле толқынының ұзындығына байланысты толқын өнімнің беттік қабаттарына белгілі тереңдікке енеді. Осындай қасиеті инфрақызыл сәулелердің көптеген жағдайларда қолданылуына жол ашады [20, 21].
Электромагниттік толқындар спектрінде инфрақызыл сәулелер 0,76-750 мкм толқын ұзындығы диапазонында орын алады. Бұл диапазонды шартты түрде 3 топқа бөледі [20, 21, 22]:
* 750-25 мкм — ұзын толқынды инфрақызыл сәулелер;
* 25-2,5 мкм — орташа толқынды инфрақызыл сәулелер;
* 2,5-0,76 мкм — қысқа толқынды инфрақызыл сәулелер.

1.4 Астық массасының сіңіргіштік (сорбциялық) қасиеті

Бұл қасиет деп астықтың сыртқы ортадан әртүрлі заттың буын сіңіріп алуы (сорбция) (газдар) немесе оларды шығарып тастау (десорбция) қабілетін айтады. Бұл қасиет барлық дақылдардың дәндері мен тұқымдарында болады. Сорбциялық қасиет дәннің бойындағы капилярлар мен бос қуыс құрылымдарының болуынан және астық массасының қуыстылығынан деп түсіну қажет. Астық дәні мен тұқымының құрылымын зерттеудің нәтижесінде олардың макро және микрокапилярлары, клеткасы мен терілерінің арасында орналасқан. Олардың макропорының диаметрі 10° — 10″4см, ал микропорының 10° — 10″7см. Макро және микропорыларының ішкі бет қабырғасында активті қабаттар газ бен бу молекулаларымен сорбция мен десорбция үрдістерінде болады. Активті беттермен қысымдалған түрде булар және газдар жүреді. Дәннің капилярлар ішіндегі активті беттері бірнеше дәрежеде дәннің өз бетінен артық келеді. Астықтың сорбциялық касиеті оны өңдеу және сақтау үрдістерінде үлкен орын алады [1, 2, 11, 12].
Иісі шыққан, ылғалданған астық массасын сақтау және өңдеу үрдістерін жүргізген кезде пайда болған жағдайлардың бәрі осы сорбция қасиетіне байланысты түсіндіріледі. Астықты кептіру, салқындату, газациялау, дегазациялау, зақымдастыру үрдістерін ұтымды тәртіппен жүргізу осы қасиеттерді ескере отырып ұйымдастырады.
Әсіресе астық массасының гигроскопиялық қасиетін оны сақтау мен өңдеу кезінде ескерген жөн. Астықтың гигроскопиялық қасиеті оның ауадағы (су буын) ылғалды өзіне сіңіру немесе өзінен бөліп шығару қабілетін айтады. Астық массасының сыртқы қоршаған ортамен байланысы артқанда оның ылғалдылығы үздіксіз өзгеріп отырады. Ол белгілі-бір тепе-теңдік жағдайға жеткенге дейін болады [1, 2, 11].
Астықтың тепе-теңдік ылғалдылығы деп бұл ылғалдылықта астық ылғалдылығы мен қоршаған ортада тепе-теңдік күйі туады. Осы кезден бастап қоймадағы сақталған астықтың ылғалдылығында өзгеріс болмайды [1, 2, 11, 12].

1-сурет. Бидай ұнының сорбциясы мен десорбциясы. Күріш астығының сорбциясы мен десорбциясы.

а б

в г
2-сурет. Бидай ұнының сорбциясы мен десорбциясы
а-бидай ұнының сорбциясы мен десорбциясы; б-ауа қатынас ылғалдылығы (70%) болғанда жаздық жоңышқа дәнінің сақтау ұзақтығына және бастапқы мөлшеріне байланысты ылғалдылығының өзгеруі; в-дән мен тұқымның теңбе-тең ылғалдылығының сызбасы; г-жаңа жиналған бидай мен қара бидай дәндерінің сақталу уақытына байланысты өзгерісі

Астықтың ең үлкен тепе-теңдік ылғалдылығы оны қоршаған ортаның қатынасты ылғалдылығы 100% жеткен кезде болады. Бұл кезде сорбция және десорбция үрдістерінің арасында тепе-теңдік жағдайы болады [1, 2, 11, 12].
Осыған байланысты астықтың абсолютті және қатынасты ылғалдылығы болады.
Қатынасты ылғалдылық (w) былай анықталады [2]:

мұндағы(w) — қатынастыылғалдылық, %
ζыл — ылғалдың массасы
ζк — құрғақ затының салмағы

Абсолюттік ылғалдылық (wа, %) — ол ылғал массасының (ζы л ) құрғақ затын қатынасын жүзге көбейтеміз [2]:

Бір бөлшекті екінші бөлшекке бөлу арқылы мына өрнектелген есептеу формуласын шығарамыз [2]:

Астық массасының ішінде ылғалдылықтың бөлінуі көптеген факторларға байланысты болады. Ұсақ, ұрылған, жетілмеген дәндердің ылғалдылығы өте жоғары келеді. Олар сондықтан микроорганизмдер мен зиянкес жәндіктердің даму ортасына айналады.

1.5 Астық массасының жылу физикалық және масса алмастыру … жалғасы